,,ივანე ჯავახიშვილი და ქართული ეტიკეტის ისტორიის საკითხები.''
ქართული ეტიკეტის შესწავლის წყაროები და ისტორიოგრაფია
ქართული ეტიკეტის ისტორიის შესასწავლად ძველ ქართული მწერლობის თითქმის ყველა ძეგლი შეიცავს რაღაც საინტერესო ინფორმაციას, მაგრამ რამდენადაც წინამდებარე, ნაშრომის ამოცანაა ქართული ეტიკეტის ისტორიის შესწავლის თვალსაზრისით ივანე ჯავახიშვილის ღვაწლის ჩვენება, აბსოლუტურად ყველა წყარო არ იქნება განხილული. შევეხები მხოლოდ ზოგიერთ მათგანს, რომელთაც თავად ივ.ჯავახიშვილიც ხშირად მიმართავს თავის კვლევა-ძიების პროცესში.
ეტიკეტის ესა თუ ის გამოვლინება ქართული მწერლობისათვის ყოველთვის იყო ინტერესის საგანი. მაგალითისთვის იკმარებდა თუნდაც იაკობ ხუცესის «შუშანიკის წამების» დასახელება. მასში მოთხრობილია, რომ სპარსეთიდან დაბრუნებულმა ვარსქენმა გამართა პურობა და შუშანიკიც მოაყვანინა, რომელსაც მისი მაზლის ჯოჯიკის ცოლმა ღვინით სავსე ჭიქა მიაწოდა. შუშანიკი განრისხდა, ხელი გაჰკრა მოწოდებულ ჭიქას და თქვა: «ოდეს ყოფილ არს აქამომდე, თუმცა დედათა და მამათა ერთად ეჭამა პური?». ეს ნაშრომი V ს. ძეგლია და ჩვენ ვიგებთ, რომ მაშინ ქალისა და მამაკაცის, თუნდაც ოჯახშიც ერთად სუფრასთან დასხდომა და ჭამა არ ყოფილა მიღებული. ტრადიციის ხელყოფამ გააცოფა შუშანიკი. იგი ტრადიციის დამცველად გვევლინება, არა მარტო მოცემულ კონკრეტულ მომენტში, არამედ საერთოდ და ძველი წესი, მამაპაპური ჩვეულება მისთვის იარაღია, საშუალებაა რჯულშეცვლილი ვარსქენის წინააღმდეგ. მართალია, «შუშანიკის წამება» სასულიერო მწერლობის ძეგლია და არა საისტორიო თხზულება, მაგრამ იგი საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ძვირფას წყაროს წარმოადგენს იმდროინდელი ჩვეუ ლებების შესასწავლად. იაკობ ხუცესმა ეს ყოფითი დეტალი დააფიქსირა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეჩვენებინა, თუ როგორ თელავდა გამაზდეანებული ვარსქენი მშობლიურ ტრადიციას. აქედან ის დასკვნა შეიძლება გამოვიტანოთ, რომ წინაპართა წესის (ეტიკეტის) დარღვევის თუ დაცვის საკითხი ყოველთვის აქტუალური იყო და ყოველთვის უკავშირდებოდა საზოგადოებრივი ცხოვრების მიმდინარე პროცესებს.
ეს საკითხი განსაკუთრებით მწვავედ დაისვა მოგვიანებით XVII-XVIII საუკუნეებში, როცა საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლით მეტად სავალალო მდგომარეობა შეიქმნა და უცხოურმა გავლენამ, მეტწილად ველური და ჩამორჩენილი ხალხებიდან მომდინარემ, დიდი ზიანი მიაყენა ქართველი ერის თვითცნობიერებას. აი, რას წერს ამის შესახებ ვახუშტი ბატონიშვილი: «არამედ წესნი ესენი რომელიმე ფლობასა თათართა ყეენობისასა შეიშლებოდნენ, ვითარცა დაბლა ნოხთა ზედა სხდომანი, ეკლესიასა შინა მოუჴდელობა ქუდისა თუ არა ჟამად (...) და სხუანიცა უჯერონი მრავალნი» . მეფე-პოეტი თეიმურაზ I ისე ძლიერ განიცდიდა სპარსულ გავლენას, რომ ხაზგასმით აღიარებდა: «სპარსთა ენისა სიტკბომან მასურვა მუსიკობანი»-ო [42,4:I]. მისი შეფასებით «მძიმეა ენა ქართველთა, ვერ ძალმიც მისებრ (ე.ი. სპარსულისაებრ, დ.ს.) თხრობანი»-ო . სწორედ ამგვარი ტენდენციის დასაძლევად, ხალხში ფართოდ გავრცელებული უზნეობათა აღმოსაფრხველად და დავიწყებული ქართული წეს-ჩვეულებათა აღსადგენად დაიწერა არჩილ მეფის თხზულება «საქართველოს ზნეობანი», სადაც იგი ჩამოთვლის ზრდილი ქართველის, არისტოკრატის სასურველ ქცევის ნორმებს.
არჩილის ეს ნაწარმოები განიხილა ს.ჯანაშიამ, რომელმაც აღნიშნა: «შესაძლებელია, ეს წესები ყველა ქართულ ნიადაგზე განვითარებულიყო, თანდათანობით, დროთ განმვლობაში, თუ ზოგიერთი მათგანის წარმოშობის ძირი საქართველოს გარეშე უნდა ვეძიოთ? ჩვენი ძეგლის (ე.ი. «საქართველოს ზნეობანის», დ.ს.) ერთი ადგილი თითქოს პირდაპირი პასუხია ამ საკითხისა. თავისი თხზულების ბოლოში იგი (ე.ი. არჩილი, დ.ს) ამბობს:
«საქართველოში იტყვიან სამას სამოცდა ხუთსაო
ზნეობას, სხვას არ აგდებენ ქყვეყანას, თუ
არ მათსაო»
მაშასადამე, ეს ზრდილობა, არჩილის აზრით, წმინდა ქართული ზრდილობაა და სხვა ქვეყნებთან მას კავშირი არა აქვს. ამ განცხადებას ჩვენთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ საკითხის გადასაწყვეტად ჩვენ, რა თქმა უნდა, მხოლოდ მას ვერ დავემყარებით. ამისთვის სხვა წყაროების შეჯერებაა საჭირო» .
