საღვთისმეტყველო დისკურსი ბოროტების წარმოშობის შესახებ.
ბოროტების პრობლემა უნიკალურია, რადგან თითოეული ადამიანი დედამიწაზე, ყოველგვარი გამონაკლისის გარეშე , კარგი თუ ცუდი, ეჯახება ბოროტებას და იტანჯება. სწორედ ამიტომ, ამ პრობლემით ძველთაგანვე იყო დაკავებული როგორც რელიგია, ასევე ფილოსოფია. თითოეულ მათგანს თავისი ახსნა აქვს ამ პრობლემისა.
ფილოსოფიურ სისტემებში განასხვავებენ სამი სახის ბოროტებას:
ფიზიკურ ბოროტებას – ყველაფერი ის რაც ვნებს ადამიანს და ანგრევს მის კეთილდღეობას – ავადმყოფობა, სტიქიური უბედურებები და ა.შ.
სოციალური ბოროტება – ომები, ეკონომიკური კრიზისები, შრომისა და სიმდიდრის უსამართლო და არათანაბარი გადანაწილება და ა.შ.
მორალური ბოროტება – ადამიანური ნების განდგომა კანონისა და ქცევის მორალური ნორმებისგან.
დუალისტურ რელიგიურ სისტემებში, როგორიცაა მაგალითად ძველი სპარსული რელიგია ზოროასტრიზმი, ბოროტება საკუთარი საწყისების მქონე სუბსტანციაა. ის ერთ–ერთი საწყისია სიკეთესთან ერთად. ზოროასტრული სწავლებით არსებობს სინათლის ღმერთი ორმუზდი და არიმანი – ბოროტების ღმერთი. ეს მითოლოგიური დუალიზმი გადავიდა მანიქევლურ სექტაშიც. ამ სწავლებითაც ბოროტება თავიდანვე არსებულია, საკუთარი საწყისების მქონე, თვითმყოფადი სუბსტანციაა.
ბოროტების არსებობის ფაქტი რიგ რელიგიურ ფილოსოფიურ სისტემებში წარმოშობს შემდეგ პრობლემას: როგორ ეთავსება ერთმანეთს ყოვლისშემძლე და ყოვლადკეთილი ღმერთის არსებობა ბოროტების არსებობას? ყველა იმ დოქტრინამ, რომელიც ამ პრობლემის გადაწყვეტას ცდილობდა, მიიღო საერთო დასახელება – თეოდიცეა.[1] სხვადასხვა რელიგიურ ფილოსოფიურმა მსოფლმხედველობამ სხვადასხვა პასუხი გასცა თეოდიცეას პრობლემას. მაგალითად ათეიზმი ღმერთის უარყოფამდე მივიდა, პანთეისტურ გაგებაში უარყოფილია ღმერთის ყოვლადკეთილობა, ანტიკური პოლითეიზმი და თანამედროვე დეიზმის პასუხი კი ღმერთის ყოვლისშემძლეობის უარყოფა იყო.ბუდისტურმა იდეალიზმმა საერთოდ უარყო ბოროტების არსებობა და ის ადამიანის განუწმენდავი ცნობიერების ილუზიად გამოაცხადა. და ბოლოს, ბიბლიური თეიზმი – აღიარებს ყოვლისშემძლე და ყოვლადკეთილი ღმერთის არსებობას ბოროტების არსებობასთან ერთად, უარყოფს რა ლოგიკურ წინააღმდეგობას ამ დებულებებს შორის[7,3]. ქრისტიანული მოძღვრებით ამგვარი წინააღმდეგობა შეიძლება წარმოიშვეს მხოლოდდამხოლოდ მაშინ, თუ არსებობს არაერთმნიშვნელოვანი და ბუნდოვანი განსაზღვრებები ტერმინებისა სიკეთე, თავისუფლება და ბოროტება.
სიკეთე, თავისუფლება და ბოროტება
ქრისტიანებისათვის აბსოლუტურ სიკეთეს წარმადგენს ღმერთი. სიკეთე – ეს არა მხოლოდ მორალური გაგებაა, არამედ პირველ რიგში არსებული. ის რასაც ქმნის ღმერთი სამყაროში – აზრი, ჰარმონია, მშვენიერება და მადლია, გამომავალი ღმერთისგან. ყველაფერი არსებული, ან შემოქმედია, ან მისი შემოქმედება. და არა მხოლოდ შემოქმედია სიკეთე, არამედ ყველა მისი ქმნილება მან კეთილად გამოაცხადა. ღმერთმა რაც შექმნა, კეთილად შექმნა. მის მერ შექმნილი სამყარო სრულყოფილი, უმწიკვლო და მშვენიერი იყო. იქ სუფევდა სრული ჰარმონია, აბსოლუტური თანხმობა და წესრიგი. ყოვლიერებას საფუძვლად ედო იმგვარი მატერია, რომლისათვისაც უცხოა ავადმყოფობა, ხრწნა. ესაა სულიერი მატერია.
ადამიანი შექმნის პირველი დღიდან ღვთის უსაზღვრო სიყვარულისა და მისი ყოვლადბრძნული განგების უცვლელი საგანი გახდა. მთელი ნივთიერი სამყარო, ღვთის ლოცვა–კურთხევით, ადამიანს დაემორჩილა. ღმერთმა ადამიანი ყოველივე ხილულის მეუფედ დაადგინა – მბრძანებლად ყოველთა პირუტყვთა და უსულო ქმნილებათა.
პირველქმნილი ადამიანი უშოთველ და უხვ სამყაროში ყოველგვარი საზრუნავის, ტანჯვის, ტკივილისა და გაჭირვების გარეშე ცხოვრობდა. ადამს არც სამოსელი სჭირდებოდა, არც თავშესაფარი, და არც სხვა ამდაგვარი, იგი ბევრი რამით ანგელოზების მსგავისი იყო. ადამი აღსავსე იყო ბედნიერებითა და გამოუთქმელი სიბრძნით.
