ჩვენ ვცხოვრობთ ეპოქაში, როცა ქრისტიანების გარკვეული ნაწილი ცდილობს აღადგინოს ურთიერთობა და შემდგომ ერთიანობა მსოფლიოს ორ უდიდეს ქრისტიანულ ეკლესიას - მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ ეკლესიებს შორის. არსებობს ქრისტიანების დიდი ნაწილიც, რომელიც კატეგორიულად ეწინააღმდეგება ყოველგვარ კონტაქტს. საგულისხმო ფაქტია, რომ 1965 წლის 7 დეკემბერს კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა ათინაგორამ და რომის პაპმა პავლე VI-მ გააუქმეს ორმხრივი ანათემა (საეკლესიო წყევლა) და გამოაცხადეს სიყვარულის დიალოგის დაწყება კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ ეკლესიებს შორის. საეკლესიო სქიზმიდან (ბერძ. σχίσμα, Schísma -გაყოფა, გახლეჩა) 800 წელზე მეტია გასული და თანამედროვე ქრისტიანებისთვის, განსაკუთრებით კი ევროპაში მცხოვრები მართლმადიდებლებისთვის, მეტად სასარგებლო იქნებოდა ზუსტი და ობიექტური ცოდნა იმ მიზეზებისა, რომელთაც ქრისტეს ეკლესია გაყოფამდე მიიყვანეს. წინამდებარე სტატიაში შევეცდებით მოკლედ და მიუკერძოებლად მიმოვიხილოთ საეკლესიო განხეთქილების ისტორიული განვითარება და მისი თეოლოგიური და პრაქტიკული მიზეზები.
განხეთქილების თარიღი. განხეთქილების თარიღად კათოლიკურ სამყაროში მიიჩნევა 1054 წელი, როცა რომის პაპმა ლეო IX-მ (1049-1054 წწ.) თავის წარმომადგენლების მეშვეობით ეკლესიიდან განჰკვეთა კონსტანტინეპოლის პატრიარქი მიქაელი. მართლმადიდებლური სამყარო განხეთქილების თარიღად მიიჩნევს 1204 წელს, როცა ლათინმა ჯვაროსნებმა დაიპყრეს და გაძარცვეს მართლმადიდებლური სამყაროს ცენტრი - კონსტანტინეპოლი (დღევანდელი სტამბოლი). ამ მოვლენამ ქრისტეს ეკლესია საბოლოო განხეთქილებამდე მიიყვანა და ქრისტეს ეკლესიის ერთიან სხეულს დღემდე მოუშუშეშებელი ჭრილობა მიაყენა. მაგრამ, არ იქნებოდა მართებული, რომ განხეთქილება დაგვებრალებინა მხოლოდ ეკლესიისთვის ამ უმძიმესი 1054 და 1204 წლების მოვლენებისთვის. სინამდვილეში საქმე გვაქვს დასავლეთის და აღმოსავლეთის ეკლესიების გაუცხოვების ხანგრძლივ პროცესთან, რომელიც მე-4 საუკუნიდან მე-15 საუკუნემდე გრძელდებოდა. დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ განხეთქილება ასწლეულების განმავლობაში მწიფდებოდა. მე-4 საუკუნის დასაწყისში რომის იმპერიის პოლიტიკურმა ცენტრმა რომიდან კონსტანტინეპოლში გადაინაცვლა და ამ დროიდანვე დაიწყო მეტოქეობა ძველ დედაქალაქ რომსა და ახალ დედაქალაქს - კონსტანტინეპოლს შორის. აშკარაა ისიც, რომ განხეთქილების გამომწვევი ყველა საეკლესიო დავა მიმდინარეობდა მხოლოდ რომსა და კონსტანტინეპოლს შორის. ბიზანტიის იმპერიის დანარჩენი სამი უმნიშვნელოვანესი საეკლესიო ცენტრი ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის საპატრიარქოები ემხრობოდნენ კონსტანტინეპოლს და ეს თავისთავად ნიშნავდა უთანხმოებას რომსა და მთლიანად აღმოსავლეთის ეკლესიას შორის.
