ავტორი პროტოპრესვიტერი გიორგი ფლოროვსკი
შორენა შამანაძის თარგმანი
მეოთხე საუკუნის დასასრულისათვის ეკლესიის ცხოვრებაში დადგა ახალი ეპოქა. ქრისტიანობა გადაიბარა იმპერიამ და ეს მოხდა ,,მოციქულთასწორი” კეისრის სახით. დასრულდა ეკლესიის იძულებითი თვითიზოლაცია და მას უკვე შეუძლია საკუთარ, კამაროვან ჭერქვეშ უმასპინძლოს ხსნამოწყურებულ ქვეყნიერებას. მაგრამ ამ ქვეყნიერებასთან ერთად წმინდა სავანეში შემოდის შიში, ეჭვი და ცდუნება. ქვეყანაზე გაბატონდა სიამაყისა და სასოწარკვეთილების უცნაური ნაზავი. ეკლესიის დანიშნულება კი მდგომარეობდა სწორედ იმაში, რომ დახმარებოდა ხალხს სასოწარკვეთილების დაძლევასა და სიამაყის დაოკებაში. IV საუკუნე ყველანაირად ახალი დღის ეპილოგად უფრო ჩაითვლებოდა, ვიდრე პროლოგად. ეს იყო მოძველებული ეპოქის უფრო დასასრული, ვიდრე ჭეშმარიტი დასაწყისი. მაგრამ ხშირად ისეც ხდება ხოლმე, რომ ფერფლიდან ახალი ცივილიზაცია იბადება.
ნიკეური პერიოდის განმავლობაში ადამიანთა უმრავლესობისათვის ,,დაირღვა დროთა კავშირი” და კულტურის სფეროში გამეფდა საშინელი დისჰარმონია. ერთმანეთის პირისპირ დადგა ორი სამყარო – ქრისტიანობა და ელინიზმი, საქმე მივიდა კონფლიქტამდე. თანამედროვე ისტორიკოსები ჯეროვნად ვერ აფასებენ იმჟამინდელი დაძაბულობით გამოწვეულ ტკივილსა თუ კონფლიქტის სიღრმეს. ეკლესია, პრინციპში, არ უარყოფდა კულტურას. ჩამოყალიბების გზაზე იყო ქრისტიანული კულტურა. რაღაც თვალსაზრისით, ქრისტიანობას უკვე შეეტანა გარკვეული წვლილი ელინისტური ცივილიზაციის საგანძურში. ალექსანდრიული სკოლა დიდ გავლენას ახდენდა მის თანადროულ ფილოსოფიურ მიმდინარეობებზე. მაგრამ ელინიზმი არ იყო მზად საიმისოდ, რომ იოტისოდენაც კი დაეთმო ეკლესიისათვის, და ეს შეეხებოდა ნებისმიერ სფეროს. ტიპიური და მრავლისმეტყველი იყო ურთიერთობა როგორც კლიმენტი ალექსანდრიელსა და ორიგენს, ასევე კელისა (იგივე ცელი) და პორფირეს შორის. ამ კონფლიქტში გარეგნული ბრძოლა როდი თამაშობდა მთავარ როლს. ბევრად უფრო რთული და ტრაგიკული იყო შინაგანი ბრძოლა: ელინისტური ტრადიციების ყოველი მიმდევარი, რომელიც კი ცხოვრობდა იმ დროში, იძულებული იყო თავის თავზე განეცადა და გადაეტანა შინაგანი უთანხმოება თუ განხეთქილება.
ცივილიზაცია სხვას არაფერს ნიშნავდა, თუ არა ელინიზმს, მთელი თავისი წარმართული მემკვიდრეობით, სააზროვნო უნარ-ჩვევებითა თუ ესთეტიკური იდეალებით. მრავალრიცხოვან ტაძრებში ჯერ კიდევ თაყვანს სცემდნენ ელინიზმის ,,მკვდარ ღმერთებს”, მათ უჭერდა მხარს ინტელექტუალთა ჯერ კიდევ მნიშვნელოვანი ნაწილი. იმდროინდელ სკოლაში სიარული ნიშნავდა წარმართულ სკოლაში სიარულს და წარმართი მწერლებისა თუ პოეტების შესწავლას. იულიანე განდგომილი უბრალო, ძველმოდური მეოცნებე კი აღარ იყო, უიმედოდ რომ ცდილობს მკვდარი იდეალების რესტავრირებას. იგი იყო იმ კულტურული წინააღმდეგობის მოძრაობის წარმომადგენელი, რომელიც ჯერ კიდევ არ დაშლილიყო შინაგანად. ძველი სამყარო გარდაიქმნებოდა, იცვლებოდა თავგანწირულ ბრძოლებში. ძირეული ცვლილებები ელოდა ელინისტური ხანის ადამიანის მთელ შინაგან ცხოვრებასაც. ეს პროცესი ნელა და დრამატულად მიმდინარეობდა და ბოლოს გასრულდა კიდეც ახალი ცივილიზაციის დაბადებით, რომელსაც შეიძლება ეწოდოს ბიზანტიური ცივილიზაცია. აუცილებელია იმის გაგება, რომ მრავალი საუკუნის მანძილზე არსებობდა ერთიანი ქრისტიანული ცივილიზაცია, რომელიც საერთო იყო როგორც აღმოსავლეთისათვის, ასევე დასავლეთისათვის და ეს ცივილიზაცია დაიბადა და განვითარდა აღმოსავლეთში.