ასეთი იყო პირველქმნილი სამყარო, – საღმრთოდ ჰარმონიული, მარადიული და უცვალებელი. პირველქმნილი ბუნება და მისი ბინადარნი, მთელი გალაქტიკა: ცა და მიწა, ზღვა და ატმოსფერო, მინერალური სამყარო, მცენარეულობა, ცხოველები და ადამიანი დასაბამიერ ყოფაში, შესაქმისეულ დროში, ყოვლითურთ კეთილნი იყვნენ. ადამიანებსა და ცხოველებს, ადამიანებსა და გარემომცველ სამყაროს შორის მხოლოდ სიყვარული, მშვენიერება, ნეტარება და ბედნიერება სუფევდა. სულიერ არსებებს არც სციოდათ და არც სცხელოდათ, არ შიოდათ, არ ჰქონდათ ვნება, არ იცოდნენ ტკივილი. ცხოვრობდნენ როგორც უმანკო ბავშვები, ანგელოზთა მსგავსნი და ამისთანა ყოფაში უცებ ბოროტება შემოიჭრა. რატომ მოხდა ეს? რა იყო ამის მიზეზი?
ამ კითხვაზე პასუხისათვის აუცილბელია დავაზუსტოთ ადამიანის ადგილი და როლი ღვთისმიერ შესაქმეში.
ღმერთმა შესაქმის ბოლო საფეხურზე, შემოქმედების გვირგვინად, შექმნა ადამიანი და დააჯილდოვა განუზომელი ღირსებით, აღმატებული პატივით – საკუთარი ხატებითა და მსგავსებით, რაც იმას ნიშნავს, რომ ღმერთმა მარტოოდენ ადამიანს მიმადლა ის, რაც მას და მხოლოდდამხოლოდ მას, – ცისა და მიწის შემოქმედს ამკობს – აზროვნება, ნებისყოფა, არჩევანის თავისუფლება და შემოქმედებითობა. მართალია ადამიანი გამოისახა მიწის მტვერისგან, მაგრამ ღმერთმა „შთაჰბერა მის ნესტოებს სიცოცხლის სუნთქვა და იქცა ადამი ცოცხალ არსებად“(დაბ 2;7). ეს მუხლი იმაზეც მიანიშნებს, რომ ადამიანი არის მიწიერი და სულიერი არსება. მას შეუძლია განვითარებაც და დამდაბლებაც, დაცემაც. ადამი შემოქმედმა ქვეყნის პატრონად და მეუფედ განაჩინა, რაც აგრეთვე ცხადყოფდა მის მაღალ დანიშნულებასა და მოვალეობას, პასუხისმგებლობას სულიერ და უსულო არსებათა, ცისა და მიწის წინაშე. „ადამიანს უნდა გაეგრძელებინა შემოქმედისგან დაწყებული საქმე, ე. ი. უნდა ეშრომა და ეღვაწა, ოღონდ არა ლუკმაპურისთვის როგორც წუთისოფელში ხდება, არამედ სულიერი და ფიზიკური ძალების განმტკიცებისათვის, რათა აღსრულებულიყო ღვთის ლოცვა–კურთხევა : – „ინაყოფიერეთ და იმრავლეთ“ (დაბ 1.28). რა თქმა უნდა ისინი უნდა აღორძინებულიყვნენ, მათ უნდა ენაყოფიერათ და ემრავლათ, მაგრამ არა ისე, როგორც დღეს – ხრწნილებით, არამედ სულიერად, წმინდად და უმანკოდ“(5, გვ 114).
მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის სხეული ყოველმხრივ სრულყოფილი, ბრწყინვალე და ყოველგვარ ურვას მოკლებული იყო, იგი მაინც არ იყო უხრწნელი და უკვდავი.ის შესაძლებელი იყო დაქვემდებარებოდა ხრწნასაც და შესწევდა უნარი ყოფილიყო უხრწნელიც.
აქ აუცლებელია ორი მნიშვნელოვანი განმარტება. ჯერ ერთი, სულის უკვდავება მისი ბუნებრივი თვისება კი არა, ღვთის წყალობაა. მეორეც, სხეულისა და სულის ამგვარად შექმნა , ეს მიუწვდომელი ღვთაებრივი სიყვარულის ქმედება, ღვთის სიბრძნესა და ადამიანთა მოდგმისადმი მისი მზრუნველობის სიღრმეს განგვიცხადებს. ადამიანი უკვდავად რომ შეექმნა, ამავდროულად ის არ უნდა დაქვემდებარებოდა ცოდვას. თუ უკვდავი ადამიანი ცოდვაში ჩავარდებოდა, ბოროტება მარადიულად გაგრძელდებოდა.მეორე მხრივ, ღმერთს ადამიანი მართლაც უკვდავად რომ შეექმნა, და ამასთანავე ცოდვით დაცემა მისთვის აერიდებინა, ამით ადამიანის ნება დათრგუნვილი და თავისუფლებას მოკლებული იქნებოდა.
თეოფილე ანტიოქიელი წერს: ღმერთმა ადამიანი არც მოკვდავი შექმნა და არც უკვდვავი, არამედ მასში ორივე შესაძლებლობა იყო ჩადებული. თუკი ადამიანი იმისკენ იქნებოდა მიდრეკილი, რაც უკვდავებისკენ მიგვიძღვის, მაშინ იგი ღვთის მცნებას დაიცავდა. სანაცვლოდ ღვთისგან უკვდავებას მიიღებდა და მისი მადლით განიღმრთობოდა; ხოლო თუკი ის მომაკვდინებელი საქმეებისკენ მიიქცეოდა და ღმერთს არ დაემორჩილებოდა, მაშინ თავის სიკვდილში ვითონვე იქნებოდა დამნაშავე, „რამეთუ ღმერთმა კაცი თავისუფალი და თავის თავის ბატონ–პატრონი შექმნა“.
ბიბლია გვამცნობს: „გამოსახა უფალმა ღმერთმა მიწისაგან ველის ყველა ცხოველი და ცის ყველა ფრინველი და მიჰგვარა ადამს, რომ ენახა, რას დაარქმევდა. რომელ სულდგმულს რას დაარქმევდა ადამი, მისი სახელიც ის იქნებოდა.დაარქვა ადამმა სახელი ყველა პირუტყვს, ცის ფრინველს და ველის ყველა ცხოველს.“(დაბ. 2;19,20).