გაუცხოვება დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის. უმნიშვნელოვანეს ფაქტორებს, რომელთაც ეკლესიების გაუცხოვება გამოიწვიეს მიეკუთვნებიან:
განსხავებული ეკლესიოლოგია, და ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა. საღვთისმეტყველო კუთხით უთანხმოების მნიშვნელოვან საფუძველს დღესაც, ისევე როგორც მაშინ წარმოადგენს, განსხვავებული ეკლესიოლოგია ანუ მარტივად რომ ვთქვათ - განსხვავებული გაგება ეკლესიისა. 330 წელს იმპერიის დედაქალაქის რომიდან კონსტანტინეპოლში გადატანამ სხვადასხვა პოლიტიკური მდგომარეობა შექმნა აღმოსავლეთსა და დასავლეთში და ამ ფაქტმა მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია განსხვავებული ეკლესიოლოგიების ჩამოყალიბებაზე. აღმოსავლეთ რომის იმპერიაში (ბიზანტიაში) იჯდა იმპერატორი, როგორც პოლიტიკური ძალაუფლების ცენტრი და მას ჰყავდა მკაცრად ჩამოყალიბებული სახელმწიფო სტრუქტურები. ეკლესიის ორგანიზების წესიც შეესაბამებოდა პოლიტიკურ სტუქტურებს. იმპერატორს ენიჭებოდა მსოფლიო კრებების მოწვევისა და თავმჯდომარეობის უფლება. საეკლესიო კრებების დადგენილებების ცხოვრებაში დანერგვაც სახელმწიფო ძალაუფლების მეშვეობით, და არც თუ იშვიათად, ძალის გამოყენებით ხდებოდა. იმპერატორ იუსტინიანე I-ის (527-565 წწ.) კოდიფიცირებული საეკლესიო სამართლის მიხედვით იმპერიის ეკლესია დაიყო რომის, კონსტანტინეპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის საპატრიარქოებად და ამ 5 საპატრიარქოს დაევალა მთელი სახელმწიფო ეკლესიის მართვა. ჩამოაყალიბდა ე.წ. პენტარქიის (ხუთმმართველობა) პრინციპი, რასაც თავის მხრივ ამტკიცებდა საეკლესიო კრებების დადგენილებები. აქედან გამომდინარე, აღმოსავლური ანუ მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგიის მიხედვით არსებობენ სხვადასხვა, დამოუკიდებელი ანუ ავტოკეფალური, თანასწორი და თანასწორუფლებიანი ეკლესიები. ერთადერთი კომპეტენტური ინსტანცია ყველა ეკლესიისთვის საყოველთაოდ მისაღები გადაწყველტილებებისთვის არის მსოფლიო საეკლესიო კრება. შესაბამისად მთლიანად მსოფლიო ეკლესიაში და ასევე ადგილობრივ, ავტოკეფალურ ეკლესიებშიც არსებობს ეკლესიის მეთაურის მხოლოდ საპატიო უპირატესობა და არა იურისდიქციული უპირატესობა. ამიტომაც, მართლმადიდებელ ეკლესიებში არც პატრიარქები იღებენ მნიშვნელოვან საყოველთაო-საეკლესიო გადაწყვეტილებებს ეპისკოპოსებთან შეთანხმების გარეშე და არც ეპისკოპოსებს აქვთ უფლება პატრიარქის გარეშე მიიღონ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები. მართლმადიდებლური ხედვით ეკლესიის მეთაურის უპირატესი ადგილი არის „პირველი თანასწორთა შორის“ (primus inter pares).
ჰაგია სოფიას კონსტანტინეპოლის საკათედრო ტაძარი (ამჟამად მუზეუმი)
აღმოსავლეთისაგან განსხვავებით, მე-4 საუკუნიდან დასავლეთ რომის იმპერიაში აღარ არსებობდა ცენტრალური პოლიტიკური ძალაუფლება. აქ იყვნენ მხოლოდ ერთმანეთთან მოქიშპე ადგილობრივი დიდებულები. რომის საეპისკოპოსო კათედრა ერთადერთი საეკლესიო ავტორიტეტი იყო დასავლეთში, რომელიც მონაწილეობდა არა მხოლოდ საეკლესიო, არამედ პოლიტიკურ საკითხების გადაწყვეტაშიც. 754 წელს ფრანკების მეფე პიპინ III-მ საშუალება მისცა რომის პაპს სტეფანე II-ს დაეარსებინა ვატიკანის ეკლესია-სახემწიფო და პაპმაც საეკლესიო ძალაუფლებასთან ერთად შეითავსა პოლიტიკური ძალაუფლება. ამასთან ერთად კათოლიკურ ეკლესიაში დროთა განმავლობაში ჩამოყალიბდა სწავლებანი რომის პაპის ღვთაებრივი უფლებების, მისი იურისდიქციული პირველობის და მისი სწავლების უცდომელობის შესახებ. ამგვარად, დასავლური ანუ კათოლიკური ეკლესიოლოგიის მიხედვით ერთადერთი და უფლებამოსილი მეთაური მთელი ეკლესიისა არის რომის პაპი, როგორც პეტრე მოციქულის მემკვიდრე. ყველა ეპისკოპოსები არიან მისი წარმომადგენლები ადგილობრივ ეკლესიებში. პაპს აქვს უფლება ერთპიროვნულად გადაწყვიტოს მნიშვნელოვანი საეკლესიო საკითხები. თვით მსოფლიო საეკლესიო კრებების დადგენილებები ძალაში შედიან მხოლოდ პაპის მიერ მათი დამტკიცების შემდეგ.