არჩილ მეფეს, გარდა «საქართველოს ზნეობანისა» ამავე თემაზე აქვს დაწერილი შემდეგი ნაწარმოებები: «ლექსნი ასეულნი,» «ლექსნი ასნი ორმუხლნი», «ლექსნი ასდაათნი»
მეტად მნიშვნელოვანია თეიმურაზ II «გაბაასება დღისა და ღამისა» (იგივე «სარკე თქმულთა»), რომელიც ქართველთა ჩვეულებების აღწერას წარმოადგენს, ოღონდ ლექსის ფორმით [43]. ანალოგიური სახის ცნობები ჭარბადაა მოცემული XVII ს-ის მოღვაწის ფეშანგის პოემაში «შაჰნავაზიანი» . ცალკე აღნიშვნის ღირსია ვახუშტი ბატონიშვილის კაპიტალური ნაშრომი «აღწერა სამეფოსა საქართველოსა». ვახუშტიმ თავის ნაშრომს წარუმძღვარა სპეცილური თავი «ზნენი და ჩვეულებანი საქართველო-სანი», სადაც მომიხილულია ქართველთა ჩვეულებები ქრონოლოგიურ ჭრილში, ხოლო შემდეგ, ნაშრომის II ნაწილში ცალ-ცალკე დაახასიათა საქართველოს თითოეული კუთხე და მათი ზნე-ჩვეულებანი.
ქართველი მწიგნობრები არა თუ იყვნენ ეტიკეტის საკითხებით დაინტერესებულნი, არამედ ძველ საქართველოში საგანგებო ტრაქტატებიც იწერებოდა, რომელთა უმრავ- ლესობას ჩვენამდე არ მოუღწევია. მაგრამ ასეთი რამ რომ არსებობდა ჩანს 1908წ. ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ ნაპოვნი ქართული კულტურის ბრწყინვალე ძეგლის «ხელმწიფის კარის გარიგების» ტექსტიდან. თავად ეს ძეგლი რამდენჯერმე გამოიცა და ი.ანთელავას დაზუსტებით დაწერილია დავით ნარინისა და მისი შვილის კონსტანტი- ნეს მეფობისას - XIIIს. 90-იან წლებში ქუთაისში სამეფო კარის ერთ-ერთი ეჯიბის მიერ. «ხელმწიფის კარის გარიგება» მ.დოლიძეს ქართული სამართლის ძეგლად მიაჩნია. მაგრამ ასე არ ფიქრობდა ექ.თაყაიშვილი, რომელიც აღნიშნავდა, რომ «კარის გარიგება საერთოდ ოფიციალური აქტი არ არის» . ასეთივე აზრისა იყო ივ. ჯავახიშვილიც, რომელიც მიუთითებდა, რომ მას «ოფიცილური ხასიათი არა აქვს, კანონმდებლობის შედეგი არ რის, არამედ მოქმედ სახელმწიფო სამართლისა და წესის აღნუსხვაა» , ცოტა ქვემოთ კი საბოლოოდ ასკვნიდა, რომ «კარის გარიგება ოფიციალური კანონმდებლობის ძეგლი არ არის» .
«ხელმწიფის კარის გარიგება» საგანგებოდ შეისწავლა და გამოსცა ივ.სურგულაძემ, რომელმაც დაასკვნა, რომ «კანონი არის სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოს აქტი, რომლითაც გაბატონებული კლასის ინეტერესების შესაბამისად მყარდება საკანონმდებლო ნორმები. რამდენადაც კანონს სავალდებულო ხასიათი აქვს, ამდენად იგი არ შეიძლება შეიცავდეს რაიმე საკამათოს. მასში არ შეიძლება ჩართული იყო ლექსები, მატიანეებიან ამონაწერები. «ხელმწიფის კარის გარიგებაში» კი მატიანეებიდან ამონაწერების გარდა მოცემულია აგრეთვე კამათიცა და ლექსიც კი. ამიტომ «ხელმწიფის კარის გარიგება» იმ სახით, როგორც ჩვენ მას ვიცნობთ, საკანონმდებლო აქტად არ შეიძლება ჩაითვალოს».
მაშასადამე, ერთია ის, რომ «ხელმწიფის კარის გარიგებით» სახელმწიფო წეს-წყობილების მრავალი სამართლებრივი საკითხის გარკვევა შეიძლება, ხოლო მეორე კი, ის რომ იგი თავად სამართლებრვ დოკუმენტს არ წარმოადგენს. ამ შემთხვევაში ისმება კითხვა: მაინც რა სახის ძეგლია იგი? ამჟამად აქ ამ საკითხზე ვრცელი საუბარი მიზანშეუწონელია, ვიტყვი, მხოლოდ, რომ იგი შეიძლება შევადაროთ თანამედროვე დიპლომატიურ ურთიერთობებში მიღებულ «ოქმს» ანუ «პროტოკოლს»,«ხელმწიფის კარის გარიგება» იგივე ხასიათის ძეგლი ჩანს, როგორიცაა კონსტნტინე პორფიროგენეტის «ბიზანტიის სამეფო კარის გარიგება» და ნიზამ ალ-მულკის «სიასეთ ნამე».
ასეთი ხასიათის ძეგლები სხვაც მოგვეპოვება,მაგ. «განგება დარბაზობისა». «წესი დ განგებაჲ მეფეთ კურთხევისა» ), მაგრამ აქ მათი სათითაოდ ჩამოთვლა და დახასიათება საჭირო არ არის. «ხელმწიფის კარის გარიგების» მიხედვითაც ნათელია, რომ არამარტო საგანგებოდ შედგენილი ეტიკეტის არსებობა ძველ საქართველოში, არამედ მისი აღნუსხვაც ხდებოდა.