მოყვანილ ეპიზოდს დიდი და მრავალმხრივი დატვირთვა აქვს.ბიბლიის ეს მონაკვეთი იმის დადასტურებაცაა, რომ ღმერთი არ ერევა ადამის შემოქმედებით აქტში, არ ზღუდავს მის ნებას საგნებისა და მოვლენების სახელდების ჟამს, რაც იმას ნიშნავს, რომ უზენაესმა მოაზროვნესა და მეტყველ არსებას მიმადლა ყველა სულდგმულისაგან გამორჩეული ნიჭი ანუ ტალანტი – თავისუფლება და რადგან თავისუფლება მიმადლა, მისცა არჩევანის გაკეთების, ორიენტაციის დამოუკიდებლად აღების, ნაბიჯის შემოქმედებითად გადადგმის საშუალებაც. ამის ნიშანი იყო ედემის შუაგულში აღმოცენებული ორი ხე: ხე სიცოცხლისა და ხე კეთილისა და ბოროტის შეცნობისა. პირველის ნაყოფი განამტკიცებდა უკვდავებასა დ უხრწნელებას, მეორისა – პირიქით, სოფელს ავადმყოფობასა და სიკვდილს უქადდა. ორი ხე ორი გზის სიმბოლო იყო: კეთილისა და ბოროტისა. არჩევანი კი ადამიანს უნდა გაეკეთებინა: საითაც გადადგამდა ნაბიჯს, იქით წარიმართებოდა მისი ბედი. ღმერთი კაცის ნება–სურვილში ვერ ჩაერეოდა. თუ ჩაერეოდა, , ის თავის თავს დაუპირისპირდებოდა. ადამიანში კი ადამიანს მოკლავდა, რადგან ძეხორციელი მხოლოდ თვისუფლებით, პიროვნულობითა და ნების უნარით განირჩევა სხვა არსებათაგან. სამივე ცნება – აზროვნება, ნება და თავისუფლება – ერთი მთლიანობაა, რომლის ჩახშობა და ჩაკვლა ნიშნავს პიროვნების – „ღვთის ნაპერწკლის, „ „სიცოცხლის სუნთქვის,“ „ღვთის სულის“ ხელყოფას, რაც მიუტევებელი ცოდვა და დანაშაულია. ეკლესიის მამები ამბობენ: ღმერთი ყოვლის შემძლებელია, მაგრამ არ შეუძლია ადამიანის ცხონება, თუ უკანასკნელი თვითონ არ ინებებს ამას. ამის გამო ღმერთმა ედემში მხოლოდ რჩევა მისცა ადამს; აუკრძალა კეთილისა და ბოროტის შემეცნების ხის ნაყოფის ჭამა, მაგრამ ნებისათვის გზა არ დაუხშვია. ჩვენს წინაპრებს შეეძლოთ მიეღოთ, ან არ მიეღოთ ღვთის წინადადება. ასე რომ, ღმერთმა ადამიანს მისცა თავისუფლების გამოვლენის საშუალება, რაც საღმრთო წერილში მოთხრობილია სახეობრივად, სიმბოლურად და ალეგორიულად.
ბიბლიის კომენტატორთა თქმით, ბოროტება ხილულ სამყაროში არახილულიდან შემოიჭრა. ნათლის ანგელოზი განუდგა ღმერთს და თავად მოინდომა ღმერთად გახდომა. სწორედ ამ აქტით დაედო ბოროტებას სათავე, მაგრამ ის ადამანურ სამყაროში ჯერ კიდევ არ არსებობდა და ეს ადამიანის გარეშე ვერც მოხდებოდა. ამქვეყნად ეს აქტი გველის მეშვეობით განხორციელდა. შურიანი ეშმაკი მიუახლოვდა ევას და მიმართა ტკბილი, მაგრამ დამღუპველი სიტყვებით: “უთხრა გველმა დედაკაცს: არ მოკვდებით. მაგრამ იცის ღმერთმა, რომ როგორც კი შეჭამთ, თვალი აგეხილებათ და შეიქნებით ღმერთივით კეთილისა და ბოროტის შემცნობელნი(დაბ 3:4,5)“. და ადამიანმა იგემა ამ ხის ნაყოფი… ასე იწყება ახალი ხანა. ჟამი მწუხარებისა, ტკივილისა, ტანჯვისა და გოდებისა! ჟამი, როდესაც ცოდვა შემოიჭრა და ადამიანთა მოდგმაზე გაბატონდა. ადამიანმა თავისუფლება ცუდად გამოიყანა, შედეგად კი ცოდვით შეიკრა. საკუთარი თავის ღმერთად წარმოდგენა, ეს სხვა არაფერია, გარდა საკუთარი თავის ღმერთის წინააღმდეგ დაყენებისა. აქტი წინააღმდეგობისა, აქტი განდგომისა, აქტი განყოფისა ღმრთისაგან. აი როგორია ბუნება ბოროტებისა.
ბოროტება, მისი არსი და გამოწვეული შედეგი
წმინდა მამათა აზრი პირდაპირ ამტკიცებს ერთ იდეას, ის მოიყვანება ყველგან – ბოროტებას არსებობა არ გააჩნია. ქრისტიანობა პირდაპირ უარყოფს იმ მეტაფიზიკურ გაგებას ბოროტებისა, რომელიც არსებობდა წარმართულ ცნობიერებაში, როდესაც ბოროტებას უყურებდნენ როგორც არსებულს, ისევე არსებულს, როგორიც სიკეთეა. ქრისტიანობა ხაზგასმით უარყოფს ამას და ამტკიცებს – ბოროტებას არსებობა არ გააჩნია. მოყავთ მაგალითები ძალზედ უბრალო, გასაგები მაგალითები, რომლებიც გვიჩვენებს, თუ რას ნიშნავს ბოროტება. ავადმყოფობა, მაგალითად, თავისთავად არ არსებობს. ის არსებობს მხოლოდ მაშინ, როცა ის არსებობს ადამიანში, რაც ვლინდება ადამიანის დაავადებით. ავადმყოფობა არის ადამიანის ნორმალური მდგომარეობის მოშლა, აი რას ვეძახით ჩვენ ავადმყოფობას. ბოროტება არ არის რაიმე სუბსტანცია, სიკეთესთან ერთად თანაარსებული, არამედ ის არის დარღვევა სიკეთისა, დამახინჯება სიკეთისა.
