ზღაპარი - ხალხური სიბრძნე.
ზღაპარი ხალხური სიბრძნის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ძველი და პოპულარული ჟანრია. იგი ძალიან დიდი ხნის წინათ ზეპირად შეუქმნიათ ჩვენს წინაპრებს. ზეპირად იმიტომ, რომ იმ დროს, როდესაც ეს ზღაპრები იქმნებოდა, ჯერ კიდევ არ იცოდნენ ასოების წერა. შემდეგ კი ამ ზეპირად მონათხრობს ხალხი მოსნენით იმახსოვრებდა და კვლავ ზეპირად გადასცემდა შთამომავლობას. მრავალი ასეული წლის განმავლობაში ეს ზეპირი ფანტასტიკური მოთხრობები ასე გადადიოდა კუთხიდან კუთხეში და თაობიდან თაობაზე.
განსაკუთრებით დიდი იყო ზღაპრის დანიშნულება მანამ, სანამ ხალხი დამწერლობას განავითარებდა. მაგრამ არც დამწერლობას და არც წიგნს ზღაპარი არ მოუსპია. იგი მწერლობის მხარდამხარ ვითარდებოდა და ვრცელდბოდა, რადგან მას თავისი ფუნქცია და ტრადიცია ჰქონდა.
ასე მოაღწია ზღაპარმა იმ უხსოვარი დროიდან ჩვენამდე. ცხადია, მას თავისი უძველესი სახე უცვლელად არ შერჩენია; იგი განვითარებადი საზოგადოების თანამგზავრი იყო და მასთან ერთად თვითონაც ვითარდებოდა. საზოგადოების შესაბამისად იცვლებოდა ზღაპრეის მოყივები და იდეები, იხვეწებოდა ფორმა და ბოლოს იგი მთელ ქვეყნიერებაზე გავრცელდა და ჩამოყალიბდა, როგორც დამოუკიდებელი ზეპირსიტყვიერების ჟანრი. ჩვენს დროში არ არის ქვეყანა, რომთლის ხალხი სიამოვნებით არ ეცნობოდეს ხალხის მიერ შექმნილ ამ მხატვრულ საგანძჩურს.
ქართული ზეპირსიტყვიერება ერთ-ერთი უძველესი და იმდიდრესი ხალხური შემოქმედენჟბაა. საუკუნეებს გაუძლეს და ჩვენს დრომდე მოაღწიეს წინაქრისტიანულმა, წარმართობისდროინდელმა ქართულმა მითებმა: ამირანის, კომპალას, პირქუშის, სამზევარისა და სხვათა სახით.
დიდი ხნის წინათ იხსენებენ ქართული წერილობითი წყაროები ზღაპარს, მას არაეთგზის ვხვდებით აგრეთვე ძველ ქართუილ მწერლობაში. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ჟანრის მნიშვნელობა ძირითადად დღესაც იგივეა რაც მას უძველეს წარსულში ჰქონია.
ჩვენს წინაპრებს ზღაპარი ესნოდათ, როგორც ფანტაზიის მეშვეობით შექმნილი, მოგონილი ამბავი და მას ყოველთვის სინამდვილის საპიპრისპირო მნიშვნელობით ხმარობდნენ: ერთ ძველ ნაწერში ვკითხულობთ: ,,არა ვითარცა ტყუილსა და ზღაპარსა, არამედ ჭეშმარიტსა ხილულსა ვიტყვ“. ე. ი. ის ამბავი რაც ხილულია, თვალით დანახულია, ზღაპარი არ არის.
სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებითაც ზღაპარი ,, არს მოგონებულ ტყუილი ამბავად შემჭევრებული და არა ქმნილი მყოფობით“, ე. ი. ზღაპარი მოგონილია და არა ნამდვილად მომხდარი ამბავი.
ზღაპარი ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მოძრავი ჟანრია. იგი იმთავითვე ძალიან იოლად გადადიოდა კუთხიდან კუთხეში და ქვეყნიდან ქვეყანაში.