თვით რომიც კი საკმაოდ ბიზანტიური იყო VIII საუკუნეში. ბიზანტიური ეპოქა იწყება თუ კონსტანტინეთი არა, თეოდოსით მაინც და მწვერვალს აღწევს იუსტინიანესთან. სწორედ მის დროში დაიწყო ქრისტიანული კულტურის გაცნობიერებული აღმშენებლობა და დასრულდა კიდეც სისტემის სახით. ახალი კულტურა წარმოადგენდა იმ დროში არსებული ყველა იმ შემოქმედებითი ტრადიციისა თუ მოძრაობის გრანდიოზულ სინთეზს, რომლებიც შეერთვნენ ერთმანეთს. ეს იყო ,,ახალი ელინიზმი”, რადიკალურად ქრისტიანიზებული, ასე ვთქვათ, ,,გაეკლესიურებული”. ბევრს დღემდე ეპარება ეჭვი ამ ახალი სინთეზის ქრისტიანულ არსში. ხომ არ იყო ეს პროცესი ,,ბიბლიური ქრისტიანობის” მხოლოდ ”მწვავე ელინიზაცია”, რომელშიც გაიქნა და ჩაიკარგა გამოცხადების მთელი სიახლე? იქნებ ეს სიახლე მხოლოდ შენიღბული წარმართობა იყო, რომელმაც მოახერხა და მოირგო ახალი ტანსაცმელი? ყოველ შემთხვევაში, ადოლფ ჰარნაკი ღრმად იყო დარწმუნებული ამაში. დღევანდელი, მიუკერძოებელი გამოკვლევების შუქზე ჩვენ შეგვიძლია გადაჭრით გავაპროტესტოთ მსგავსი გამარტივებული მიდგომა. ის, რასაც XIX საუკუნის ისტორიკოსები ჩვეულებისამებრ უწოდებდნენ ,,ქრისტიანობის ელინიზაციას”, სინამდვილეში იყო ელინიზმის მოქცევა ქრისტიანობაზე. მერედა, ვითომ რატომ არ უნდა მომხდარიყო ელინიზმის მოქცევა? ქრისტიანობის მიერ ელინიზმის შემოერთება ხომ სულაც არ ნიშნავდა ძნელად მოსანელებელი წარმართული მემკვიდრეობის მხოლოდ მექანიკურ შთანთქმას. პირიქით, სახეზე იყო ელინური ჭკუისა თუ გულის ჭეშმარიტი მოქცევა.
სინამდვილეში კი ხდებოდა შემდეგი. ქრისტიანული გამოცხადების მახვილმა ელინიზმი გააპო ორ, ერთმანეთის გამომრიცხავ ნაწილად. აფეთქდა შემოსაზღვრული ჰორიზონტი. სავსებით შესაძლებელია, რომ ორიგენესა და ავგუსტინეს ეწოდოთ ,,ელინისტები”. მაგრამ სრულიად აშკარაა, რომ მათი ელინიზმი სრულიად განსხვავდებოდა პლოტინისა თუ იულიანეს ელინიზმისაგან. იულიანეს დეკრეტთა შორის ქრისტიანებისათვის ყველაზე რთული აღმოჩნდა ის დეკრეტი, რომლის ძალითაც ქრისტიანებს ეკრძალებოდათ მეცნიერებისა და ხელოვნების სწავლება. ფაქტობრივად ეს იყო დაგვიანებული მცდელობა როგორც ცივილიზაციის შენებიდან ქრისტიანთა გამოთიშვისა, ასევე უძველესი კულტურის დაცვისა ქრისტიანული ზეგავლენისა თუ ზეწოლისაგან. სწორედ ეს იწვევდა ეკლესიის კაბადოკიელ მამათა ესოდენ ძლიერ გაღიზიანებას. წმ. მამა გრიგოლ ნაზიანზელი იულიანეს წინააღმდეგ მიმართულ თავის ქადაგებებში სწორედ ამ საკითხს უთმობდა ყველაზე დიდ ყურადღებას. ხოლო წმ. ბასილი დიდი ვალდებულად თვლიდა თავს, ეწერა მიმართვები ,,ახალგაზრდა თაობისადმი იმასთან დაკავშირებით, თუ რა სარგებლობის მოტანა შეეძლო მათთვის ელინურ ლიტერატურას”. გავიდა ორი საუკუნე და იუსტინიანემ ახლა უკვე არაქრისტიანები ჩამოაშორა ყოველგვარ პედაგოგიურ თუ საგანმანათლებო საქმიანობას და დახურა წარმართული სკოლები. ეს ზომა არ იყო მაჩვენებელი ელინიზმისადმი მტრული დამოკიდებულებისა. ტრადიცია არ გაწყვეტილა. ტრადიციები ნარჩუნდებოდა და ხდებოდა მათი კულტივაცია, მაგრამ ქრისტიანული განმარტებების თანხლებით. სწორედ ამაში მდგომარეობს ბიზანტიური კულტურის არსი. აღქმული და გადაფასებულ იქნა კულტურის ყველა შემადგენელი ნაწილი. მიღწეული წარმატების ცოცხალ სიმბოლოდ ყოველთვის დარჩება უდიადესი სიბრძნის, სიწმინდის, სამარადჟამო სიტყვის ბრწყინვალე ტაძარი – კონსტანტინოპოლის წმ. სოფიას სახელობის დიადი ეკლესია.