ამგვარად, ქრისტიანობა უარყოფს ბოროტების თავისთავად არსებობას. ის ამბობს, რომ ბოროტება შედეგია დამოუკიდებელი ნებელობისა. თუ ვეხებით ადამიანურ სამყაროს – ადამიანური ნებელობისა, თუ ანგელოზურ სამყაროს – იმ სამყაროს ნებელობისა. ამასთან როცა საუბარია ნებელობაზე, ან ზოგადად თავისუფლებაზე, აუცილებელია განვასხვაოთ თავისუფლების სამი ტიპი, რომლებიც ბუნებრივია, ურთიერთკავშირში არიან, მაგრამ ისინი პრინციპულად განსხვავდებიან :
“არსებობს ნების თავისუფლება. სწორედ ამას ფლობდა პირველქმნილი ადამიანი. ამას ვფლობთ ჩვენც – თავისუფალ ნებას. რას ნიშნავს ეს? ეს თვისებაა ადამიანისა, რისი დამსახურებითაც მას შეუძლია განსაზღვროს საკუთარი თავი ბოროტებასთან და სიკეთესთან დამოკიდებულებაში, რამდენადაც ის ხედავს მათ. აი ეს თვისება თვითგანსაზღვრებისა, შინაგანი თვითგანსაზღვრებისა, აი ეს არის ნების თავისუფლება – ის თავიდანვე ბუნებით არსებულია ადამიანში, და მასზე ძალაუფლება არავის არ აქვს. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ „თავად ღმერთს არ შეუძლია ჩვენი ცხონება ჩვენს გარეშე“ – ამბობენ წმინდა მამები. ამისათვის ჩვენი ნებაცაა საჭირო.
არის ასევე სხვა ასპექტი თავისუფლებისა. ის აისახება შემდეგში: ერთია, როცა ადამიანი ორიენტირებს მის მიერ დანახულ სიკეთესა და ბოროტებაში, განსაზღვრავს მის დამოკიდებულებას, და მეორეა, როცა სურს ამ არჩევანის განხორციელება პრაქტიკულ ცხოვრებაში. ის დამოკიდებულია სხვა ადამიანებზე, გარე სამყაროზე, თუნდაც საკუთარი სხეულის შემადგენლობაზე, სულზე და ა.შ. ადამიანი ბევრი რამის გაკეთებას ისურვებდა, მაგრამ არ შეუძლია მათი ქმნა სხვადასხვა მიზეზთა გამო. როგორც კი საქმე ეხება ადამიანის ქმედებებს გარესამყაროში, განსაკუთრებით ადამიანურ სამყაროში, აქ ჩვენ მაშინვე ვეჯახებით პრობლემას სოციალური უფლებებისა, სხვაგვარად ადამიანთა უფლებებისა, აი ის, რის შესახებაც ჩვენ ასე ხშირად გვესმის. ეს არის ქმედების, სიტყვის, რელიგიური და ა.შ. თავისუფლება. და რა არის ეს? რაზეა საუბარი? ლაპარაკია ძალიან მარტივ რამეზე – შესაძლებლობაზე, უფლებაზე, საკუთარი მტკიცებულებების განხორციელებაზე, სამყაროს ჩვენეულ გაგებაზე, საკუთარ დამოკიდებულებაზე გარესამყაროსთან, მათი გარეგნულ განხორციელებაზე ცხოვრებაში, საზოგადოებაში, სახელმწიფოში, სადაც გნებავთ.
ეს ორი გაგება თავისუფლებისა, მეტნაკლებად გასაგებია გარესამყაროსთვის, მაგრამ არსებობს მესამეც, რომელზედაც არაქრისტიანულმა სამყარომ პრაქტიკულად არაფერი არ იცის. მრავალი ფაქტი, სამწუხაროდ, ამაში კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს. საუბარია სულიერ თავისუფლებაზე.
ნეტარი ავგუსტინე ამბობს „ დიდი თავისუფლებაა შეგეძლოს არ სცოდო, შეგეძლოს საკუთარი თავის ცოდვისგან დაცვა, მაგრამ უდიდესი თავისუფლება – ეს ნიშნავს, რომ არ შეგეძლოს, რომ სცოდო“. აი რა არის სულიერი თავისუფლება. აი რა დავკარგეთ – ნების თავისუფლების ცუდად გამოყენებით ჩვენ სულიერი თავისუფლება დავკარგეთ, ჩვენზე ბოროტება გაბატონდა”(8, გვ 7).
შეჯამება
სამყაროში ყველაფერი კეთილად შეიქმნა. მათ შორის ანგელოზები და ადამიანებიც. ღმერთმა მათ გონიერ არსებათა დამახასიათებელი ნიშანი – თავისუფლება მიანიჭა, რათა ისინი ამ სიკეთის ნაწილნი გამხდარიყვნენ არა იმის გამო, რომ ღმერთს სურდა ასე, არამედ საკუთარი სურვილით, რადგან სათნოება მხოლოდ ნების თავისუფლებიდან გამომდინარეობს.სამწუხაროდ მათ ეს თავისუფლება ცუდად გამოიყენეს. ბოროტება პირველად ჩნდება ლუციფერის დაცემის შედეგად, მოგვიანებით ის ადამიანურ სამყაროშიც შეიჭრა, როდესაც პირველი ადამიანები ჩამოშორდნენ ღმერთს და მოინდომეს თავად გამხდარიყვნენ ღმერთები. ადამიანი დაშორდა სიკეთეს, იმ ჰარმონიას და მყოფობას, რომელიც მას მხოლოდდამხოლოდ უფლის მადლმოსილი წყალობით ჰქონდა. შედეგად გაჩნდა ბოროტება მისი საშინელი და ამაზრზენი შედეგებით: შიშით, მწუხარებით, ტკივილით, სნეულებებით და ცოდვის ყველაზე უმწარესი ნაყოფით – სიკვდილით.
ამგვარად, ბოროტება ღმერთს არ შეუქმნია, ის არ არის თავიდანვე არსებული, საკუთარი დამოუკიდებელი საწყისების მქონე სუბსტანცია. ის თავისუფალი ნების მქონე არსებათა პიროვნული პოზიცია, ღვთისგან დაშორება და იმ სიკეთის მოკლებაა, რომელსაც ღვთივგანბრძნობილმა მოსემ შესაქმეში „ძალიან კარგი“, „ფრიად კეთილი“ უწოდა.
ავტორი: სოსო აბრალავა
გამოყენებული ლიტერატურა:
ბიბლია, თბ. 1995
დამსაკელი ი., მართლამდიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა, თბ, 2000
ვასილიაიდისი ნ., სიკვდილის საიდუმლოება, თბ., 2009
ლოსკი ვ.,დოგმატური ღვთისმეტყველება, თბ.,2005
პაპუაშვილი ნ., რელიგიის კარიბჭე, თბ., 1996
პომაზანსკი მ., დოგმატური ღვთისმეტყველება, თბ., 2006
Олховскии В. С., Проблема зла и теодицеи, Мос. 1992
Осипов А. И., Понимание зла, Мос, 2008
ბოროტების პრობლემა უნიკალურია, რადგან თითოეული ადამიანი დედამიწაზე, ყოველგვარი გამონაკლისის გარეშე , კარგი თუ ცუდი, ეჯახება ბოროტებას და იტანჯება. სწორედ ამიტომ, ამ პრობლემით ძველთაგანვე იყო დაკავებული როგორც რელიგია, ასევე ფილოსოფია. თითოეულ მათგანს თავისი ახსნა აქვს ამ პრობლემისა.