XIX-XX სს. უფრო მეტი ავტორი დაუინტერესებია ქართველთა ყოფის თავისებურებებს და თავიანთი დაკვირვებებიც წერილობითი ფორმით დაუტოვებით, რომლებიც გაბნეულია სხვადასხვა პერიოდულ გამოცემებში თუ ცალკეულ მონოგრაფიებში. თითოეული მათგანი ძვირფასი წყაროა მოცემული საკითხის შესასწავლად.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია ეთნოლოგთა და ფოლკლორისტთა ღვაწლი, რომელთა დამსახურების ჩამოთვლაც კი ძალზე შორს წაგვიყვანდა. მათ მდიდარი საველე მასალები აქვთ შეკრებილი, თუმცა არა უშუალოდ ქართული ეტიკეტის შესასწავლად, არამედ ქართველთა ყოფის ცალკეული სფეროს - მატერიალური თუ სულიერი კულტურის, სოციალური თუ სამეურნეო ყოფის გასაშუქებლად. მაგრამ მაინც მეტნკლები მოცულობით შეიცავენ ეტიკეტის შესასწავლად საჭირო ინფორმაციას და ამდენად ძვირფას წყაროდ უნდა იქნენ მიჩნეული. მათ მიერ ისეთი მასალებია დაფიქსირებული, რომლებიც ადრინდელ ავტორებს არა აქვთ აღნიშნული და მითუმეტეს, დღეს უკვე ძალზე ძნელია, თუ შეუძლებელი არა მათი ყოფაში დამოწმება. ამიტომ საჭიროა ს.ჯნაშიას ზემოთმოყვანილი მსჯელობის გავრცობა, კერძოდ კი, ეთნოგრაფიული მასალებით დადგინდეს ქართული ეტიკეტის ნორმები და იგი შეუდარდეს სხვადასხვა ეპოქის ისტორიული წყაროებით დადგენილ ანალოგიურ ნორმებს. ამ გზით მივიღებთ კრიტიკულად დადგენილ ზუსტ სურათს - თუ როგორი იყო ქართული ეტიკეტი სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქაში, როგორი იყო მისი ცვალებადობის დინამიკა, რა იწვევდა ამ ცლილებებს, რომელი ხალხების და კულტურების გავლენით ხდებოდა ეს ცვლილებები და კონკრეტულად რაში გამოიხატებოდა იგი.
ეტიკეტთან დაკავშირებულ ცალკეულ საკითხებზე ქართულ ისტორიოგრაფიაში მხოლოდ კანტიკუნტადაა საუბარი. პირველი ვინც ამ საკითხის ინტენსიური კვლევა-ძიება დაიწყო იყო ივანე ჯავახიშვილი. რადგანაც ამ საკითხს ქვემოთ საგნგებოდ შევეხები, აქ არაფერს ვიტყვი. აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ იმ მოცულობითა და სიღრმით, როგორც ივანე ჯავახიშვილი უდგებოდა საკითხს, ჯერ არავინ შეხებია. თითოეული ავტორი ქართულ ეტიკეტს ეხება იმ დოზით, რა დოზითაც მის ძირითად საკვლევ საგანს უკავშირდება. აქ ცალკეა ქართველი ეთნოლოგების ღვაწლიც აღსანიშნი. ისინი იკვლევედნენ და ახლაც იკვლევენ ქორწინების წესებს ქორწინების ინსტიტუტთან დაკავშირებით, სუფრის წესებს კვების პრობლემებთან დაკავშირებით, გლოვის წესებს მიცვალებულის დაკრძალვისა და წინაპართა კულტთან დაკავშირებით და ა.შ. თითოეულ ამ ნაშრომში, რომელთა ჩამოთვლაც კი ძალზე დიდ ადგილს დაიჭერდა, არაერთი კონკრეტული საკითხია შესწავლილი და მიღებული შედეგები მეტად ფასეულია, მაგრამ არცერთი ეს ნაშრომი არ არის სპეციალურად ეტიკეტის საკითხებისადმი მიძღვნილი. ერთია საკითხის სპეციალური შესწავლა და მეორე მოცემული საკითხის ფრაგმენტების კვლევა სხვა პრობლემასთან კავშირში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ერთია გრკვეული საკითხით დაინტერესებისას ურთიერთობის ტრადიციული ფორმებიც თუ წამოყოფს თავს და გარკვეულწილად აირეკლება მკვლევარის შემოქმედებაში, ხოლო მეორეა მისი სპეციალური შესწავლის საგნად ქცევა.