ხალხებს ყოველთვის ჰქონდათ ერთმანეთთან ამა თუ იმ სახის ურთირთობა. ისინი ქვეყნიდან ქვეყანაში გადადიოდნენ როგორც ვაჭარი, თუ კარისკაცი, მოგზაური, თუ მისიონერი. დამპურობლები დიდხანს რჩებოდნენ დაპყრობილ მოსახლეთა შორის და ადგილობრივი მკვიდრნი ტყვეების სახით გაჰყავდათ თავიანთ ქვეყნებში. ეს მდგომარეობაკი დიდად უწყობდა ხელს ზღაპრის მოძრაობას, სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე ხალხთა შორის ერთნაირსიუჟეტიანი ზღაპრების დამკვიდრებას. აი, ამიტომ ამბობენ, ზღაპარი ინტერნაციონალური ჟანრიაო. რა თქმა უნდა, ეს ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს ეროვნული ზღაპრები არ არსებობდა. ზღაპართა ურთიერთგაზიარება სწორედ იმას ნიშნავს, რომ ყველა ერს უნდა ჰქონოდა ამა თუ იმ სახის ზეპირ მოთხრობათა მეტ-ნაკლები მარაგი. ამასთან ერთად მკვლევარები ფიქრობენ, რომ სხვადასხვა ხალხთა განვითარების მსგავსებამ დამოუკიდებლად წარმოშვა მსგავსი სიუჟეტები და მოტივები.
ქათულ ზღაპარში ნათლად ჩანს ჩვენი ხალხის ბედუკუღმართი წარსული, სოციალ-პოლიტიკური თუ ეროვნული გასაჭირი, ჩაგვრისა და უსამართლობის წინააღმდეგ თავგანწირული ბრძოლა, სოციალური უთანასწორობისა და შიმშილ-სიღატაკისაგან თავდაღწევაზე ოცნება, ანუ ხალხურ ზღაპრებში ჩვენი ხალხის წარსულია არეკლილი.
ყველა ხალხის ზღაპერებში ის თემები, მოტივები და იდეებია წინ წამოწეული. რაც მისი შემქმნელი ისტორიისა და ყოფისათვის არის დამახასიათებელი.
საქართველოში ზღაპარი ყოველთვის პოპულარული ყოფილა, მას დიდ პატივს სცემდნენ როგორც ხალხის იდეური აღზრდის ერთ-ერთ მძლავრ იარაღს, გართობისა და დასვენების საუკეთესო საშუალებას. ზღაპრის ეს უდიდესი ფუნქცია კარგად ესმოდა ხალხს. ზღაპარი მსმენელებს უნერგავდა იმედსა და სულიერ სიმტკიცეს, ხალისსა და ენერგიას.
ზღაპარი, მართალია მეტ-ნაკლებად, მაგრამ მაინც გავრცელებული ყოფილა ; საქართვეოს ყველა კუთხეში და ყველა სოციალურ ფენაში.
არსებობს ზღაპრების კლასიფიკაციის რამდენიმე სახე. ქართული ზღაპრების თანამედროვე კლასიფიკაციის მიხედვით, რომელიც პროფესორ მ. ჩიქოვანს ეკუვნის, მიღებულია შემდეგი ჯგუფები: 1. ცხოველთა ეპოსი, 2. მისნური, ანუ ჯადოსნური ზღაპრები, 3. საყოფიერო-ნოველისტური ზღაპრები, 4. საგმირო ეპოსი, 5. ლეგენდები და 6. ანეკდოტები.
ასე დაიწყო
ქართული ზღაპრების ადრე ჩაწერილ ტექსტებს ჩვენამდე არ მოუღწევია, ისე კი მათი კვალი საკმაოდ ჩანს ძველ ქართულ მწერლობაში. ზღაპრების ყველაზე ძველი ხელნაწერი მე–17 საუკუნიდან მოგვეპოვება. შემდეგ კი რამდენიმე მნიშვნელოვანი ხხელნაწერი მე–19 საუკუნის დასაწყისიდან არის ცნობილი.
ქართულ ხალხურ ზეპირსიტყვიერებას, როგორც დიდ ეროვნულ საგანძურს, სერიოზული ყურადღება პირველად სამოციანელებმა მიაქციეს. ჩვენი ცნობილი კლასიკოსები ი. ჭავჭავაძე, აკ. წერეთელი, ი. გოგებაშვილი, ალ. ყაზბეგი, რაფიელ ერისთავი, ვაჟა–ფშაველა და სხვანი თვითონ იყვნენ პირველი ინიციატორები და ჩამწერები ზეპირსიტყვიერი მასალებისა. ამ საქმეში ენერგიულად ჩაებნენ ცნოსილი მოღვაწენი და მეცნიერნი.