ფილოსოფიურ სისტემებში განასხვავებენ სამი სახის ბოროტებას:
ფიზიკურ ბოროტებას – ყველაფერი ის რაც ვნებს ადამიანს და ანგრევს მის კეთილდღეობას – ავადმყოფობა, სტიქიური უბედურებები და ა.შ.
სოციალური ბოროტება – ომები, ეკონომიკური კრიზისები, შრომისა და სიმდიდრის უსამართლო და არათანაბარი გადანაწილება და ა.შ.
მორალური ბოროტება – ადამიანური ნების განდგომა კანონისა და ქცევის მორალური ნორმებისგან.
დუალისტურ რელიგიურ სისტემებში, როგორიცაა მაგალითად ძველი სპარსული რელიგია ზოროასტრიზმი, ბოროტება საკუთარი საწყისების მქონე სუბსტანციაა. ის ერთ–ერთი საწყისია სიკეთესთან ერთად. ზოროასტრული სწავლებით არსებობს სინათლის ღმერთი ორმუზდი და არიმანი – ბოროტების ღმერთი. ეს მითოლოგიური დუალიზმი გადავიდა მანიქევლურ სექტაშიც. ამ სწავლებითაც ბოროტება თავიდანვე არსებულია, საკუთარი საწყისების მქონე, თვითმყოფადი სუბსტანციაა.
ბოროტების არსებობის ფაქტი რიგ რელიგიურ ფილოსოფიურ სისტემებში წარმოშობს შემდეგ პრობლემას: როგორ ეთავსება ერთმანეთს ყოვლისშემძლე და ყოვლადკეთილი ღმერთის არსებობა ბოროტების არსებობას? ყველა იმ დოქტრინამ, რომელიც ამ პრობლემის გადაწყვეტას ცდილობდა, მიიღო საერთო დასახელება – თეოდიცეა.[1] სხვადასხვა რელიგიურ ფილოსოფიურმა მსოფლმხედველობამ სხვადასხვა პასუხი გასცა თეოდიცეას პრობლემას. მაგალითად ათეიზმი ღმერთის უარყოფამდე მივიდა, პანთეისტურ გაგებაში უარყოფილია ღმერთის ყოვლადკეთილობა, ანტიკური პოლითეიზმი და თანამედროვე დეიზმის პასუხი კი ღმერთის ყოვლისშემძლეობის უარყოფა იყო.ბუდისტურმა იდეალიზმმა საერთოდ უარყო ბოროტების არსებობა და ის ადამიანის განუწმენდავი ცნობიერების ილუზიად გამოაცხადა. და ბოლოს, ბიბლიური თეიზმი – აღიარებს ყოვლისშემძლე და ყოვლადკეთილი ღმერთის არსებობას ბოროტების არსებობასთან ერთად, უარყოფს რა ლოგიკურ წინააღმდეგობას ამ დებულებებს შორის[7,3]. ქრისტიანული მოძღვრებით ამგვარი წინააღმდეგობა შეიძლება წარმოიშვეს მხოლოდდამხოლოდ მაშინ, თუ არსებობს არაერთმნიშვნელოვანი და ბუნდოვანი განსაზღვრებები ტერმინებისა სიკეთე, თავისუფლება და ბოროტება.
სიკეთე, თავისუფლება და ბოროტება
ქრისტიანებისათვის აბსოლუტურ სიკეთეს წარმადგენს ღმერთი. სიკეთე – ეს არა მხოლოდ მორალური გაგებაა, არამედ პირველ რიგში არსებული. ის რასაც ქმნის ღმერთი სამყაროში – აზრი, ჰარმონია, მშვენიერება და მადლია, გამომავალი ღმერთისგან. ყველაფერი არსებული, ან შემოქმედია, ან მისი შემოქმედება. და არა მხოლოდ შემოქმედია სიკეთე, არამედ ყველა მისი ქმნილება მან კეთილად გამოაცხადა. ღმერთმა რაც შექმნა, კეთილად შექმნა. მის მერ შექმნილი სამყარო სრულყოფილი, უმწიკვლო და მშვენიერი იყო. იქ სუფევდა სრული ჰარმონია, აბსოლუტური თანხმობა და წესრიგი. ყოვლიერებას საფუძვლად ედო იმგვარი მატერია, რომლისათვისაც უცხოა ავადმყოფობა, ხრწნა. ესაა სულიერი მატერია.
ადამიანი შექმნის პირველი დღიდან ღვთის უსაზღვრო სიყვარულისა და მისი ყოვლადბრძნული განგების უცვლელი საგანი გახდა. მთელი ნივთიერი სამყარო, ღვთის ლოცვა–კურთხევით, ადამიანს დაემორჩილა. ღმერთმა ადამიანი ყოველივე ხილულის მეუფედ დაადგინა – მბრძანებლად ყოველთა პირუტყვთა და უსულო ქმნილებათა.
პირველქმნილი ადამიანი უშოთველ და უხვ სამყაროში ყოველგვარი საზრუნავის, ტანჯვის, ტკივილისა და გაჭირვების გარეშე ცხოვრობდა. ადამს არც სამოსელი სჭირდებოდა, არც თავშესაფარი, და არც სხვა ამდაგვარი, იგი ბევრი რამით ანგელოზების მსგავისი იყო. ადამი აღსავსე იყო ბედნიერებითა და გამოუთქმელი სიბრძნით.