ეტიკეტის კვლევა მოიცავს ძალზე ფართო სპექტრს, მაგრამ პირველ რიგში იგი თავად ეტიკეტის ნორმათა დადგენას გულისხმობს. ეთნოსის ყოფიდან ამ ნორმათა გამოცალკევებისა და მათი მთლიანი ჯაჭვის დადგენის გარეშე ეტიკეტზე საუბარი ზედმეტია. მაგალითისათვის მოვიყვან ნ.აბაკელიას მეტად საინტერესო წიგნს «სიმბოლო და რიტუალი ქართულ კულტურაში.» ავტორი ამ ნაშრომის სპეციალურ თავში «წმინდა საკვების სიმბოლური მნიშვნლობა და მასთან დაკავშირებული რიტუალები ქართულ კულტურაში» საზეიმო და სამგლოვიარო სუფრის წესებს ეხება და აღწერს კიდევაც სუფრის გარკვეულ ეტიკეტს. მაგრამ ამ ნაშრომში თავად ეტიკეტის კვლევა არა გვაქვს, რადგან ავტორის მიზანი სულ სხვაა. იგი ამ ჩვეულებებში მოცემულ საკრალურ ფესვებს ეძებს, რომლის ანალიზის შემდეგ ასკვნის: «აღნიშნული საკითხის ზედმიწევნით შესწავლამ და დაჯგუფებამ მიგვიყვანა დასკვნამდე, რომ საქართველოში საყოველთაოდ გავრცელებულ აღნიშნულ პრაქტიკას ქრისტიანული საკრამენტულ მისტიკასთან, საეკლესიო საიდუმლო მეტაფორასთან უნდა ჰქონდეს მიმართება». ამდენად, თუ ეტიკეტის ნორმის დადგენა არაა ძირითადი მიზანი მკვლევარისთვის, საკითხის შესწავლა ეტიკეტის კვლევად არ ჩაითვლება. ყოველივე ამის აღნიშვნას ის დანიშნულება აქვს, რომ ხაზი გაესვას ივ.ჯავახიშვილის განსაკუთრებულ როლს ქართული ეტიკეტის შესწავლის საქმეში და მეორეც, ავხსნა თუ რატომ არ მიმოვიხილავ ქართველ ეთნოლოგთა უამრავ ნაშრომს, რომელშიაც ეტიკეტი მეტნაკლები სიდიდით თითქმის ყველგანაა წარმოდგენილი, მაგრამ ზემოთქმულის გათვალისწინებით ისინი ეტიკეტისადმი მიძღვნილ სპეციალურ გამოკვლევას არ წარმოადგენენ. ამიტომაც უნდა გავიმეორო, რომ ერთია საკითხის სპეციალური შესწავლა და მეორე, როცა ესა თუ ის საკითხი, რომელიმე სხვა საკითხის გაშუქებისას წამოტივტივდება და მკვლევარი იძულებულიცაა და ვალდებულიც მას ყურადღება მიაქციოს. ქართული ეტიკეტის შესწავლის თვალსაზრისით სწორედ მეორე შემთხვევასთან გვაქვს საქმე. მკვლევარს, რომელიც იკვლევს ქორწინების ინსტიტუტს, დაკრძალვის წესებს, კვების საკითხს,
სტუმარ-მასპინლობის ტრადიციას და ა.შ. აუცილებლად მოუწევს გარკვეული სახის ეტიკეტის განხილვაც. როგორი ვრცელი და ამომწურავი არ უნდა იყოს ასე სხვა საკითხთან მიმართებაში ეტიკეტის პრობლემატიკის კვლევა, მათი გაერთიანებით ერის ეტიკეტი შესწავლილად არ შეიძლება წარმოვიდგინოთ. ეტიკეტიც, ისე, როგორც ყველა სხვა საკითხი არის დამოუკიდებული მთელი, რომელიც, როგორც სამეცნიერო დაკვირვების ობიექტი, თავისთავადი სამეცნიერო ფასეულობისაა და იგი სპეციალურად უნდა იქნას შესწავლილი.
მიუხედავად ქართული ეტიკეტისადმი დიდი ინტერესისა, მისი შესწავლა ბოლო ხანებამდე არ დაწყებულა. ეს ჩვენთვის მით უფრო სამწუხაროა, რადგანაც ჩვენი ძველი ისტორიკოსთა და მწერალთა (ი.ხუცესი, ჟამთააღმწერელი, ვახუშტი, არჩილი და სხვა) მიერ გამახვილებული ყურადღება ქართველ მეცნიერთათვის მეტი სტიმულის მიმცემი უნდა ყოფილიყო, რადგან ეტიკეტი ეროვნული თავისთავადობის უკეთ გამომხატვე-ლიცაა და უკეთ წარმომჩენიც.
ქართულ ენაზე უკანასკნელ ხანებში დაიბეჭდა გ.ჯოლიას. და ჰ.ჭიპაშვილის . წიგნები. თავიანთი შინაარსით ისინი უდავოდ საინტერესონი არიან, მაგრამ ისინი სამეცნიერო გამოკვლევას არ წარმოადგენენ, ეხებიან ზოგადად ეტიკეტს, როგორც საერთაშორისო და საქმიანი ურთიერთობის აუცილებელ საშუალებასა და მხოლოდ საგანმანათლებლო მნიშვნელობისანი არიან. ამიტომ მათი სპეციალური მიმოხილვა აქ საჭირო არ არის.
მიუხედავად ზემოთქმულისა, მეტად სასიამოვნოა, რომ ქართული ეტიკეტი, როგორც დამოუკიდებელი სამეცნიერო დაკვირვების ობიექტი, ბოლო ხანებში ყურადღების საგანი გახდა და მიეძღვნა რამდენიმე სპეციალური ნაშრომი. საქართველოში ეტიკეტისადმი მკვლევართა ყურადღების მიქცევა დაიწყო მას შემდეგ, რაც ადიღეველმა მეცნიერმა ბ.ბგაჟნოკოვმა ხელი მიჰყო თავისი ხალხის სათანადო ჩვეულებების შესწავლას. მან თავისი პირველი ნაშრომი ამ საკითხზე გამოაქვეყნა 1978წ. . ამ წერილში ავტორმა თეორიულად ჩამოაყალიბა ეტიკეტის (საურთიერთო ნორმების) შესწავლის პრინციპები და ყოფითი კულტურის შესწავლის ამ სფეროს «ურთიერთობის ეთნო-გრაფია» უწოდა. ამავე წელს მანვე გამოსცა ცალკე წიგნად თავისი კვლევის შედეგები. და შემდეგ უფრო გავრცობილი სახის ნაშრომი შემოგვთავაზა. ყოველივე ამან ყოფილ საბჭოთა კავშირში ბიძგი მისცა ამ მეტად საინტერესო საკითხის შესწავლის დაწყებას. ამ პროცესში საქართველოც ჩაერთო. 1984წ. დაიბეჭდა აფხაზი ეთნოლოგის შ.ინალ-იფას ნაშრომი, რაც შეეხება ქართველი ერის ეტიკეტს, მისი შესწავლის საკითხი დაისვა 1991წ. გამოქვეყნებულ ერთ-ერთ წერილში.