გადახვევა ძირითად სარწმუნეობის საკითხებში. ეს პუნქტი უპირველეს ყოვლისა ეხება დამატებას, რომელიც კათოლიკურმა ეკლესიამ შეიტანა სარწმუნოების სიმბოლოში - მრწამსში. ეს დამატება ცნობილია „Filio Que“-ს („და ძისაგან“) სახელით. იგი პირველად გამოჩნდა ესპანეთში, 589 წლის ტოლედოს კრებაზე არიანული ერესისაგან თავის დასაცავად და ამავდროულად იესო ქრისტეს ღვთაებრივი ბუნების ხაზგასასმელად. მაშინდელი პაპის ლეო III-ის მიერ ფრანკების მეფედ ნაკურთხი კარლ დიდი დაჟინებით მოითხოვდა, რომ დამატება „Filio Que“ არა მარტო რომის ეკლესიისთვის, არამედ მთელი აღმოსავლეთის ეკლესიისთვისაც სავალდებულო გამხდარიყო. მიუხედავად იმისა რომ პაპმა ლეომ უარი თქვა ამ ცვლილებაზე, ფრანკებმა მაინც დაიტოვეს იგი. საბოლოოდ 1014 წელს იმპერატორ ჰაინრიხ II-ის ზეწოლით კათოლიკურმა ეკლესიამ „Filio Que“ ოფიციალურად შეიტანა მრწამსში. მრწამსის ამგვარი შეცვლა მართლმადიდებლური სამყაროსთვის იყო და არის მიუღებელი, რადგან იგი გამოხატავს ცალმხრივად განხორციელებულ ცვლილებას და არა არის მსოფლიო საეკლესიო კრების დადგენილება. ამასთანავე „Filio Que“ ეწინააღმდეგება მართლმადიდებლურ გაგებას წმინდა სამების არსის შესახებ.
განსხვავებები საეკლესიო პრაქტიკაში. მე-4 საუკუნიდან სულ უფრო თვალსაჩინო ხდებოდა განსხვავებანი პრაქტიკულ საეკლესიო ცხოვრებასა და წეს-ჩვეულებებშიც. სადავო საკითხებს მიეკუთვნებოდა: გაფუებული და გაუფუარი პურის გამოყენება წირვის დროს, გარდაქმნილი ღვინისთვის მდუღარების შერევა, სასულიერო პირთა უქორწინებლობის აღთქმა დასავლეთში, რომელიც აღმოსავლური ხედვით ძალიან მკაცრი იყო, დასავლეთში პრაქტიცირებული შაბათის მარხვა, აღმოსავლეთში არსებული აკრძალვა გაგუდული ცხოველებისა და უმი სისხლის საკვებად გამოყენებისა. ასევე სასულიერო პირთათვის აღმოსავლეთში მიღებული წვერის ტარების წესი. 691 წელს კონსტანტინეპოლში, ტრულის მე-2 კრებაზე განხილული იქნა ხსენებული საკითხები და უპირატესობა მიენიჭა აღმოსავლეთში მიღებულ წესებს. სავარაუდოა, რომ ეს იყო ბიზანტიის კიდევ ერთი მცდელობა ეკლესიაში ერთიანობის ტენდენციის დანერგვისა.
განსხვავებული საეკლესიო და საღვთისმეტყველო ენა. არანაკლებ ხელს უშლიდა ეკლესიის ერთიანობას სხვადასხვა სამეტყველო ენა აღმოსავლეთსა და დასავლეთში. I-II საუკუნეებიდან სულ უფრო და უფრო კლებულობდა რომში ბერძნული ენის ცოდნა და ასევე კონსტანტინეპოლში - ლათინურისა. ეს, რაღა თქმა უნდა იწვევდა საღვთისმეტყველო საკითხების სულ უფრო ნაკლებ გაცვლა-გამოცვლას. უკვე მე-4 საუკუნეში დასავლეთის მხოლოდ რამოდენიმე საეკლესიო მოღვაწე ფლობდა ბერძნულს. მაგალითად, კათოლიკური ეკლესიის დიდი მასწავლებელი ნეტარი ავგუსტინე თავის ნაშრომებს წერდა ლათინურად და არ იცოდა ბერძნული. ასევე ბერძენი საეკლესიო მოღვაწეები ვერ ფლობდნენ ლათინურ ენას. მე-7 საუკუნიდან აღმოსავლეთში გაბატონებული იყო შეხედულება, რომ ლათინური ენა ბარბაროსული ენაა და ამდენად შეუფერებელი საღვთისმეტყველო საკითხების განსახილველად. კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ტიტულის - „ეკუმენური პატრიარქი“- გაშემო ატეხილი დავა ნათელი მაგალითია ენის არასრულყოფილი ცოდნისა. ტიტული „ეკუმენური პატრიარქი“ დასავლეთში ითარგმნა როგორც მსოფლიოს პატრიარქი და შესაბამისად რომი ხედავდა მასში კონსტანტინეპოლის პატრიარქის პრეტენზიას პირველობაზე. მცნება „ეკუმენე“ კი მაშინდელ ბერძნულ ენაში გულისხმობდა ბიზანტიის იმპერიას და ნიშნავდა იმპერიის პატრიარქს.