ქრისტიანული კულტურის ისტორია ვერავითარ შემთხვევაში ვერ ჩაითვლება იდილიურად. მთელი მისი მიმდინარეობა აღბეჭდილია დაპირისპირებულ ტენდენციათა განუწყვეტელი ბრძოლებითა თუ შეჯახებებით. გაქრისტიანდა იმპერია და გაჩნდა მთელი კაცობრიობის შემოქმედებითი საქმიანობის გარდაქმნის შანსი. მაგრამ დაიწყო გაქცევები სწორედ ამ გაქრისტიანებული იმპერიიდან: გაქცევები უდაბნოში. მართალია, ცალკეული ინდივიდები, განიცდიდენ რა დევნას, ადრეც კი ტოვებდნენ ქალაქებს, რათა დასახლებულიყვნენ უდაბნოში ან მთის გამოქვაბულებში. ასკეტური იდეალი დიდი ხნის განმავლობაში იყო ჩამოყალიბების პროცესში, სულიერი ცხოვრების უდიდეს მასწავლებლად კი ითვლებოდა ორიგენე. მაგრამ შესაბამისი მოძრაობა ჩნდება მხოლოდ კონსტანტინეს შემდეგ. დიდი უსამართლობა იქნებოდა ,,ამა სოფლისგან” განდგომილთა დადანაშაულება იმაში, რომ ისინი გაურბოდნენ ცხოვრებისეულ სიძნელეებს ან ეძიებდნენ ,,იოლ ცხოვრებას”. გაუგებარია, რა თვალსაზრისით შეიძლებოდა ყოფილიყო ,,იოლი” უდაბნოში ცხოვრება. თუმცა ისიც მართალია, რომ იმდროინდელ დასავლეთში მიმდინარეობდა იმპერიების რღვევა, არსებობდა ბარბაროსთა შემოსევების სერიოზული საფრთხე, საოცრად მწვავედ იგრძნობოდა აპოკალიპსური შიშები და წინათგრძნობები, აგრეთვე ისტორიის დასასრულის მოახლოება.
იმ დროისათვის კი აღმოსავლეთში მიმდინარეობდა ქრისტიანული იმპერიის ჩამოყალიბების პროცესი. აქ უფრო ადვილი იყო, აჰყოლოდი ოპტიმიზმით ცდუნებას ან გეოცნება ღმერთის ქალაქის დედამიწაზე აშენების შესახებ; და ბევრს იპყრობდა კიდეც ეს ოცნება; თუკი ამისდა მიუხედავად, აღმოსავლეთში მაინც მოინახებოდა ისეთი ხალხი, რომლებიც ყველაფერ ამას უდაბნოში ,,ემიგრაციას” ამჯობინებდნენ, ყველა საფუძველი გვაქვს ვიფიქროთ, რომ ისინი გაურბოდნენ არა იმდენად ცხოვრებისეულ სირთულეებს, რამდენადაც ,,ისეთ ამასოფლისეულ შეგრძნებებსა თუ ამაოებას”, რომელიც თვით ქრისტიანულ ცივილიზაციაშიც კი იჩენს ხოლმე თავს. წმ. იოანე ოქროპირი დაჟინებით იმეორებდა გაფრთხილებას იმის შესახებ, თუ რაოდენ სახიფათოა ,,კეთილდღეობა”. მისი სიტყვებით, ,,უსაფრთხოება წარმოადგენს უფრო დიდ საფრთხეს, ვიდრე ყველანაირი დევნა” და ბევრად უარესია, ვიდრე ყველაზე უფრო სისხლიანი დევნა, რომელიც კი მომდინარეობს გარედან. ოქროპირის თანახმად, ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობისათვის რეალური საფრთხე წარმოიშვა სწორედ ეკლესიის გარე გამარჯვების შედეგად, როდესაც ქრისტიანმა მიიღო შესაძლებლობა, ,,მოწყობილიყო” ამ სამყაროში უსაფრთხოების მნიშვნელოვანი ხარისხისა თუ თვით კომფორტის თანხლებითაც კი და დავიწყებოდა, რომ მას არ შეუძლია ამქვეყნად გააჩნდეს მუდმივი საცხოვრისი და განწირულია საიმისოდ, რომ მუდმივად ითვლებოდეს მოგზაურად და საიდანღაც მოსულად. ბერმონაზვნობის უპირველესი დანიშნულება მდგომარეობს არა იმაში, რომ მკაცრი აკრძალვები დაუწესოს საკუთარ თავს. თავდაპირველად არც არსებობდა რაიმე განსაკუთრებული ,,ბერ-მონაზვნური” იდეალი. პირველი ბერები უბრალოდ ცდილობდნენ იმ საერთო ქრისტიანული იდეალის სრულად რეალიზაციას, რომელიც დგას, პრინციპში, ყოველი ქრისტიანის წინაშე. ითვლებოდა, რომ ეს რეალიზაცია პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო საზოგადოებისა და ყოფაცხოვრების