ასეთი იყო პირველქმნილი სამყარო, – საღმრთოდ ჰარმონიული, მარადიული და უცვალებელი. პირველქმნილი ბუნება და მისი ბინადარნი, მთელი გალაქტიკა: ცა და მიწა, ზღვა და ატმოსფერო, მინერალური სამყარო, მცენარეულობა, ცხოველები და ადამიანი დასაბამიერ ყოფაში, შესაქმისეულ დროში, ყოვლითურთ კეთილნი იყვნენ. ადამიანებსა და ცხოველებს, ადამიანებსა და გარემომცველ სამყაროს შორის მხოლოდ სიყვარული, მშვენიერება, ნეტარება და ბედნიერება სუფევდა. სულიერ არსებებს არც სციოდათ და არც სცხელოდათ, არ შიოდათ, არ ჰქონდათ ვნება, არ იცოდნენ ტკივილი. ცხოვრობდნენ როგორც უმანკო ბავშვები, ანგელოზთა მსგავსნი და ამისთანა ყოფაში უცებ ბოროტება შემოიჭრა. რატომ მოხდა ეს? რა იყო ამის მიზეზი?
ამ კითხვაზე პასუხისათვის აუცილბელია დავაზუსტოთ ადამიანის ადგილი და როლი ღვთისმიერ შესაქმეში.
ღმერთმა შესაქმის ბოლო საფეხურზე, შემოქმედების გვირგვინად, შექმნა ადამიანი და დააჯილდოვა განუზომელი ღირსებით, აღმატებული პატივით – საკუთარი ხატებითა და მსგავსებით, რაც იმას ნიშნავს, რომ ღმერთმა მარტოოდენ ადამიანს მიმადლა ის, რაც მას და მხოლოდდამხოლოდ მას, – ცისა და მიწის შემოქმედს ამკობს – აზროვნება, ნებისყოფა, არჩევანის თავისუფლება და შემოქმედებითობა. მართალია ადამიანი გამოისახა მიწის მტვერისგან, მაგრამ ღმერთმა „შთაჰბერა მის ნესტოებს სიცოცხლის სუნთქვა და იქცა ადამი ცოცხალ არსებად“(დაბ 2;7). ეს მუხლი იმაზეც მიანიშნებს, რომ ადამიანი არის მიწიერი და სულიერი არსება. მას შეუძლია განვითარებაც და დამდაბლებაც, დაცემაც. ადამი შემოქმედმა ქვეყნის პატრონად და მეუფედ განაჩინა, რაც აგრეთვე ცხადყოფდა მის მაღალ დანიშნულებასა და მოვალეობას, პასუხისმგებლობას სულიერ და უსულო არსებათა, ცისა და მიწის წინაშე. „ადამიანს უნდა გაეგრძელებინა შემოქმედისგან დაწყებული საქმე, ე. ი. უნდა ეშრომა და ეღვაწა, ოღონდ არა ლუკმაპურისთვის როგორც წუთისოფელში ხდება, არამედ სულიერი და ფიზიკური ძალების განმტკიცებისათვის, რათა აღსრულებულიყო ღვთის ლოცვა–კურთხევა : – „ინაყოფიერეთ და იმრავლეთ“ (დაბ 1.28). რა თქმა უნდა ისინი უნდა აღორძინებულიყვნენ, მათ უნდა ენაყოფიერათ და ემრავლათ, მაგრამ არა ისე, როგორც დღეს – ხრწნილებით, არამედ სულიერად, წმინდად და უმანკოდ“(5, გვ 114).
მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის სხეული ყოველმხრივ სრულყოფილი, ბრწყინვალე და ყოველგვარ ურვას მოკლებული იყო, იგი მაინც არ იყო უხრწნელი და უკვდავი.ის შესაძლებელი იყო დაქვემდებარებოდა ხრწნასაც და შესწევდა უნარი ყოფილიყო უხრწნელიც.
აქ აუცლებელია ორი მნიშვნელოვანი განმარტება. ჯერ ერთი, სულის უკვდავება მისი ბუნებრივი თვისება კი არა, ღვთის წყალობაა. მეორეც, სხეულისა და სულის ამგვარად შექმნა , ეს მიუწვდომელი ღვთაებრივი სიყვარულის ქმედება, ღვთის სიბრძნესა და ადამიანთა მოდგმისადმი მისი მზრუნველობის სიღრმეს განგვიცხადებს. ადამიანი უკვდავად რომ შეექმნა, ამავდროულად ის არ უნდა დაქვემდებარებოდა ცოდვას. თუ უკვდავი ადამიანი ცოდვაში ჩავარდებოდა, ბოროტება მარადიულად გაგრძელდებოდა.მეორე მხრივ, ღმერთს ადამიანი მართლაც უკვდავად რომ შეექმნა, და ამასთანავე ცოდვით დაცემა მისთვის აერიდებინა, ამით ადამიანის ნება დათრგუნვილი და თავისუფლებას მოკლებული იქნებოდა.
თეოფილე ანტიოქიელი წერს: ღმერთმა ადამიანი არც მოკვდავი შექმნა და არც უკვდვავი, არამედ მასში ორივე შესაძლებლობა იყო ჩადებული. თუკი ადამიანი იმისკენ იქნებოდა მიდრეკილი, რაც უკვდავებისკენ მიგვიძღვის, მაშინ იგი ღვთის მცნებას დაიცავდა. სანაცვლოდ ღვთისგან უკვდავებას მიიღებდა და მისი მადლით განიღმრთობოდა; ხოლო თუკი ის მომაკვდინებელი საქმეებისკენ მიიქცეოდა და ღმერთს არ დაემორჩილებოდა, მაშინ თავის სიკვდილში ვითონვე იქნებოდა დამნაშავე, „რამეთუ ღმერთმა კაცი თავისუფალი და თავის თავის ბატონ–პატრონი შექმნა“.
ბიბლია გვამცნობს: „გამოსახა უფალმა ღმერთმა მიწისაგან ველის ყველა ცხოველი და ცის ყველა ფრინველი და მიჰგვარა ადამს, რომ ენახა, რას დაარქმევდა. რომელ სულდგმულს რას დაარქმევდა ადამი, მისი სახელიც ის იქნებოდა.დაარქვა ადამმა სახელი ყველა პირუტყვს, ცის ფრინველს და ველის ყველა ცხოველს.“(დაბ. 2;19,20).