კონსტანტინეპოლის დაპყრობა ჯვაროსნების მიერ და დიდი განხეთქილება. 1204 წელს მე-4 ჯვაროსნული ლაშქრობის ჯარებმა დაიპყრეს და ააოხრეს კონსტანტინეპოლი. ამ ნაბიჯით ლათინები პოლიტიკურად და საეკლესიო პოლიტიკით შეიჭრნენ ბიზანტიის მართლმადიდებლურ სამყაროში. ყველაფერი, რაც ჯერ კიდევ გადარჩენილი იყო არაქრისტიანული სამყაროს შემოსევებისგან გაძარცვეული და განადგურებული იქნა ჯვაროსნების მიერ. ისტორიული შედეგებს თუ გავითვალისწინებთ, მატერიალურ ზარალზე ბევრად სავალალო იყო რომის პაპის პოზიცია, რომელმაც პირდაპირ ისარგებლა სიტუაციით და რომის ეპისკოპოსის ე.წ. „კანონიერი იურიდიული უფლებამოსილების“ დასამყარებლად უხეშად შეიჭრა აღმოსავლეთში. თავისი წარმომადგენლის, კარდინალ ბენედიქტეს მიმართ წერილში იგი წერდა: „მას შემდეგ რაც ძალაუფლება შეცვლილ იქნა, აუცილებელი შეიქმნა სამღვდელო წესიც შეცვლილიყო.“ (Nikolaou, Theodor (Hg), Das Schisma zwischen Ost- und Westkirche, Munster 2004, გვ.90). შედეგად გადაყენებულ იქნა კონსტანტინეპოლის კანონიერი პატრიარქი იოანე და მის მაგივრად პატრიარქად არჩეულ იქნა ვენეციელი თომას მოროსინი (1204-1211 წწ.). „ამ ფაქტით პირველად ისტორიაში აღმოსავლეთის ეკლესიასაც ფაქტიურად იძულებით დააკისრეს პაპის ე.წ. იურისდიქციული პირველობა. ეს უკვე ნიშნავდა ნამდვილ განხეთქილებას აღმოსავლეთის და დასავლეთის ეკლესიებს შორის.“ (იქვე, გვ.91) როგორც ავღნიშნეთ, მართლმადიდებლურ სამყაროში მიღებული ეკლესიების ავტოკეფალურობის პრინციპისგან განსხვავებით, პაპს მიაჩნდა, რომ იგი უფლებამოსილი იყო მთელს მსოფლიო ეკლესიაზე, თვით პატრიარქების დანიშვნის ჩათვლით. 1215 წელს პაპმა მოიწვია მე-4 ლატერანული კრება, რომელმაც შემოიღო შემდეგი ცვლილებები: მე-4 კანონი განმარტავდა, რომ მართლმადიდებლებს უფლება ჰქონდათ შეენარჩუნებინათ წეს-ჩვეულებები და ტრადიციები, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აღიარებდნენ მათზე პაპის იურისდიქციას. ამ წესის საფუძველზე შემდგომ წლებში წარმოებდა პროზელიტიზმი ანუ მართლმადიდებელი ქრისტიანების გადაბირება კათოლიკურ ეკლესიაში, რაც მძიმე დაბრკოლებად არსებობს დღევანდელ დღემდე. ამავე კრების მე-5 კანონმა შეცვალა ეკლესიის ხუთმმართველობის პრინციპი და დააკანონა პაპის განსაკუთრებული ადგილი. ამ კანონის მიხედვით რომის პაპი აღარ არის ერთ-ერთი ხუთი იერარქიდან, არამედ მას ეკუთვნის განსაკუთრებული ძალაუფლება მთელს ეკლესიაზე და უშუალოდ აღმოსავლეთის ოთხ პატრიარქზე. ეს ხედვა კი ძირეულად ეწინააღმდეგება მართლმადიდებელურ ეკლესიოლოგიას და ეკლესიების თვითმყოფადობის და ავტოკეფალიის პრინციპს.
ლიონის 1274 წლის და ფლორენციის 1439 წლის კრებებზე იყო მცდელობა მართლმადიებლურ და კათოლიკურ ეკლესიებს შორის ერთიანობის აღდგენისა. თუ გავითვალისწინებთ თურქების შემოსევებისგან კარს მომდგარ საშიშროებას, ეს ერთიანობა განსაკუთრებით სასურველი და საჭირო იყო ბიზანტიისთვის. მაგრამ საეკლესიო პირების დიდი ნაწილი უარყოფითად შეხვდა მას და ამ მცდელობამ შედეგი ვერ გამოიღო.