იმდროინდელი მოწყობის პირობებში, და იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი ეს ხდებოდა ქრისტიანული იმპერიის სახელით. ბერად აღკვეცა IV საუკუნეში იყო გაქცევა, პირველ რიგში, იმპერიიდან. ასკეტური უარყოფა ხომ, უპირველეს ყოვლისა გულისხმობს უარის თქმას საკუთრებაზე, ამ სამყაროს ფლობაზე, ანუ ამ სამყაროს წესრიგსა და სოციალურ კავშირებზე. წმ. ბასილი დიდის თანახმად, ბერი უნდა ყოფილიყო ,,უსახლკარო”. ასკეტიზმი, როგორც წესი, არ მოითხოვდა სამყაროს უარყოფას. ღვთისქმნილი ბუნების სილამაზე კი ბევრად უფრო ცხოვლად აღიქმებოდა უდაბნოში, ვიდრე საქმიანი ქალაქის საბაზრო მოედანზე.
მონასტრები იგებოდა თვალწარმტაც ადგილებში; აგიოგრაფიულ ლიტერატურაში იგრძნობა კოსმიური სილამაზის მძაფრი აღქმა. ბოროტების სამკვიდრებელი მდებარეობს არა ბუნებაში, არამედ ადამიანის გულში ან ბოროტი სულების სამყაროში. ქრისტიანული განდგომა მიმართულია არა სისხლისა და ხორცის, არამედ ,,ბოროტების ზეციურ სულთა წინააღმდეგ” (ეფეს. 6:12) მხოლოდ ბუნებაშია შესაძლებელი ერთიანი ზეციური მეუფისადმი საკუთარი ერთგულების სრული რეალიზაცია, რომელი ერთგულებაც სერიოზულად შეიძლება შეიზღუდოს იმ მოთხოვნებით, რომლებიც არსებობს მიწიერი, ხელთქმნილი ქალაქის მცხოვრებთა მიმართ.
ბერმონაზვნობას არასდროს ჰქონია ანტისოციალური ხასიათი. იგი წარმოადგენდა სხვა ქალაქის აგების მცდელობას. ბერმონაზვნობა, გარკვეული მოსაზრებით, არის ამაოების ამ საწუთროში განლაგებული ,,ექსტერიტორიული კოლონია”. თვით განდეგილებიც კი სახლდებოდნენ ჯგუფებად და კოლონიებად და ერთიანდებოდნენ თავიანთი სულიერი მამის საერთო ხელმძღვანელობის ქვეშ. მაგრამ ასკეტური იდეალის ყველაზე ადეკვატურ გამოხატულებად მაინც ერთობლივი ცხოვრება ითვლებოდა. ბერმონაზვნური თემი თავად არის რაღაც სოციალური ორგანიზაცია, ,,სხეული”, მცირე ეკლესია. ბერი იმისთვის ტოვებდა სოფელს, რომ აეშენებინა ახალი საზოგადოება, ახალი ერთობლივი ცხოვრება. ასეთი განზრახვა გააჩნდა, ყოველ შემთხვევაში, წმ. ბასილს. კიდევ უფრო მკაცრი და შეუპოვარი იყო ამ მიმართულებით გვიანბიზანტიური ხანის ბერმონაზვნობის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი და ავტორიტეტული ხელმძღვანელი წმ. თეოდორე სტუდიელი. დაწყებული იუსტინიანეთი, იმპერია ყოველთვის ზრუნავდა იმაზე, თუ როგორ მოეთვინიერებინა ბერები და როგორ ექცია ისინი საერთო სოციალურ-პოლიტიკური სისტემის ნაწილად. ნაწილობრივ მიაღწია კიდეც, მაგრამ ამას შედეგად მხოლოდ დაცემულობა მოჰყვა. ყოველ შემთხვევაში, მონასტრები მაინც ყოველთვის მიიჩნეოდნენ უცხო სხეულებად და ვერ ჯდებოდნენ ცხოვრების იმპერიულ წესრიგში. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ბერმონაზვნობა ისტორიული თვალსაზრისით არის თავის დაღწევის საშუალება ქრისტიანული იმპერიის შენებაში მონაწილეობის მიღებისაგან. თავის დროზე ორიგენე ამტკიცებდა, რომ ქრისტიანებს არ შეუძლიათ წვლილი შეიტანონ საერთო სამოქალაქო ცხოვრებაში, რადგან მათ გააჩნიათ თავიანთი, განსაკუთრებული ,,პოლისი”, აგრეთვე ,,განსხვავებული გაგება იმისა, რასაც მამული ჰქვია” (ორიგენე, ცელსის წინააღმდეგ, VIII, 75). ისინი ცხოვრობდნენ თავიანთი კანონების შესაბამისად და ეს კანონები ეწინააღმდეგებოდა მიწიერი ქალაქის კანონებს.