XIX ს. მეორე ნახევარში დაიწყო ზეპირსიტყვიერი მასალების სისტემატური გამოქვეყნება ჟურნალ–გაზეთებში. ხალხურ ლექსებსა და სიმღერებს ხშირად აქვეყნებდა ,,ივერია”, ,,დროება”, ,,მოამბე”, ,,კვალი” და სხვა.
პერიოდულ პრესაში თუ ადვილად ხერხდებოდა მცირე მოცულობის პოეტური ნომუშების გამოქვეყნება, ზღაპრებზე ამას ვერ ვიტყვით. თვითმპყრობელობის ბატონობის მძიმე პერიოდში ზღაპრების არა თუ გამოცემა, არამედ ჩაწერაც კი ჭირდა. მრავალი შემკრები წლების განმავლობაში ამაოდ ცდილობდა ზღაპრების სრული სახით დაბეჭვდასა და მკოთხველისათვის მოწოდებას. ბევრი მათგანი ისე ჩავიდა საფლავში, რომ ამ კეთილშობილური სურვილების განხორციელებას ვერ ეღირსა.
მაგრამ მაინც დაგვჩა ზღაპრების რამდენიმე მნიშვნელოვანი კრებული, რომელთა გამოცემაც დიდი გაჭირვებით მოუხერხებიათ:
1891 წელს ზღაპრების მცირე კრებული გამოუცია ლადო აღნიაშვილს. 1897 წელს აკაკი წერეთელმა თავის ,,კრებულში” დაიწყო ქართული ზღაპრების სისტემატიურად ბეჭდვა. 1901–1903 წლებში ,,ქართველ ქალთა წრესაც” დაუბეჭდავს ზღაპრების ორი კრებული.
1909 წელს თ. რაზიკაშვილს გამოუცია ქართლ–კახეთსა და ფშავში ჩაწერილი ზღაპრების ორი კრებული.
ქართული ზღაპრები აგრეთვე ქვეყნდებოდა საზოგადოებათა კრებულებშიც, მაგრამ ყველაფერი ეს ზღვაში წვეთი იყო იმასთან შედარებით, რაც შესაკრები და გამოსაცემი რჩებოდა.
http://kartuli-zgaprebi.narod.ru/index.htm
ზღაპარი ხალხური სიბრძნის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ძველი და პოპულარული ჟანრია. იგი ძალიან დიდი ხნის წინათ ზეპირად შეუქმნიათ ჩვენს წინაპრებს. ზეპირად იმიტომ, რომ იმ დროს, როდესაც ეს ზღაპრები იქმნებოდა, ჯერ კიდევ არ იცოდნენ ასოების წერა. შემდეგ კი ამ ზეპირად მონათხრობს ხალხი მოსნენით იმახსოვრებდა და კვლავ ზეპირად გადასცემდა შთამომავლობას. მრავალი ასეული წლის განმავლობაში ეს ზეპირი ფანტასტიკური მოთხრობები ასე გადადიოდა კუთხიდან კუთხეში და თაობიდან თაობაზე.
განსაკუთრებით დიდი იყო ზღაპრის დანიშნულება მანამ, სანამ ხალხი დამწერლობას განავითარებდა. მაგრამ არც დამწერლობას და არც წიგნს ზღაპარი არ მოუსპია. იგი მწერლობის მხარდამხარ ვითარდებოდა და ვრცელდბოდა, რადგან მას თავისი ფუნქცია და ტრადიცია ჰქონდა.
ასე მოაღწია ზღაპარმა იმ უხსოვარი დროიდან ჩვენამდე. ცხადია, მას თავისი უძველესი სახე უცვლელად არ შერჩენია; იგი განვითარებადი საზოგადოების თანამგზავრი იყო და მასთან ერთად თვითონაც ვითარდებოდა. საზოგადოების შესაბამისად იცვლებოდა ზღაპრეის მოყივები და იდეები, იხვეწებოდა ფორმა და ბოლოს იგი მთელ ქვეყნიერებაზე გავრცელდა და ჩამოყალიბდა, როგორც დამოუკიდებელი ზეპირსიტყვიერების ჟანრი. ჩვენს დროში არ არის ქვეყანა, რომთლის ხალხი სიამოვნებით არ ეცნობოდეს ხალხის მიერ შექმნილ ამ მხატვრულ საგანძჩურს.