ქართული ეტიკეტის შესწავლა ძირითადად დაწინაურდა კვების საკითხებთან დაკავშირებით. 1995წ. გამოქვეყნდა თ.იველაშვილის ნაშრომი «ქართული სუფრის ეტიკეტი» . მომდევნო წლებში სათანადო ნაშრომები მიუძღვნეს ამ საკითხს გ.გოცირიძემ. და ნ.ჯიქიამ. V-X სს. ქართული ყოფითი კულტურის ვრცელ მიმოხილვასთან ერთად ეტიკეტის თემაზეცაა საუბარი ს.ჭანტურიშვილის წიგნში «ყოფა და კულტურა V-X სს. საქართველოში».
ქართველ ისტორიკოსთაგან ქართული ეტიკეტი არავის უკვლევია, მაგრამ ამ საკითხთან დაკავშირებულ პრობლემატიკას ეხება თითქმის ყველა მკვლევარი, რომლებიც კი მეფეთა კურთხევას, დარბაზობას, უცხო სახელმწიფოთა ელჩების მიღებას ეხებიან. ამ თვალსაზრისით საგანგებო აღნიშვნის ღირსია ი.ანთელავას., ვ.ნოზაძის., გ.სოსელიას ., ჯ.სტეფნიძის,. რ.ბურჭულაძის. შრომები. თითოეული ზემოთ დასახელებული მკვლევარები, მართალია, ეტიკეტის საკითხებს სხვადასხვა მოცულობით ეხებიან, მაგრამ არაფერს ამბობენ წინამდებარე ნაშომის ძირითად ამოცანაზე - ივანე ჯავახიშვილის წვლილზე ქართული ეტიკეტის შესწავლის საქმეში, ამიტომაც მათი ნაშრომების საგანგებო ისტორიოგრფიული დახასიათებაც საჭირო არ არის.
რაც შეეხება თავად ივანე ჯავახიშვილს - დიდ ისტორიკოსსა და საზოგადო მოღვაწეს, მას გარდაცვალებიდან დღემდე უმრავი ნაშრომი მიეძღვნა, სადაც მისი ცხოვრებისა და ღვაწლის არაერთი მხარეა დაწვრილებით გაშუქებული, აღნუსხულ- დახასიათებული. ყველა ამ ნაშრომში თვალში საცემია სიტყვა «ფუძემდებელის» ხშირი გამეორება, რაც სულაც არ არის დიდი მამულიშვილის დამსახურების მოჭარბებული ემოციებით აღქმა. ივანე ჯავახიშვილი ფუძემდებელია არა მარტო კავკასიაში პირველი უმაღლესი სასწავლო ცენტრის - თბილისის უნივერსიტეტისა, არამედ ახალი ქართული ისტორიოგრაფიისა და მრავალი საისტორიო სპეციალური დისციპლინისა. ამას გარდა მანვე დაუდო სათავე სხვადასხვა უაღრესად საინტერესო საკითხის კვლევა-ძიებას. «ივანე ჯავახიშვილი საქართველოს ისტორიას იხილავდა მთლიანობაში, წერს მ.ლორთქიფანიძე, - მისი სულიერი და მატერიალური კულტურის ყველა მხარის წარმოჩენა მიაჩნდა აუცილებლად. რასაკვირველია, მთელი ამ დიდი ამოცანის სრულად გადაწყვეტა და ყველა ამ საკითხის შესწავლა თაობათა შრომას მოითხოვს, მაგრამ ივანე ჯავახიშვილმა მისი დიდი უნარის, ერუდიციისა და საქმისადმი თავდადების წყალობით შეძლო ის, რომ მისი მადლიანი ხელი საქართველოს ისტორიის ყველა უმნიშვნელოვანეს საკითხს შეეხო».
წინამდებარე ნაშრომის ამოცანა არ არის ივანე ჯავახიშვილის ღვაწლის ყოველმხრივ დახასიათება, ამიტომაც არც იმ ნაშრომთა მიმოხილვაა საჭირო, რომლებიც მას ეძღვნება, მით უმეტეს, მათში არაფერია ნათქვამი ქართული ეტიკეტის შესწავლის საქმეში ივანე ჯავახიშვილის წვლილზე. ამ საკითხზე ყურადღებას ამახვილებდა მხოლოდ ა.გაწერელია. ეს გარემოება მათავისუფლებს ივანე ჯავახიშვილისადმი მიძღვნილი მრავალფეროვანი ლიტერატურის ისტორიოგრაფიული მიმოხილვისაგან. ისინი საჭიროებისამებრ ქვემოთ სათანადო ადგილას იქნება მითითებული.
-------------------------------------------------
*
თავიანთ წიგნში ჯონ ვუდი და ჟან სერე «დიპლომატიური ცრემონიალი და პროტოკოლი» აღნიშნავენ, რომ «პროტოკოლი ახდენს კოდიფიკაციას და შემოაქვს პრაქტიკაში ცერემონიალის წესები და განსაზღვრავს მათ მოქმედებას. ეტიმოლოგიურად სიტყვა «პროტოკოლი» ბიზანიტიის დიპლომატიაში აღნიშნავდა ზეიმისთვის შედგენილი დოკუმენტის პირველ ნაწილს, სადაც ჩამოთვლილი იყვნენ მისი მონაწილენი. დღეს პროტოკოლი აღნიშნავს წესთა ერთობლიობას, რომლის მიხედვითაც თითოეულ ქვეყანაში ხელისუფლების ოფიციალური წარმომადგენელნი არეგულირებენ წესრიგის დაცვას სხვადასხვა დიპლომატიურ ცერემონიებზე (...) ცერემონიათა ორგანიზაციის გარდა პროტოკოლი განსაზღვრავს მეთოდს, ჩარჩოს, ქცევისა და მიმოწერის, ჩაცმულობის ეტიკეტს - ერთი სიტყვით ყველაფერს, რაც აუცილებელია თითოეულის ადგილისა და პატივის უზრუნველსა-ყოფად, შესაბამისად მათი ოფიციალური მდგომარეობისა და რომელიც აღიარებულია სხვა პოლიტიკური და ადმინისტრაცი-ული ხელისუფლებისა და თავად საზოგადოების მიერ».