ეს წინააღმდეგობა არც ,,გაქრისტიანებულ” ქალაქში მოსპობილა. ბერმონაზვნობა დღესაც იგივე ,,არაამსოფლიურობაა”, რაც იყო მაშინ, რადგან ის მართლაც ,,სხვა” სოფელია. თავისი არსით იგი მუდამ რჩება ყოველგვარი საერო სისტემის მიღმა და ხშირად თავის ,,ექსტერიტორიულობას” ამტკიცებს თვით ზოგადსაეკლესიო სისტემასთან მიმართებაშიც კი, აცხადებს რა პრეტენზიას გარკვეულ დამოუკიდებლობაზე ადგილობრივი თუ ტერიტორიული იურისდიქციისგან. ბერობა, პრინციპში, არის სამყაროდან გასვლა, ბუნებრივი სოციალური წესრიგის დატოვება, უარის თქმა ოჯახზე, გარკვეულ სოციალურ სტატუსზე და თვით მოქალაქეობაზეც კი. მაგრამ ეს არის არა უბრალოდ გასვლა, არამედ გადასვლა სულ სხვა სოციალურ სიბრტყეზე, სხვა სოციალურ განზომილებაში. ამ სოციალურ ,,სხვაბუნებოვნებაში” მდგომარეობს სწორედ ბერობის, როგორც მოძრაობის ძირითადი თავისებურებაც და ისტორიული მნიშვნელობაც. საკუთარ თავში ასკეტური სათნოების განვითარება შეუძლიათ ერისკაცებს, აგრეთვე თითოეულს, ვინც ამა სოფლად რჩება. ბერობის მთავარი განმასხვავებელი ნიშანი არის სოციალური სტრუქტურა. ქრისტიანული სამყარო იყო პოლარიზებული. ქრისტიანული ისტორიის გაშლა ხდებოდა ორ საპირისპირო პოლუსს შორის. ეს პოლუსებია – იმპერია და უდაბნო. მათ შორის არსებულმა დაძაბულობამ კულმინაციას მიაღწია სისასტიკისა და მძვინვარების იმ საშინელ აფეთქებაში, ხატმებრძოლურ დავას რომ მოჰყვა შედეგად.
ის ფაქტი, რომ ბერობა არ იღებს და უარყოფს ქრისტიანული იმპერიის ცნებას, სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ იგი უარყოფს ყველანაირ კულტურას. სიტუაცია არის ბევრად უფრო რთული. უპირველეს ყოვლისა კი უნდა აღინიშნოს, რომ ბერობამ მოახერხა იმპერიაზე უფრო უკეთ, მთელი თავისი სიწმინდითა და თავისუფლებით შემოენახა კულტურის იდეალი. ყოველ შემთხვევაში, სულიერი შემოქმედება იკვებება და ძალას იკრეფს სულიერი ცხოვრების სიღრმეთაგან, ,,ქრისტიანული წმინდანობა კი თავის თავში კრებს ძველი ფილოსოფიის უმაღლეს მიღწევათა სინთეზს”, როგორც მართებულად აღნიშნავს ერთ-ერთი რუსი მეცნიერი. ,,დიადი ბერძნული აზრის დინება იწყებოდა იონიასა და დიდ საბერძნეთში, გადადიოდა ათენის გავლით ალექსანდრიაში, იქიდან კი თებაიდაში. თეურგიული სიბრძნის ახალ ცენტრებად ყალიბდებოდნენ კლდეები, უდაბნოები და გამოქვაბულები”. შუა საუკუნეებისათვის როგორც აღმოსავლეთში, ასევე დასავლეთში ძალიან დიდი იყო ბერების წვლილი სამყაროს შესახებ ზოგადსაკაცობრიო ცოდნის საგანძურში.