მოყვანილ ეპიზოდს დიდი და მრავალმხრივი დატვირთვა აქვს.ბიბლიის ეს მონაკვეთი იმის დადასტურებაცაა, რომ ღმერთი არ ერევა ადამის შემოქმედებით აქტში, არ ზღუდავს მის ნებას საგნებისა და მოვლენების სახელდების ჟამს, რაც იმას ნიშნავს, რომ უზენაესმა მოაზროვნესა და მეტყველ არსებას მიმადლა ყველა სულდგმულისაგან გამორჩეული ნიჭი ანუ ტალანტი – თავისუფლება და რადგან თავისუფლება მიმადლა, მისცა არჩევანის გაკეთების, ორიენტაციის დამოუკიდებლად აღების, ნაბიჯის შემოქმედებითად გადადგმის საშუალებაც. ამის ნიშანი იყო ედემის შუაგულში აღმოცენებული ორი ხე: ხე სიცოცხლისა და ხე კეთილისა და ბოროტის შეცნობისა. პირველის ნაყოფი განამტკიცებდა უკვდავებასა დ უხრწნელებას, მეორისა – პირიქით, სოფელს ავადმყოფობასა და სიკვდილს უქადდა. ორი ხე ორი გზის სიმბოლო იყო: კეთილისა და ბოროტისა. არჩევანი კი ადამიანს უნდა გაეკეთებინა: საითაც გადადგამდა ნაბიჯს, იქით წარიმართებოდა მისი ბედი. ღმერთი კაცის ნება–სურვილში ვერ ჩაერეოდა. თუ ჩაერეოდა, , ის თავის თავს დაუპირისპირდებოდა. ადამიანში კი ადამიანს მოკლავდა, რადგან ძეხორციელი მხოლოდ თვისუფლებით, პიროვნულობითა და ნების უნარით განირჩევა სხვა არსებათაგან. სამივე ცნება – აზროვნება, ნება და თავისუფლება – ერთი მთლიანობაა, რომლის ჩახშობა და ჩაკვლა ნიშნავს პიროვნების – „ღვთის ნაპერწკლის, „ „სიცოცხლის სუნთქვის,“ „ღვთის სულის“ ხელყოფას, რაც მიუტევებელი ცოდვა და დანაშაულია. ეკლესიის მამები ამბობენ: ღმერთი ყოვლის შემძლებელია, მაგრამ არ შეუძლია ადამიანის ცხონება, თუ უკანასკნელი თვითონ არ ინებებს ამას. ამის გამო ღმერთმა ედემში მხოლოდ რჩევა მისცა ადამს; აუკრძალა კეთილისა და ბოროტის შემეცნების ხის ნაყოფის ჭამა, მაგრამ ნებისათვის გზა არ დაუხშვია. ჩვენს წინაპრებს შეეძლოთ მიეღოთ, ან არ მიეღოთ ღვთის წინადადება. ასე რომ, ღმერთმა ადამიანს მისცა თავისუფლების გამოვლენის საშუალება, რაც საღმრთო წერილში მოთხრობილია სახეობრივად, სიმბოლურად და ალეგორიულად.
ბიბლიის კომენტატორთა თქმით, ბოროტება ხილულ სამყაროში არახილულიდან შემოიჭრა. ნათლის ანგელოზი განუდგა ღმერთს და თავად მოინდომა ღმერთად გახდომა. სწორედ ამ აქტით დაედო ბოროტებას სათავე, მაგრამ ის ადამანურ სამყაროში ჯერ კიდევ არ არსებობდა და ეს ადამიანის გარეშე ვერც მოხდებოდა. ამქვეყნად ეს აქტი გველის მეშვეობით განხორციელდა. შურიანი ეშმაკი მიუახლოვდა ევას და მიმართა ტკბილი, მაგრამ დამღუპველი სიტყვებით: “უთხრა გველმა დედაკაცს: არ მოკვდებით. მაგრამ იცის ღმერთმა, რომ როგორც კი შეჭამთ, თვალი აგეხილებათ და შეიქნებით ღმერთივით კეთილისა და ბოროტის შემცნობელნი(დაბ 3:4,5)“. და ადამიანმა იგემა ამ ხის ნაყოფი… ასე იწყება ახალი ხანა. ჟამი მწუხარებისა, ტკივილისა, ტანჯვისა და გოდებისა! ჟამი, როდესაც ცოდვა შემოიჭრა და ადამიანთა მოდგმაზე გაბატონდა. ადამიანმა თავისუფლება ცუდად გამოიყანა, შედეგად კი ცოდვით შეიკრა. საკუთარი თავის ღმერთად წარმოდგენა, ეს სხვა არაფერია, გარდა საკუთარი თავის ღმერთის წინააღმდეგ დაყენებისა. აქტი წინააღმდეგობისა, აქტი განდგომისა, აქტი განყოფისა ღმრთისაგან. აი როგორია ბუნება ბოროტებისა.
ბოროტება, მისი არსი და გამოწვეული შედეგი
წმინდა მამათა აზრი პირდაპირ ამტკიცებს ერთ იდეას, ის მოიყვანება ყველგან – ბოროტებას არსებობა არ გააჩნია. ქრისტიანობა პირდაპირ უარყოფს იმ მეტაფიზიკურ გაგებას ბოროტებისა, რომელიც არსებობდა წარმართულ ცნობიერებაში, როდესაც ბოროტებას უყურებდნენ როგორც არსებულს, ისევე არსებულს, როგორიც სიკეთეა. ქრისტიანობა ხაზგასმით უარყოფს ამას და ამტკიცებს – ბოროტებას არსებობა არ გააჩნია. მოყავთ მაგალითები ძალზედ უბრალო, გასაგები მაგალითები, რომლებიც გვიჩვენებს, თუ რას ნიშნავს ბოროტება. ავადმყოფობა, მაგალითად, თავისთავად არ არსებობს. ის არსებობს მხოლოდ მაშინ, როცა ის არსებობს ადამიანში, რაც ვლინდება ადამიანის დაავადებით. ავადმყოფობა არის ადამიანის ნორმალური მდგომარეობის მოშლა, აი რას ვეძახით ჩვენ ავადმყოფობას. ბოროტება არ არის რაიმე სუბსტანცია, სიკეთესთან ერთად თანაარსებული, არამედ ის არის დარღვევა სიკეთისა, დამახინჯება სიკეთისა.