დეკანოზი თამაზ ლომიძე
განხეთქილების თარიღი. განხეთქილების თარიღად კათოლიკურ სამყაროში მიიჩნევა 1054 წელი, როცა რომის პაპმა ლეო IX-მ (1049-1054 წწ.) თავის წარმომადგენლების მეშვეობით ეკლესიიდან განჰკვეთა კონსტანტინეპოლის პატრიარქი მიქაელი. მართლმადიდებლური სამყარო განხეთქილების თარიღად მიიჩნევს 1204 წელს, როცა ლათინმა ჯვაროსნებმა დაიპყრეს და გაძარცვეს მართლმადიდებლური სამყაროს ცენტრი - კონსტანტინეპოლი (დღევანდელი სტამბოლი). ამ მოვლენამ ქრისტეს ეკლესია საბოლოო განხეთქილებამდე მიიყვანა და ქრისტეს ეკლესიის ერთიან სხეულს დღემდე მოუშუშეშებელი ჭრილობა მიაყენა. მაგრამ, არ იქნებოდა მართებული, რომ განხეთქილება დაგვებრალებინა მხოლოდ ეკლესიისთვის ამ უმძიმესი 1054 და 1204 წლების მოვლენებისთვის. სინამდვილეში საქმე გვაქვს დასავლეთის და აღმოსავლეთის ეკლესიების გაუცხოვების ხანგრძლივ პროცესთან, რომელიც მე-4 საუკუნიდან მე-15 საუკუნემდე გრძელდებოდა. დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ განხეთქილება ასწლეულების განმავლობაში მწიფდებოდა. მე-4 საუკუნის დასაწყისში რომის იმპერიის პოლიტიკურმა ცენტრმა რომიდან კონსტანტინეპოლში გადაინაცვლა და ამ დროიდანვე დაიწყო მეტოქეობა ძველ დედაქალაქ რომსა და ახალ დედაქალაქს - კონსტანტინეპოლს შორის. აშკარაა ისიც, რომ განხეთქილების გამომწვევი ყველა საეკლესიო დავა მიმდინარეობდა მხოლოდ რომსა და კონსტანტინეპოლს შორის. ბიზანტიის იმპერიის დანარჩენი სამი უმნიშვნელოვანესი საეკლესიო ცენტრი ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის საპატრიარქოები ემხრობოდნენ კონსტანტინეპოლს და ეს თავისთავად ნიშნავდა უთანხმოებას რომსა და მთლიანად აღმოსავლეთის ეკლესიას შორის.
გაუცხოვება დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის. უმნიშვნელოვანეს ფაქტორებს, რომელთაც ეკლესიების გაუცხოვება გამოიწვიეს მიეკუთვნებიან:
განსხავებული ეკლესიოლოგია, და ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა. საღვთისმეტყველო კუთხით უთანხმოების მნიშვნელოვან საფუძველს დღესაც, ისევე როგორც მაშინ წარმოადგენს, განსხვავებული ეკლესიოლოგია ანუ მარტივად რომ ვთქვათ - განსხვავებული გაგება ეკლესიისა. 330 წელს იმპერიის დედაქალაქის რომიდან კონსტანტინეპოლში გადატანამ სხვადასხვა პოლიტიკური მდგომარეობა შექმნა აღმოსავლეთსა და დასავლეთში და ამ ფაქტმა მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია განსხვავებული ეკლესიოლოგიების ჩამოყალიბებაზე. აღმოსავლეთ რომის იმპერიაში (ბიზანტიაში) იჯდა იმპერატორი, როგორც პოლიტიკური ძალაუფლების ცენტრი და მას ჰყავდა მკაცრად ჩამოყალიბებული სახელმწიფო სტრუქტურები. ეკლესიის ორგანიზების წესიც შეესაბამებოდა პოლიტიკურ სტუქტურებს. იმპერატორს ენიჭებოდა მსოფლიო კრებების მოწვევისა და თავმჯდომარეობის უფლება. საეკლესიო კრებების დადგენილებების ცხოვრებაში დანერგვაც სახელმწიფო ძალაუფლების მეშვეობით, და არც თუ იშვიათად, ძალის გამოყენებით ხდებოდა. იმპერატორ იუსტინიანე I-ის (527-565 წწ.) კოდიფიცირებული საეკლესიო სამართლის მიხედვით იმპერიის ეკლესია დაიყო რომის, კონსტანტინეპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის საპატრიარქოებად და ამ 5 საპატრიარქოს დაევალა მთელი სახელმწიფო ეკლესიის მართვა. ჩამოაყალიბდა ე.წ. პენტარქიის (ხუთმმართველობა) პრინციპი, რასაც თავის მხრივ ამტკიცებდა საეკლესიო კრებების დადგენილებები. აქედან გამომდინარე, აღმოსავლური ანუ მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგიის მიხედვით არსებობენ სხვადასხვა, დამოუკიდებელი ანუ ავტოკეფალური, თანასწორი და თანასწორუფლებიანი ეკლესიები. ერთადერთი კომპეტენტური ინსტანცია ყველა ეკლესიისთვის საყოველთაოდ მისაღები გადაწყველტილებებისთვის არის მსოფლიო საეკლესიო კრება. შესაბამისად მთლიანად მსოფლიო ეკლესიაში და ასევე ადგილობრივ, ავტოკეფალურ ეკლესიებშიც არსებობს ეკლესიის მეთაურის მხოლოდ საპატიო უპირატესობა და არა იურისდიქციული უპირატესობა. ამიტომაც, მართლმადიდებელ ეკლესიებში არც პატრიარქები იღებენ მნიშვნელოვან საყოველთაო-საეკლესიო გადაწყვეტილებებს ეპისკოპოსებთან შეთანხმების გარეშე და არც ეპისკოპოსებს აქვთ უფლება პატრიარქის გარეშე მიიღონ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები. მართლმადიდებლური ხედვით ეკლესიის მეთაურის უპირატესი ადგილი არის „პირველი თანასწორთა შორის“ (primus inter pares).