მონასტრები წარმოადგენდნენ განსწავლულობისა და ცოდნის მსხვილ ცენტრებს. მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს საქმის კიდევ ერთი ვითარება. ბერობა იყო კულტურის ყველაზე ღირსშესანიშნავი მოვლენა. შემთხვევითი არ არის, რომ პატრისტიკული ხანის ნაწერებში ასკეტური შრომები ყოველთვის აღიწერება როგორც ,,ფილოსოფია”, ანუ ,,სიბრძნისმოყვარეობა”. არც ის იყო შემთხვევითი, რომ სწორედ ბერმონაზონთა წრეებში აყვავდა და აღორძინდა განსაკუთრებულად ალექსანდრიული ღვთისმეტყველების დიადი ტრადიციები. არც ის მიეწერება შემთხვევითობას, რომ IV საუკუნის კაბადოკიელებთან ასე ორგანულადაა ერთმანეთში გადაწნული ასკეტური და კულტურული ინტერესები. თუ უფრო გვიანდელსაც გავიხსენებთ, წმ. მაქსიმე აღმსარებლის გრანდიოზული საღვთისმეტყველო სინთეზი ეფუძნება სწორედ მის საკუთარ ასკეტურ გამოცდილებას. დაბოლოს, შემთხვევითი არც ის არის, რომ ხატმბრძოლობის ჟამს სწორედ ბერები გვევლინებოდნენ ხელოვნების ქომაგებად, იცავდნენ რა რელიგიური ხელოვნების თავისუფლებას სახელმწიფო ზეწოლისა თუ ,,განათლებული” და უტილიტარულ-გამარტივებული მიდგომებისაგან.
ყველაფერი ეს კი მჭიდროდ უკავშირდება ასკეტიზმის არსს. ასკეზა არ ზღუდავს ხელოვნებას; პირიქით, ათავისუფლებს მას, რადგან აქცევს მიზნად, როგორც ასეთად. აქ პირველ ადგილზე დგას საკუთარ თავზე შემოქმედებითი მუშაობა, საკუთარი ,,მეს” შემოქმედებითი ქმნადობა. შემოქმედების განთავისუფლება უტილიტარიზმის ყველა სახეობისაგან ხდება მხოლოდ მისი ასკეტური ინტერპრეტირების გზით. ასკეზა მარტო აკრძალვა როდია. ეს არის საქმიანობა, ჭეშმარიტი ,,მეობის” გამოვლენა. იგი დინამიკურია და თავის თავში მოიცავს უსასრულობისაკენ ლტოლვას, მარადიულ მოწოდებას, მოუღლელ სწრაფვას. ამ დაუცხრომლობის მიზეზი ორმაგია. ხასიათის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, დაუსაბამო ამოცანაა, რამეთუ დაუსაბამოა სრულყოფის, ღვთიური სრულყოფის გზაც. არ არსებულა ოდესმე ისეთი მოძრაობა, მიზნის თანაზომადობა რომ შესძლებოდა. ეს არის შემოქმედებითი ამოცანა, რამეთუ იქმნება რაღაც სრულიად ახალი. ადამიანი ჰქმნის თავის თავს, მთლიანად მიებარება რა ღმერთს. მხოლოდ ამ შემოქმედებით პროცესში ხდება მისი ქცევა ის, რაც არის. ჭეშმარიტი ასკეზა თავის თავში მოიცავს ხილულ შინაგან წინააღმდეგობრიობას. იგი იწყება დათმენით, თვითაღკვეთით, მორჩილებით. შემოქმედებითი თავისუფლება შეუძლებელია თავდაპირველი თვითაღკვეთის გარეშე. ეს არის სულიერი ცხოვრების კანონი: თესლი არ ამოიზრდება, თავდაპირველად თუ არ მოკვდა. თვითაღკვეთის შედეგად ხდება პირადი შეზღუდულობისა და განცალკავებულობის გადალახვა, თავის აბსოლუტური მიძღვნა ჭეშმარიტებისადმი. ეს როდი ნიშნავს იმას, რომ ჯერ – თვითაღკვეთა, მერე – განთავისუფლება. მორჩილება უკვე თავისუფლებაა. ასკეტური თვითაღკვეთა ათავისუფლებს სულს, ათავისუფლებს სამშვინელს. თავისუფლების გარეშე ამაოა ხორცის ნებისმიერი გვემა. მეორეს მხრივ, ასკეტური შრომა-გარჯის შედეგად იცვლება და ახლდება თვით სამყაროს ხედვაც.
ჭეშმარიტი ხედვა მიეცემა მხოლოდ იმას, ვისაც არ გააჩნია ეგოისტური საწყისი. ჭეშმარიტი ასკეტიზმის შთაგონების წყაროა არა სიძულვილი, არამედ მისწრაფება გარდაქმნისაკენ. სამყაროს უნდა დაუბრუნდეს მისი პირველქმნილი სილამაზე, რომლიდანაც იგი პირდაპირ ცოდვაში გადაეშვა. სწორედ ასეთ ასკეტიზმს მივყავართ ქმნადობამდე. გამოსყიდვა ღმერთის საქმეა, მაგრამ ადამიანის მოწოდებაა, რომ მასთან ერთად იღვაწოს ხსნის ამ აქტში. რამეთუ გამოსყიდვა მდგომარეობს სწორედ თავისუფლების გამოსყიდვაში. მონობა ცოდვაა, ,,ზეციური იერუსალიმი კი თავისუფალია”. ასკეტური შრომების ასეთი ინტერპრეტაცია შეიძლება მოულოდნელი და უცნაური გვეჩვენოს; და, რა თქმა უნდა, დაუსრულებელიც. ასკეზის სამყარო რთულია, რადგან განეკუთვნება თავისუფლების სფეროს. არსებობს უამრავი გზა, რომელთაგან ზოგიერთი შეიძლება ჩიხით სრულდებოდეს.