** ბიზანტიის იმპერატორის კონსტანტინე პორფიროგენეტის (912-959) ხელნაწერი პირველმა გამომცემელმა ასე დაასათაურა: «Εκδεσις τής βασιλείον τάξεως («სამეფო გარიგების ნუსხა»), საიდანაც მომდინარეობს ლათინური სათაური: De caerimoniis aulae Byzantinae. ამ ნაშრომში «აღწერილია სამეფო კარზე მიღებული წესები სხვადასხვა შემთხვევებისათვის: ნათლობის, ქორწინე-ბის, მეფეთა კურთხევის, ელჩების მიღებისა და სხვა დროს»
.
*** ნიზამ ალ-მულქი, იყო სალჩუკთა სახელმწიფოს დიდი მოღვაწე, რომელსაც ჯერ ალფ-არსლანის და შემდეგ მალიქ-შაჰის ვაზირის თანამდებობა ეჭირა. მის კალამს ეკუთვნის «წიგნი გამგებლობის შესახებ» (სიასეთ ნამე), რომელიც წარმოადგენს სახელმწიფო კარზე ჩასატარებელი სხვადასხვა სახის ღონისძიებათა აღწერას. ანალოგიური სახის კრებულები სხვადასხვა დროს თითქმის ყველა ქვეყანამ შექმნა. მაგ. ლარუსის ვრცელი ენციკლოპედიაში ცერემონიალის განმარტებაში აღნიშნულია, რომ საფრანგეთში 1548წ. ანრი მეორის ინიციატივით შედგა პირველი ასეთი ჩვეულებების კრებული. ხოლო 1585წ. ანრი მესამემ შექმნა ცერემონიათა დიდი სახელმძღვანელო . რაც შეეხება რუსეთს აქ 1774წ. შეიქმნა პირველი დიპლომატიური პროტოკოლი,
რომელსაც ერქვა: «უცხო ქვეყნის ელჩთა ცერემონიალი სრულიად რუსეთის საიმპერატორო კარზე».
დავით სართანია
გამომცემლობა ”ენა და კულტურა”
თბილისი
2002
,,ივანე ჯავახიშვილი და ქართული ეტიკეტის ისტორიის საკითხები.''-დან.
ქართული ეტიკეტის შესწავლის წყაროები და ისტორიოგრაფია
ქართული ეტიკეტის ისტორიის შესასწავლად ძველ ქართული მწერლობის თითქმის ყველა ძეგლი შეიცავს რაღაც საინტერესო ინფორმაციას, მაგრამ რამდენადაც წინამდებარე, ნაშრომის ამოცანაა ქართული ეტიკეტის ისტორიის შესწავლის თვალსაზრისით ივანე ჯავახიშვილის ღვაწლის ჩვენება, აბსოლუტურად ყველა წყარო არ იქნება განხილული. შევეხები მხოლოდ ზოგიერთ მათგანს, რომელთაც თავად ივ.ჯავახიშვილიც ხშირად მიმართავს თავის კვლევა-ძიების პროცესში.
ეტიკეტის ესა თუ ის გამოვლინება ქართული მწერლობისათვის ყოველთვის იყო ინტერესის საგანი. მაგალითისთვის იკმარებდა თუნდაც იაკობ ხუცესის «შუშანიკის წამების» დასახელება. მასში მოთხრობილია, რომ სპარსეთიდან დაბრუნებულმა ვარსქენმა გამართა პურობა და შუშანიკიც მოაყვანინა, რომელსაც მისი მაზლის ჯოჯიკის ცოლმა ღვინით სავსე ჭიქა მიაწოდა. შუშანიკი განრისხდა, ხელი გაჰკრა მოწოდებულ ჭიქას და თქვა: «ოდეს ყოფილ არს აქამომდე, თუმცა დედათა და მამათა ერთად ეჭამა პური?». ეს ნაშრომი V ს. ძეგლია და ჩვენ ვიგებთ, რომ მაშინ ქალისა და მამაკაცის, თუნდაც ოჯახშიც ერთად სუფრასთან დასხდომა და ჭამა არ ყოფილა მიღებული. ტრადიციის ხელყოფამ გააცოფა შუშანიკი. იგი ტრადიციის დამცველად გვევლინება, არა მარტო მოცემულ კონკრეტულ მომენტში, არამედ საერთოდ და ძველი წესი, მამაპაპური ჩვეულება მისთვის იარაღია, საშუალებაა რჯულშეცვლილი ვარსქენის წინააღმდეგ. მართალია, «შუშანიკის წამება» სასულიერო მწერლობის ძეგლია და არა საისტორიო თხზულება, მაგრამ იგი საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ძვირფას წყაროს წარმოადგენს იმდროინდელი ჩვეუ ლებების შესასწავლად. იაკობ ხუცესმა ეს ყოფითი დეტალი დააფიქსირა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეჩვენებინა, თუ როგორ თელავდა გამაზდეანებული ვარსქენი მშობლიურ ტრადიციას. აქედან ის დასკვნა შეიძლება გამოვიტანოთ, რომ წინაპართა წესის (ეტიკეტის) დარღვევის თუ დაცვის საკითხი ყოველთვის აქტუალური იყო და ყოველთვის უკავშირდებოდა საზოგადოებრივი ცხოვრების მიმდინარე პროცესებს.