აღმოსავლეთისაგან განსხვავებით, მე-4 საუკუნიდან დასავლეთ რომის იმპერიაში აღარ არსებობდა ცენტრალური პოლიტიკური ძალაუფლება. აქ იყვნენ მხოლოდ ერთმანეთთან მოქიშპე ადგილობრივი დიდებულები. რომის საეპისკოპოსო კათედრა ერთადერთი საეკლესიო ავტორიტეტი იყო დასავლეთში, რომელიც მონაწილეობდა არა მხოლოდ საეკლესიო, არამედ პოლიტიკურ საკითხების გადაწყვეტაშიც. 754 წელს ფრანკების მეფე პიპინ III-მ საშუალება მისცა რომის პაპს სტეფანე II-ს დაეარსებინა ვატიკანის ეკლესია-სახემწიფო და პაპმაც საეკლესიო ძალაუფლებასთან ერთად შეითავსა პოლიტიკური ძალაუფლება. ამასთან ერთად კათოლიკურ ეკლესიაში დროთა განმავლობაში ჩამოყალიბდა სწავლებანი რომის პაპის ღვთაებრივი უფლებების, მისი იურისდიქციული პირველობის და მისი სწავლების უცდომელობის შესახებ. ამგვარად, დასავლური ანუ კათოლიკური ეკლესიოლოგიის მიხედვით ერთადერთი და უფლებამოსილი მეთაური მთელი ეკლესიისა არის რომის პაპი, როგორც პეტრე მოციქულის მემკვიდრე. ყველა ეპისკოპოსები არიან მისი წარმომადგენლები ადგილობრივ ეკლესიებში. პაპს აქვს უფლება ერთპიროვნულად გადაწყვიტოს მნიშვნელოვანი საეკლესიო საკითხები. თვით მსოფლიო საეკლესიო კრებების დადგენილებები ძალაში შედიან მხოლოდ პაპის მიერ მათი დამტკიცების შემდეგ.
გადახვევა ძირითად სარწმუნეობის საკითხებში. ეს პუნქტი უპირველეს ყოვლისა ეხება დამატებას, რომელიც კათოლიკურმა ეკლესიამ შეიტანა სარწმუნოების სიმბოლოში - მრწამსში. ეს დამატება ცნობილია „Filio Que“-ს („და ძისაგან“) სახელით. იგი პირველად გამოჩნდა ესპანეთში, 589 წლის ტოლედოს კრებაზე არიანული ერესისაგან თავის დასაცავად და ამავდროულად იესო ქრისტეს ღვთაებრივი ბუნების ხაზგასასმელად. მაშინდელი პაპის ლეო III-ის მიერ ფრანკების მეფედ ნაკურთხი კარლ დიდი დაჟინებით მოითხოვდა, რომ დამატება „Filio Que“ არა მარტო რომის ეკლესიისთვის, არამედ მთელი აღმოსავლეთის ეკლესიისთვისაც სავალდებულო გამხდარიყო. მიუხედავად იმისა რომ პაპმა ლეომ უარი თქვა ამ ცვლილებაზე, ფრანკებმა მაინც დაიტოვეს იგი. საბოლოოდ 1014 წელს იმპერატორ ჰაინრიხ II-ის ზეწოლით კათოლიკურმა ეკლესიამ „Filio Que“ ოფიციალურად შეიტანა მრწამსში. მრწამსის ამგვარი შეცვლა მართლმადიდებლური სამყაროსთვის იყო და არის მიუღებელი, რადგან იგი გამოხატავს ცალმხრივად განხორციელებულ ცვლილებას და არა არის მსოფლიო საეკლესიო კრების დადგენილება. ამასთანავე „Filio Que“ ეწინააღმდეგება მართლმადიდებლურ გაგებას წმინდა სამების არსის შესახებ.
განსხვავებები საეკლესიო პრაქტიკაში. მე-4 საუკუნიდან სულ უფრო თვალსაჩინო ხდებოდა განსხვავებანი პრაქტიკულ საეკლესიო ცხოვრებასა და წეს-ჩვეულებებშიც. სადავო საკითხებს მიეკუთვნებოდა: გაფუებული და გაუფუარი პურის გამოყენება წირვის დროს, გარდაქმნილი ღვინისთვის მდუღარების შერევა, სასულიერო პირთა უქორწინებლობის აღთქმა დასავლეთში, რომელიც აღმოსავლური ხედვით ძალიან მკაცრი იყო, დასავლეთში პრაქტიცირებული შაბათის მარხვა, აღმოსავლეთში არსებული აკრძალვა გაგუდული ცხოველებისა და უმი სისხლის საკვებად გამოყენებისა. ასევე სასულიერო პირთათვის აღმოსავლეთში მიღებული წვერის ტარების წესი. 691 წელს კონსტანტინეპოლში, ტრულის მე-2 კრებაზე განხილული იქნა ხსენებული საკითხები და უპირატესობა მიენიჭა აღმოსავლეთში მიღებულ წესებს. სავარაუდოა, რომ ეს იყო ბიზანტიის კიდევ ერთი მცდელობა ეკლესიაში ერთიანობის ტენდენციის დანერგვისა.