ქართული ზეპირსიტყვიერება ერთ-ერთი უძველესი და იმდიდრესი ხალხური შემოქმედენჟბაა. საუკუნეებს გაუძლეს და ჩვენს დრომდე მოაღწიეს წინაქრისტიანულმა, წარმართობისდროინდელმა ქართულმა მითებმა: ამირანის, კომპალას, პირქუშის, სამზევარისა და სხვათა სახით.
დიდი ხნის წინათ იხსენებენ ქართული წერილობითი წყაროები ზღაპარს, მას არაეთგზის ვხვდებით აგრეთვე ძველ ქართუილ მწერლობაში. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ჟანრის მნიშვნელობა ძირითადად დღესაც იგივეა რაც მას უძველეს წარსულში ჰქონია.
ჩვენს წინაპრებს ზღაპარი ესნოდათ, როგორც ფანტაზიის მეშვეობით შექმნილი, მოგონილი ამბავი და მას ყოველთვის სინამდვილის საპიპრისპირო მნიშვნელობით ხმარობდნენ: ერთ ძველ ნაწერში ვკითხულობთ: ,,არა ვითარცა ტყუილსა და ზღაპარსა, არამედ ჭეშმარიტსა ხილულსა ვიტყვ“. ე. ი. ის ამბავი რაც ხილულია, თვალით დანახულია, ზღაპარი არ არის.
სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებითაც ზღაპარი ,, არს მოგონებულ ტყუილი ამბავად შემჭევრებული და არა ქმნილი მყოფობით“, ე. ი. ზღაპარი მოგონილია და არა ნამდვილად მომხდარი ამბავი.
ზღაპარი ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მოძრავი ჟანრია. იგი იმთავითვე ძალიან იოლად გადადიოდა კუთხიდან კუთხეში და ქვეყნიდან ქვეყანაში.
ხალხებს ყოველთვის ჰქონდათ ერთმანეთთან ამა თუ იმ სახის ურთირთობა. ისინი ქვეყნიდან ქვეყანაში გადადიოდნენ როგორც ვაჭარი, თუ კარისკაცი, მოგზაური, თუ მისიონერი. დამპურობლები დიდხანს რჩებოდნენ დაპყრობილ მოსახლეთა შორის და ადგილობრივი მკვიდრნი ტყვეების სახით გაჰყავდათ თავიანთ ქვეყნებში. ეს მდგომარეობაკი დიდად უწყობდა ხელს ზღაპრის მოძრაობას, სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე ხალხთა შორის ერთნაირსიუჟეტიანი ზღაპრების დამკვიდრებას. აი, ამიტომ ამბობენ, ზღაპარი ინტერნაციონალური ჟანრიაო. რა თქმა უნდა, ეს ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს ეროვნული ზღაპრები არ არსებობდა. ზღაპართა ურთიერთგაზიარება სწორედ იმას ნიშნავს, რომ ყველა ერს უნდა ჰქონოდა ამა თუ იმ სახის ზეპირ მოთხრობათა მეტ-ნაკლები მარაგი. ამასთან ერთად მკვლევარები ფიქრობენ, რომ სხვადასხვა ხალხთა განვითარების მსგავსებამ დამოუკიდებლად წარმოშვა მსგავსი სიუჟეტები და მოტივები.
ქათულ ზღაპარში ნათლად ჩანს ჩვენი ხალხის ბედუკუღმართი წარსული, სოციალ-პოლიტიკური თუ ეროვნული გასაჭირი, ჩაგვრისა და უსამართლობის წინააღმდეგ თავგანწირული ბრძოლა, სოციალური უთანასწორობისა და შიმშილ-სიღატაკისაგან თავდაღწევაზე ოცნება, ანუ ხალხურ ზღაპრებში ჩვენი ხალხის წარსულია არეკლილი.
ყველა ხალხის ზღაპერებში ის თემები, მოტივები და იდეებია წინ წამოწეული. რაც მისი შემქმნელი ისტორიისა და ყოფისათვის არის დამახასიათებელი.
საქართველოში ზღაპარი ყოველთვის პოპულარული ყოფილა, მას დიდ პატივს სცემდნენ როგორც ხალხის იდეური აღზრდის ერთ-ერთ მძლავრ იარაღს, გართობისა და დასვენების საუკეთესო საშუალებას. ზღაპრის ეს უდიდესი ფუნქცია კარგად ესმოდა ხალხს. ზღაპარი მსმენელებს უნერგავდა იმედსა და სულიერ სიმტკიცეს, ხალისსა და ენერგიას.