ეს საკითხი განსაკუთრებით მწვავედ დაისვა მოგვიანებით XVII-XVIII საუკუნეებში, როცა საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლით მეტად სავალალო მდგომარეობა შეიქმნა და უცხოურმა გავლენამ, მეტწილად ველური და ჩამორჩენილი ხალხებიდან მომდინარემ, დიდი ზიანი მიაყენა ქართველი ერის თვითცნობიერებას. აი, რას წერს ამის შესახებ ვახუშტი ბატონიშვილი: «არამედ წესნი ესენი რომელიმე ფლობასა თათართა ყეენობისასა შეიშლებოდნენ, ვითარცა დაბლა ნოხთა ზედა სხდომანი, ეკლესიასა შინა მოუჴდელობა ქუდისა თუ არა ჟამად (...) და სხუანიცა უჯერონი მრავალნი» . მეფე-პოეტი თეიმურაზ I ისე ძლიერ განიცდიდა სპარსულ გავლენას, რომ ხაზგასმით აღიარებდა: «სპარსთა ენისა სიტკბომან მასურვა მუსიკობანი»-ო [42,4:I]. მისი შეფასებით «მძიმეა ენა ქართველთა, ვერ ძალმიც მისებრ (ე.ი. სპარსულისაებრ, დ.ს.) თხრობანი»-ო . სწორედ ამგვარი ტენდენციის დასაძლევად, ხალხში ფართოდ გავრცელებული უზნეობათა აღმოსაფრხველად და დავიწყებული ქართული წეს-ჩვეულებათა აღსადგენად დაიწერა არჩილ მეფის თხზულება «საქართველოს ზნეობანი», სადაც იგი ჩამოთვლის ზრდილი ქართველის, არისტოკრატის სასურველ ქცევის ნორმებს.
არჩილის ეს ნაწარმოები განიხილა ს.ჯანაშიამ, რომელმაც აღნიშნა: «შესაძლებელია, ეს წესები ყველა ქართულ ნიადაგზე განვითარებულიყო, თანდათანობით, დროთ განმვლობაში, თუ ზოგიერთი მათგანის წარმოშობის ძირი საქართველოს გარეშე უნდა ვეძიოთ? ჩვენი ძეგლის (ე.ი. «საქართველოს ზნეობანის», დ.ს.) ერთი ადგილი თითქოს პირდაპირი პასუხია ამ საკითხისა. თავისი თხზულების ბოლოში იგი (ე.ი. არჩილი, დ.ს) ამბობს:
«საქართველოში იტყვიან სამას სამოცდა ხუთსაო
ზნეობას, სხვას არ აგდებენ ქყვეყანას, თუ
არ მათსაო»
მაშასადამე, ეს ზრდილობა, არჩილის აზრით, წმინდა ქართული ზრდილობაა და სხვა ქვეყნებთან მას კავშირი არა აქვს. ამ განცხადებას ჩვენთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ საკითხის გადასაწყვეტად ჩვენ, რა თქმა უნდა, მხოლოდ მას ვერ დავემყარებით. ამისთვის სხვა წყაროების შეჯერებაა საჭირო» .
არჩილ მეფეს, გარდა «საქართველოს ზნეობანისა» ამავე თემაზე აქვს დაწერილი შემდეგი ნაწარმოებები: «ლექსნი ასეულნი,» «ლექსნი ასნი ორმუხლნი», «ლექსნი ასდაათნი»
მეტად მნიშვნელოვანია თეიმურაზ II «გაბაასება დღისა და ღამისა» (იგივე «სარკე თქმულთა»), რომელიც ქართველთა ჩვეულებების აღწერას წარმოადგენს, ოღონდ ლექსის ფორმით [43]. ანალოგიური სახის ცნობები ჭარბადაა მოცემული XVII ს-ის მოღვაწის ფეშანგის პოემაში «შაჰნავაზიანი» . ცალკე აღნიშვნის ღირსია ვახუშტი ბატონიშვილის კაპიტალური ნაშრომი «აღწერა სამეფოსა საქართველოსა». ვახუშტიმ თავის ნაშრომს წარუმძღვარა სპეცილური თავი «ზნენი და ჩვეულებანი საქართველო-სანი», სადაც მომიხილულია ქართველთა ჩვეულებები ქრონოლოგიურ ჭრილში, ხოლო შემდეგ, ნაშრომის II ნაწილში ცალ-ცალკე დაახასიათა საქართველოს თითოეული კუთხე და მათი ზნე-ჩვეულებანი.
ქართველი მწიგნობრები არა თუ იყვნენ ეტიკეტის საკითხებით დაინტერესებულნი, არამედ ძველ საქართველოში საგანგებო ტრაქტატებიც იწერებოდა, რომელთა უმრავ- ლესობას ჩვენამდე არ მოუღწევია. მაგრამ ასეთი რამ რომ არსებობდა ჩანს 1908წ. ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ ნაპოვნი ქართული კულტურის ბრწყინვალე ძეგლის «ხელმწიფის კარის გარიგების» ტექსტიდან. თავად ეს ძეგლი რამდენჯერმე გამოიცა და ი.ანთელავას დაზუსტებით დაწერილია დავით ნარინისა და მისი შვილის კონსტანტი- ნეს მეფობისას - XIIIს. 90-იან წლებში ქუთაისში სამეფო კარის ერთ-ერთი ეჯიბის მიერ. «ხელმწიფის კარის გარიგება» მ.დოლიძეს ქართული სამართლის ძეგლად მიაჩნია. მაგრამ ასე არ ფიქრობდა ექ.თაყაიშვილი, რომელიც აღნიშნავდა, რომ «კარის გარიგება საერთოდ ოფიციალური აქტი არ არის» . ასეთივე აზრისა იყო ივ. ჯავახიშვილიც, რომელიც მიუთითებდა, რომ მას «ოფიცილური ხასიათი არა აქვს, კანონმდებლობის შედეგი არ რის, არამედ მოქმედ სახელმწიფო სამართლისა და წესის აღნუსხვაა» , ცოტა ქვემოთ კი საბოლოოდ ასკვნიდა, რომ «კარის გარიგება ოფიციალური კანონმდებლობის ძეგლი არ არის» .