განსხვავებული საეკლესიო და საღვთისმეტყველო ენა. არანაკლებ ხელს უშლიდა ეკლესიის ერთიანობას სხვადასხვა სამეტყველო ენა აღმოსავლეთსა და დასავლეთში. I-II საუკუნეებიდან სულ უფრო და უფრო კლებულობდა რომში ბერძნული ენის ცოდნა და ასევე კონსტანტინეპოლში - ლათინურისა. ეს, რაღა თქმა უნდა იწვევდა საღვთისმეტყველო საკითხების სულ უფრო ნაკლებ გაცვლა-გამოცვლას. უკვე მე-4 საუკუნეში დასავლეთის მხოლოდ რამოდენიმე საეკლესიო მოღვაწე ფლობდა ბერძნულს. მაგალითად, კათოლიკური ეკლესიის დიდი მასწავლებელი ნეტარი ავგუსტინე თავის ნაშრომებს წერდა ლათინურად და არ იცოდა ბერძნული. ასევე ბერძენი საეკლესიო მოღვაწეები ვერ ფლობდნენ ლათინურ ენას. მე-7 საუკუნიდან აღმოსავლეთში გაბატონებული იყო შეხედულება, რომ ლათინური ენა ბარბაროსული ენაა და ამდენად შეუფერებელი საღვთისმეტყველო საკითხების განსახილველად. კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ტიტულის - „ეკუმენური პატრიარქი“- გაშემო ატეხილი დავა ნათელი მაგალითია ენის არასრულყოფილი ცოდნისა. ტიტული „ეკუმენური პატრიარქი“ დასავლეთში ითარგმნა როგორც მსოფლიოს პატრიარქი და შესაბამისად რომი ხედავდა მასში კონსტანტინეპოლის პატრიარქის პრეტენზიას პირველობაზე. მცნება „ეკუმენე“ კი მაშინდელ ბერძნულ ენაში გულისხმობდა ბიზანტიის იმპერიას და ნიშნავდა იმპერიის პატრიარქს.
წმ. პეტრეს ბაზილიკა რომში, ვატიკანი
1054 წლის განხეთქილება. პირველი სერიოზული დაპირისპირება მოხდა მაშინ, როცა კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა ლათინური ეკლესიებისათვის კონსტანტინეპოლში სავალდებულო გახადა ბიზანტიური ღვთისმსახურების წესი. ამ ეკლესიებმა უარი განაცხადეს დამორჩილებაზე და პასუხად მათ აეკრძალათ ღვთისმსახურება. ამ დროს რომი ჩაბმული იყო ნორმანებთან ბრძოლაში და მას ბიზანტიის დახმარება გადაუდებლად სჭირდებოდა. ამ მიზნით 1054 წელს რომმა კონსტანტინეპოლში გააგზავნა პაპის დელეგაცია კარდინალ ჰუმბერტის მეთაურობით. დელეგაციას ორი გზავნილი მიჰქონდა პაპ ლეო IX-გან. პირველში იგი სთხოვდა იმპერატორს სამხედრო დახმარებას ნორმანებთან ბრძოლაში. მეორე წერილი მიმართული იყო პატრიარქისადმი, სადაც პაპი იმედს გამოთქვამდა გაუგებრობების მოგვარების საქმეში, მაგრამ ამავდროულად ადანაშაულებდა პატრიარქს შერიგების პროცესის ხელის შეშლაში. მისიამ ვერ მიაღწია დასახულ მიზანს. როგორც სჩანს პატრიარქი არ დაეთანხმა პაპის ბრალდებებს. სიტუაცია უკიდურესად დაიძაბა და დამთავრდა იმით, რომ პაპის წარმომადგენლებმა კონსტანტინეპოლის ჰაგია სოფიას ტაძარში ანათემას გადასცეს კონსტანტინეპოლის პატრიარქი და რამოდენიმე სასულიერპო პირი. მიუხედავად იმისა, რომ ეს წყევლა ეხებოდა კონკრეტული პიროვნებებს, მასში დაფიქსირებული იყო ბრალდებანი მთელი მართლმადიდებლური ეკლესიის მიმართ. საპასუხოდ, რამოდენიმე დღის შემდეგ შეკრებილმა სინოდმა, უკვე გამგზავრებული პაპის წარმომადგენლები, მაგრამ არა თვითონ პაპი, ანათემას გადასცა. ორივე მხარის განაჩენი მიმართული იყო კონკრეტული პირების წინააღმდეგ და ამავდროულად ეკლესიების ფაქტიურ გაყოფას ნიშნავდა. თუ მოვლენების შემდგომ განვითარებას გადავხედავთ ნათელად სჩანს, რომ აღნიშნული მოვლენები შემდგომ წლებში ნაკლებად არის ნახსენები და განხილული. დასავლეთში ამ კონფლიქტს თითქმის არანაირი მნიშვნელობა არ ენიჭეობდა. საგულისხმოა ინფორმაცია 1089 წელს, 40 წლის შემდეგ, კონსტანტინეპოლში ჩატარებული სინოდის სხდომიდან, რომელშიც თუმცა ნახსენებია 1054 წლის სქიზმა, მაგრამ დამადასტურებელი დოკუმენტები არ არის მოხსენიებული. ეს კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ 1054 წლის მოვლენები ჯერ კიდევ არ მიიჩნეოდა საბოლოო განხეთქილებად.