ზღაპარი, მართალია მეტ-ნაკლებად, მაგრამ მაინც გავრცელებული ყოფილა ; საქართვეოს ყველა კუთხეში და ყველა სოციალურ ფენაში.
არსებობს ზღაპრების კლასიფიკაციის რამდენიმე სახე. ქართული ზღაპრების თანამედროვე კლასიფიკაციის მიხედვით, რომელიც პროფესორ მ. ჩიქოვანს ეკუვნის, მიღებულია შემდეგი ჯგუფები: 1. ცხოველთა ეპოსი, 2. მისნური, ანუ ჯადოსნური ზღაპრები, 3. საყოფიერო-ნოველისტური ზღაპრები, 4. საგმირო ეპოსი, 5. ლეგენდები და 6. ანეკდოტები.
ასე დაიწყო
ქართული ზღაპრების ადრე ჩაწერილ ტექსტებს ჩვენამდე არ მოუღწევია, ისე კი მათი კვალი საკმაოდ ჩანს ძველ ქართულ მწერლობაში. ზღაპრების ყველაზე ძველი ხელნაწერი მე–17 საუკუნიდან მოგვეპოვება. შემდეგ კი რამდენიმე მნიშვნელოვანი ხხელნაწერი მე–19 საუკუნის დასაწყისიდან არის ცნობილი.
ქართულ ხალხურ ზეპირსიტყვიერებას, როგორც დიდ ეროვნულ საგანძურს, სერიოზული ყურადღება პირველად სამოციანელებმა მიაქციეს. ჩვენი ცნობილი კლასიკოსები ი. ჭავჭავაძე, აკ. წერეთელი, ი. გოგებაშვილი, ალ. ყაზბეგი, რაფიელ ერისთავი, ვაჟა–ფშაველა და სხვანი თვითონ იყვნენ პირველი ინიციატორები და ჩამწერები ზეპირსიტყვიერი მასალებისა. ამ საქმეში ენერგიულად ჩაებნენ ცნოსილი მოღვაწენი და მეცნიერნი.
XIX ს. მეორე ნახევარში დაიწყო ზეპირსიტყვიერი მასალების სისტემატური გამოქვეყნება ჟურნალ–გაზეთებში. ხალხურ ლექსებსა და სიმღერებს ხშირად აქვეყნებდა ,,ივერია”, ,,დროება”, ,,მოამბე”, ,,კვალი” და სხვა.
პერიოდულ პრესაში თუ ადვილად ხერხდებოდა მცირე მოცულობის პოეტური ნომუშების გამოქვეყნება, ზღაპრებზე ამას ვერ ვიტყვით. თვითმპყრობელობის ბატონობის მძიმე პერიოდში ზღაპრების არა თუ გამოცემა, არამედ ჩაწერაც კი ჭირდა. მრავალი შემკრები წლების განმავლობაში ამაოდ ცდილობდა ზღაპრების სრული სახით დაბეჭვდასა და მკოთხველისათვის მოწოდებას. ბევრი მათგანი ისე ჩავიდა საფლავში, რომ ამ კეთილშობილური სურვილების განხორციელებას ვერ ეღირსა.
მაგრამ მაინც დაგვჩა ზღაპრების რამდენიმე მნიშვნელოვანი კრებული, რომელთა გამოცემაც დიდი გაჭირვებით მოუხერხებიათ:
1891 წელს ზღაპრების მცირე კრებული გამოუცია ლადო აღნიაშვილს. 1897 წელს აკაკი წერეთელმა თავის ,,კრებულში” დაიწყო ქართული ზღაპრების სისტემატიურად ბეჭდვა. 1901–1903 წლებში ,,ქართველ ქალთა წრესაც” დაუბეჭდავს ზღაპრების ორი კრებული.
1909 წელს თ. რაზიკაშვილს გამოუცია ქართლ–კახეთსა და ფშავში ჩაწერილი ზღაპრების ორი კრებული.
ქართული ზღაპრები აგრეთვე ქვეყნდებოდა საზოგადოებათა კრებულებშიც, მაგრამ ყველაფერი ეს ზღვაში წვეთი იყო იმასთან შედარებით, რაც შესაკრები და გამოსაცემი რჩებოდა.
http://kartuli-zgaprebi.narod.ru/index.htm
Комментариев нет:
Отправить комментарий