ისტორიული თვალსაზრისით, ასკეტიზმს ყოველთვის როდი მივყავართ შემოქმედებამდე. მაგრამ მკვეთრად უნდა გაიმიჯნოს შემოქმედებითი ამოცანებისადმი გულგრილობა და მათი სრული უარყოფა. ასკეტური პრაქტიკის წყალობით ამოიხსნა კულტურის უამრავი ახალი, ერთმანეთისაგან განსხვავებული პრობლემა, გაცხადდა ღირებულებათა და მიზანთა ახალი იერარქია. აქედან მომდინარეობს ასკეტიზმის გულგრილობა უამრავი ისტორიული ამოცანის მიმართ. ამას კვლავ მივყავართ ისტორიასა და აპოკალიფსს შორის არსებულ კონფლიქტამდე. ძირითადი შეკითხვა შეეხება მთელი ისტორიული პროცესის მნიშვნელობას და ღირებულებას. ქრისტიანული მიზანი ყველა შემთხვევაში სცილდება როგორც ისტორიის, ასევე კულტურის საზღვრებს. მაგრამ ადამიანი ხომ შეიქმნა იმისათვის, რათა მემკვიდრეობით მიეღო მარადისობა.
ასკეტიზმი შეიძლება განისაზღვროს როგორც ,,გარდასახვის ესქატოლოგია”. ასკეტური ,,მაქსიმალიზმის” შთაგონების წყარო უმთავრესად არის ისტორიის დასასრულის რწმენა. უფრო ზუსტად, არა რეალური მოლოდინი, არამედ დარწმუნებულობა. დროისა და ვადების გამოთვლა არ არის მნიშვნელოვანი და შეიძლება წარმოადგენდეს საფრთხეს ან ცდუნებასაც კი. მაგრამ რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია – ეს არის ყველა სახის მოვლენისა თუ საგნის შეფასებისას ,,ესქატოლოგიური” კრიტერიუმების გამოყენება. უსამართლობა იქნება, თუკი დავუშვებთ, რომ დედამიწის გულზე არ მოიძევება ისეთი რამ, რომელიც გაუძლებდა ამ ,,ესქატოლოგიურ” გამოცდას. ყველაფერი როდია განწირული გასაქრობად. უეჭველია, რომ ცათა სასუფეველში არ არის ადგილი პოლიტიკისა თუ ეკონომიკისათვის. მაგრამ ხომ არსებობს ამ ცხოვრებაში უამრავი ისეთი ღირებულება, რომელთაც არც ,,მომავალ ჟამში” ემუქრებათ უარყოფა. პირველ რიგში, ეს არის სიყვარული. შემთხვევით კი არ არის, რომ ბერმონაზვნობა ყოველთვის იღებდა თემის, საერთო თანაცხოვრების ფორმას. ეს ისეთი ორგანიზაციაა, რომელიც მოწოდებულია ერთმანეთზე საზრუნველად და დასახმარებლად. გულმოწყალების ნებისმიერი აქტი ან თუნდაც სხვისი ჭირ-ვარამით შეჭირვებული ყოველი გული უაღრესად მნიშვნელოვანია ესქალოტოლოგიური თვალსაზრისით. ნუთუ მეტისმეტი იქნება, თუკი ჩავთვლით, რომ ნებისმიერ შემოქმედებითი ქველმოქმედების შედეგად შესაძლებელია მარადისობასთან შერწყმა? ნუთუ ამ გზით უფრო უკეთესად არ გამოაშკარავდება ცოდნის სფეროში არსებული ზოგიერთი მარადიული ღირებულება? ძნელია, ამტკიცო რამე სრული დაჯერებულობით. ჩემი აზრით კი, რამდენიმე კრიტერიუმი მაინც არსებობს. ყოველ შემთხვევაში, ადამიანური პიროვნება ნამდვილად გადის ისტორიის საზღვრებს მიღმა.