კონსტანტინეპოლის დაპყრობა ჯვაროსნების მიერ და დიდი განხეთქილება. 1204 წელს მე-4 ჯვაროსნული ლაშქრობის ჯარებმა დაიპყრეს და ააოხრეს კონსტანტინეპოლი. ამ ნაბიჯით ლათინები პოლიტიკურად და საეკლესიო პოლიტიკით შეიჭრნენ ბიზანტიის მართლმადიდებლურ სამყაროში. ყველაფერი, რაც ჯერ კიდევ გადარჩენილი იყო არაქრისტიანული სამყაროს შემოსევებისგან გაძარცვეული და განადგურებული იქნა ჯვაროსნების მიერ. ისტორიული შედეგებს თუ გავითვალისწინებთ, მატერიალურ ზარალზე ბევრად სავალალო იყო რომის პაპის პოზიცია, რომელმაც პირდაპირ ისარგებლა სიტუაციით და რომის ეპისკოპოსის ე.წ. „კანონიერი იურიდიული უფლებამოსილების“ დასამყარებლად უხეშად შეიჭრა აღმოსავლეთში. თავისი წარმომადგენლის, კარდინალ ბენედიქტეს მიმართ წერილში იგი წერდა: „მას შემდეგ რაც ძალაუფლება შეცვლილ იქნა, აუცილებელი შეიქმნა სამღვდელო წესიც შეცვლილიყო.“ (Nikolaou, Theodor (Hg), Das Schisma zwischen Ost- und Westkirche, Munster 2004, გვ.90). შედეგად გადაყენებულ იქნა კონსტანტინეპოლის კანონიერი პატრიარქი იოანე და მის მაგივრად პატრიარქად არჩეულ იქნა ვენეციელი თომას მოროსინი (1204-1211 წწ.). „ამ ფაქტით პირველად ისტორიაში აღმოსავლეთის ეკლესიასაც ფაქტიურად იძულებით დააკისრეს პაპის ე.წ. იურისდიქციული პირველობა. ეს უკვე ნიშნავდა ნამდვილ განხეთქილებას აღმოსავლეთის და დასავლეთის ეკლესიებს შორის.“ (იქვე, გვ.91) როგორც ავღნიშნეთ, მართლმადიდებლურ სამყაროში მიღებული ეკლესიების ავტოკეფალურობის პრინციპისგან განსხვავებით, პაპს მიაჩნდა, რომ იგი უფლებამოსილი იყო მთელს მსოფლიო ეკლესიაზე, თვით პატრიარქების დანიშვნის ჩათვლით. 1215 წელს პაპმა მოიწვია მე-4 ლატერანული კრება, რომელმაც შემოიღო შემდეგი ცვლილებები: მე-4 კანონი განმარტავდა, რომ მართლმადიდებლებს უფლება ჰქონდათ შეენარჩუნებინათ წეს-ჩვეულებები და ტრადიციები, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აღიარებდნენ მათზე პაპის იურისდიქციას. ამ წესის საფუძველზე შემდგომ წლებში წარმოებდა პროზელიტიზმი ანუ მართლმადიდებელი ქრისტიანების გადაბირება კათოლიკურ ეკლესიაში, რაც მძიმე დაბრკოლებად არსებობს დღევანდელ დღემდე. ამავე კრების მე-5 კანონმა შეცვალა ეკლესიის ხუთმმართველობის პრინციპი და დააკანონა პაპის განსაკუთრებული ადგილი. ამ კანონის მიხედვით რომის პაპი აღარ არის ერთ-ერთი ხუთი იერარქიდან, არამედ მას ეკუთვნის განსაკუთრებული ძალაუფლება მთელს ეკლესიაზე და უშუალოდ აღმოსავლეთის ოთხ პატრიარქზე. ეს ხედვა კი ძირეულად ეწინააღმდეგება მართლმადიდებელურ ეკლესიოლოგიას და ეკლესიების თვითმყოფადობის და ავტოკეფალიის პრინციპს.
ლიონის 1274 წლის და ფლორენციის 1439 წლის კრებებზე იყო მცდელობა მართლმადიებლურ და კათოლიკურ ეკლესიებს შორის ერთიანობის აღდგენისა. თუ გავითვალისწინებთ თურქების შემოსევებისგან კარს მომდგარ საშიშროებას, ეს ერთიანობა განსაკუთრებით სასურველი და საჭირო იყო ბიზანტიისთვის. მაგრამ საეკლესიო პირების დიდი ნაწილი უარყოფითად შეხვდა მას და ამ მცდელობამ შედეგი ვერ გამოიღო.
დეკანოზი თამაზ ლომიძე
Комментариев нет:
Отправить комментарий