ამგვარად, ქრისტიანობა უარყოფს ბოროტების თავისთავად არსებობას. ის ამბობს, რომ ბოროტება შედეგია დამოუკიდებელი ნებელობისა. თუ ვეხებით ადამიანურ სამყაროს – ადამიანური ნებელობისა, თუ ანგელოზურ სამყაროს – იმ სამყაროს ნებელობისა. ამასთან როცა საუბარია ნებელობაზე, ან ზოგადად თავისუფლებაზე, აუცილებელია განვასხვაოთ თავისუფლების სამი ტიპი, რომლებიც ბუნებრივია, ურთიერთკავშირში არიან, მაგრამ ისინი პრინციპულად განსხვავდებიან :
“არსებობს ნების თავისუფლება. სწორედ ამას ფლობდა პირველქმნილი ადამიანი. ამას ვფლობთ ჩვენც – თავისუფალ ნებას. რას ნიშნავს ეს? ეს თვისებაა ადამიანისა, რისი დამსახურებითაც მას შეუძლია განსაზღვროს საკუთარი თავი ბოროტებასთან და სიკეთესთან დამოკიდებულებაში, რამდენადაც ის ხედავს მათ. აი ეს თვისება თვითგანსაზღვრებისა, შინაგანი თვითგანსაზღვრებისა, აი ეს არის ნების თავისუფლება – ის თავიდანვე ბუნებით არსებულია ადამიანში, და მასზე ძალაუფლება არავის არ აქვს. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ „თავად ღმერთს არ შეუძლია ჩვენი ცხონება ჩვენს გარეშე“ – ამბობენ წმინდა მამები. ამისათვის ჩვენი ნებაცაა საჭირო.
არის ასევე სხვა ასპექტი თავისუფლებისა. ის აისახება შემდეგში: ერთია, როცა ადამიანი ორიენტირებს მის მიერ დანახულ სიკეთესა და ბოროტებაში, განსაზღვრავს მის დამოკიდებულებას, და მეორეა, როცა სურს ამ არჩევანის განხორციელება პრაქტიკულ ცხოვრებაში. ის დამოკიდებულია სხვა ადამიანებზე, გარე სამყაროზე, თუნდაც საკუთარი სხეულის შემადგენლობაზე, სულზე და ა.შ. ადამიანი ბევრი რამის გაკეთებას ისურვებდა, მაგრამ არ შეუძლია მათი ქმნა სხვადასხვა მიზეზთა გამო. როგორც კი საქმე ეხება ადამიანის ქმედებებს გარესამყაროში, განსაკუთრებით ადამიანურ სამყაროში, აქ ჩვენ მაშინვე ვეჯახებით პრობლემას სოციალური უფლებებისა, სხვაგვარად ადამიანთა უფლებებისა, აი ის, რის შესახებაც ჩვენ ასე ხშირად გვესმის. ეს არის ქმედების, სიტყვის, რელიგიური და ა.შ. თავისუფლება. და რა არის ეს? რაზეა საუბარი? ლაპარაკია ძალიან მარტივ რამეზე – შესაძლებლობაზე, უფლებაზე, საკუთარი მტკიცებულებების განხორციელებაზე, სამყაროს ჩვენეულ გაგებაზე, საკუთარ დამოკიდებულებაზე გარესამყაროსთან, მათი გარეგნულ განხორციელებაზე ცხოვრებაში, საზოგადოებაში, სახელმწიფოში, სადაც გნებავთ.
ეს ორი გაგება თავისუფლებისა, მეტნაკლებად გასაგებია გარესამყაროსთვის, მაგრამ არსებობს მესამეც, რომელზედაც არაქრისტიანულმა სამყარომ პრაქტიკულად არაფერი არ იცის. მრავალი ფაქტი, სამწუხაროდ, ამაში კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს. საუბარია სულიერ თავისუფლებაზე.
ნეტარი ავგუსტინე ამბობს „ დიდი თავისუფლებაა შეგეძლოს არ სცოდო, შეგეძლოს საკუთარი თავის ცოდვისგან დაცვა, მაგრამ უდიდესი თავისუფლება – ეს ნიშნავს, რომ არ შეგეძლოს, რომ სცოდო“. აი რა არის სულიერი თავისუფლება. აი რა დავკარგეთ – ნების თავისუფლების ცუდად გამოყენებით ჩვენ სულიერი თავისუფლება დავკარგეთ, ჩვენზე ბოროტება გაბატონდა”(8, გვ 7).
შეჯამება
სამყაროში ყველაფერი კეთილად შეიქმნა. მათ შორის ანგელოზები და ადამიანებიც. ღმერთმა მათ გონიერ არსებათა დამახასიათებელი ნიშანი – თავისუფლება მიანიჭა, რათა ისინი ამ სიკეთის ნაწილნი გამხდარიყვნენ არა იმის გამო, რომ ღმერთს სურდა ასე, არამედ საკუთარი სურვილით, რადგან სათნოება მხოლოდ ნების თავისუფლებიდან გამომდინარეობს.სამწუხაროდ მათ ეს თავისუფლება ცუდად გამოიყენეს. ბოროტება პირველად ჩნდება ლუციფერის დაცემის შედეგად, მოგვიანებით ის ადამიანურ სამყაროშიც შეიჭრა, როდესაც პირველი ადამიანები ჩამოშორდნენ ღმერთს და მოინდომეს თავად გამხდარიყვნენ ღმერთები. ადამიანი დაშორდა სიკეთეს, იმ ჰარმონიას და მყოფობას, რომელიც მას მხოლოდდამხოლოდ უფლის მადლმოსილი წყალობით ჰქონდა. შედეგად გაჩნდა ბოროტება მისი საშინელი და ამაზრზენი შედეგებით: შიშით, მწუხარებით, ტკივილით, სნეულებებით და ცოდვის ყველაზე უმწარესი ნაყოფით – სიკვდილით.
ამგვარად, ბოროტება ღმერთს არ შეუქმნია, ის არ არის თავიდანვე არსებული, საკუთარი დამოუკიდებელი საწყისების მქონე სუბსტანცია. ის თავისუფალი ნების მქონე არსებათა პიროვნული პოზიცია, ღვთისგან დაშორება და იმ სიკეთის მოკლებაა, რომელსაც ღვთივგანბრძნობილმა მოსემ შესაქმეში „ძალიან კარგი“, „ფრიად კეთილი“ უწოდა.
ავტორი: სოსო აბრალავა
გამოყენებული ლიტერატურა:
ბიბლია, თბ. 1995
დამსაკელი ი., მართლამდიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა, თბ, 2000
ვასილიაიდისი ნ., სიკვდილის საიდუმლოება, თბ., 2009
ლოსკი ვ.,დოგმატური ღვთისმეტყველება, თბ.,2005
პაპუაშვილი ნ., რელიგიის კარიბჭე, თბ., 1996
პომაზანსკი მ., დოგმატური ღვთისმეტყველება, თბ., 2006
Олховскии В. С., Проблема зла и теодицеи, Мос. 1992
Осипов А. И., Понимание зла, Мос, 2008
Комментариев нет:
Отправить комментарий