პიროვნება ატარებს ისტორიას თავის თავში. მე დავკარგავდი ჩემს მეობას, თუკი გამომეცლებოდა ჩემი კონკრეტული, ანუ ისტორიული გამოცდილება. ამიტომაც ისტორიას არც ,,მომავალ ჟამში” უწერია მთლიანად გაქრობა, თუკი იქ შენარჩუნებული იქნება ადამიანური ცხოვრების კონკრეტულობა. რა თქმა უნდა, ჩვენ ვერ გავავლებთ მკაფიო სადემარკაციო ხაზს, რომელიც გამოყოფს იმ მიწიერ საგნებს, რომელთაც შეუძლიათ ჰქონდეთ ,,ესქატოლოგიური გაგრძელება”, იმათთაგან, რომელთაც ემუქრებათ ესქატოლოგიურ ზღურბლზე დახოცვა – რეალურ ცხოვრებაში ხომ ისინი მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი ერთმანეთთან. ეს გაყოფა დამოკიდებულია სულიერ განსხვავებულობაზე, სულიერ ნათელმხილველობაზე. ერთი მხრივ, ცხადია, რომ არსებობს მხოლოდ ,,ერთი მთლიანობა საჭიროებისდა მიხედვით”. მეორე მხრივ, მომავალი საუკუნე აუცილებლად არის ჟამი მარადიული ხსოვნისა და არა მარადიული დავიწყებისა. და ,,წილი კეთილი, წაურთმეველი” მიეგება მხოლოდ მარიამს და არა მართას. შეიცვლება ყველაფერი, რაც კი დასაშვებია ფერისცვალებით. ეს ფერისცვალება გარკვეული თვალსაზრისით იწყება უკვე ესქატოლოგიურ საზღვრებს მიღმა. ,,ესქატოლოგიური განძი” უნდა შეგროვდეს ამ ცხოვრებაში. წინააღმდეგ შემთხვევაში ამაო იქნებოდა ეს ცხოვრება. საბოლოო მომავლით წინასწარი აღტაცებულობა რეალურად უკვე ახლავეა შესაძლებელი, სხვა შემთხვევაში ამაო იქნებოდა ქრისტეს გამარჯვება. უკვე დაწყებულია ,,ახალი ქმნადობა”. ქრისტიანული ისტორია უფრო მეტია, ვიდრე წინასწარმეტყველური სიმბოლო, ნიშანი თუ მინიშნება. ჩვენ ყოველთვის გაგვაჩნია, მართალია, ბუნდოვანი, მაგრამ მაინც წინათგრძნობა იმისა, თუ რას არ აქვს და არც შეიძლება ჰქონდეს ,,მარადიული განზომილება” და ვაფასებთ მას, როგორც ,,ცუდუბრალოს”, ანუ ,,ამაოს”. ჩვენი დიაგნოზი შეიძლება აღმოჩნდეს მცდარი. მაგრამ რაიმე დიაგნოზის დასმა მაინც აუცილებელია. ქრისტიანობა ისტორიულია თავისი არსით. ისტორია კი წმინდა პროცესია. მეორე მხრივ, ქრისტიანობა თავად არის ისტორიის მსაჯული და თავისთავში განხორციელებული სვლა იმისაკენ, რაც მდებარეობს ,,ისტორიის საზღვრებს მიღმა”. ამ მიზეზის გამოა სწორედ ქრისტიანობის დამოკიდებულება ისტორიისა და კულტურისადმი ანტინომიური. ქრისტიანებს არ ეგების ,,გაქნა” ისტორიაში. მაგრამ მათ არ შეუძლიათ თავი შეაფარონ რომელიმე ,,ბუნებრივ სახელმწიფოს”. მათ უნდა დატოვონ ისტორიის ფარგლები იმისათვის, რაც ,,ვერ ექცევა სიცოცხლის ნაპირებში”.
ვლადიმერ სოლოვიოვი მიუთითებდა ბიზანტიურ კულტურაში არსებულ განხეთქილებაზე. ,,ბიზანტია იყო კეთილკრძალული რწმენაში და არაკეთილკრძალული ცხოვრებაში”. იგულისხმება, რომ ეს არის მხოლოდ ბრწყინვალე მხატვრული სახე, მაგრამ არა ზუსტი აღწერილობა. თუმცა ჩვენ შეგვიძლია დავუშვათ, რომ ამ ფორმულირებაში მოიძევება ჭეშმარიტების მარცვალი. კრახი განიცადა იმპერიის ,,გაეკლესიურების” იდეამ, სისხლიანი კონფლიქტების შედეგად დაიშალა იმპერია, იგი ჩაეფლო სიყალბეში, ორაზროვნებასა და ძალადობაში. უფრო წარმატებული აღმოჩნდა უდაბნო. იგი სამუდამოდ დარჩება ადრეული ეკლესიის შემოქმედებითი წარმატებისა თუ ბიზანტიური ღვთისმეტყველების, ზნეობისა და ხელოვნების დასტურად. შესაძლებელია, რომ იგი იქცეს ადამიანური ბედის იმ საიდუმლო წიგნის ყველაზე ცოცხალ და წმინდა გვერდად, რომლის წერა დღესაც გრძელდება. უაღრესად გამომხატველობითი იყო ბიზანტიის ეპილოგიც. და კვლავ იგივე ორაზროვნება და პოლარიზმი: იმპერიის დაცემა რომთან (ფლორენციაში) იმ ორჭოფული პოლიტიკური კავშირის (,,უნია”) შედეგად, არასდროს რომ არ იქნა მიღებული ხალხის მიერ. ,,დამპალი იმპერიის” დაცემის სულ წინა პერიოდში ათონის მთაზე მისტიკური ჭვრეტის დიდებული ყვავილობა და ხელოვნების, ფილოსოფიის ისეთი გამოცოცხლება, რომლის ანარეკლმა დასავლურ აღორძინებამდეც კი უწია. სასრული იმპერიისა და სისრულე უდაბნოსი…
1952
Комментариев нет:
Отправить комментарий