«ხელმწიფის კარის გარიგება» საგანგებოდ შეისწავლა და გამოსცა ივ.სურგულაძემ, რომელმაც დაასკვნა, რომ «კანონი არის სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოს აქტი, რომლითაც გაბატონებული კლასის ინეტერესების შესაბამისად მყარდება საკანონმდებლო ნორმები. რამდენადაც კანონს სავალდებულო ხასიათი აქვს, ამდენად იგი არ შეიძლება შეიცავდეს რაიმე საკამათოს. მასში არ შეიძლება ჩართული იყო ლექსები, მატიანეებიან ამონაწერები. «ხელმწიფის კარის გარიგებაში» კი მატიანეებიდან ამონაწერების გარდა მოცემულია აგრეთვე კამათიცა და ლექსიც კი. ამიტომ «ხელმწიფის კარის გარიგება» იმ სახით, როგორც ჩვენ მას ვიცნობთ, საკანონმდებლო აქტად არ შეიძლება ჩაითვალოს».
მაშასადამე, ერთია ის, რომ «ხელმწიფის კარის გარიგებით» სახელმწიფო წეს-წყობილების მრავალი სამართლებრივი საკითხის გარკვევა შეიძლება, ხოლო მეორე კი, ის რომ იგი თავად სამართლებრვ დოკუმენტს არ წარმოადგენს. ამ შემთხვევაში ისმება კითხვა: მაინც რა სახის ძეგლია იგი? ამჟამად აქ ამ საკითხზე ვრცელი საუბარი მიზანშეუწონელია, ვიტყვი, მხოლოდ, რომ იგი შეიძლება შევადაროთ თანამედროვე დიპლომატიურ ურთიერთობებში მიღებულ «ოქმს» ანუ «პროტოკოლს»,«ხელმწიფის კარის გარიგება» იგივე ხასიათის ძეგლი ჩანს, როგორიცაა კონსტნტინე პორფიროგენეტის «ბიზანტიის სამეფო კარის გარიგება» და ნიზამ ალ-მულკის «სიასეთ ნამე».
ასეთი ხასიათის ძეგლები სხვაც მოგვეპოვება,მაგ. «განგება დარბაზობისა». «წესი დ განგებაჲ მეფეთ კურთხევისა» ), მაგრამ აქ მათი სათითაოდ ჩამოთვლა და დახასიათება საჭირო არ არის. «ხელმწიფის კარის გარიგების» მიხედვითაც ნათელია, რომ არამარტო საგანგებოდ შედგენილი ეტიკეტის არსებობა ძველ საქართველოში, არამედ მისი აღნუსხვაც ხდებოდა.
XIX-XX სს. უფრო მეტი ავტორი დაუინტერესებია ქართველთა ყოფის თავისებურებებს და თავიანთი დაკვირვებებიც წერილობითი ფორმით დაუტოვებით, რომლებიც გაბნეულია სხვადასხვა პერიოდულ გამოცემებში თუ ცალკეულ მონოგრაფიებში. თითოეული მათგანი ძვირფასი წყაროა მოცემული საკითხის შესასწავლად.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია ეთნოლოგთა და ფოლკლორისტთა ღვაწლი, რომელთა დამსახურების ჩამოთვლაც კი ძალზე შორს წაგვიყვანდა. მათ მდიდარი საველე მასალები აქვთ შეკრებილი, თუმცა არა უშუალოდ ქართული ეტიკეტის შესასწავლად, არამედ ქართველთა ყოფის ცალკეული სფეროს - მატერიალური თუ სულიერი კულტურის, სოციალური თუ სამეურნეო ყოფის გასაშუქებლად. მაგრამ მაინც მეტნკლები მოცულობით შეიცავენ ეტიკეტის შესასწავლად საჭირო ინფორმაციას და ამდენად ძვირფას წყაროდ უნდა იქნენ მიჩნეული. მათ მიერ ისეთი მასალებია დაფიქსირებული, რომლებიც ადრინდელ ავტორებს არა აქვთ აღნიშნული და მითუმეტეს, დღეს უკვე ძალზე ძნელია, თუ შეუძლებელი არა მათი ყოფაში დამოწმება. ამიტომ საჭიროა ს.ჯნაშიას ზემოთმოყვანილი მსჯელობის გავრცობა, კერძოდ კი, ეთნოგრაფიული მასალებით დადგინდეს ქართული ეტიკეტის ნორმები და იგი შეუდარდეს სხვადასხვა ეპოქის ისტორიული წყაროებით დადგენილ ანალოგიურ ნორმებს. ამ გზით მივიღებთ კრიტიკულად დადგენილ ზუსტ სურათს - თუ როგორი იყო ქართული ეტიკეტი სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქაში, როგორი იყო მისი ცვალებადობის დინამიკა, რა იწვევდა ამ ცლილებებს, რომელი ხალხების და კულტურების გავლენით ხდებოდა ეს ცვლილებები და კონკრეტულად რაში გამოიხატებოდა იგი.
ეტიკეტთან დაკავშირებულ ცალკეულ საკითხებზე ქართულ ისტორიოგრაფიაში მხოლოდ კანტიკუნტადაა საუბარი. პირველი ვინც ამ საკითხის ინტენსიური კვლევა-ძიება დაიწყო იყო ივანე ჯავახიშვილი. რადგანაც ამ საკითხს ქვემოთ საგნგებოდ შევეხები, აქ არაფერს ვიტყვი. აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ იმ მოცულობითა და სიღრმით, როგორც ივანე ჯავახიშვილი უდგებოდა საკითხს, ჯერ არავინ შეხებია. თითოეული ავტორი ქართულ ეტიკეტს ეხება იმ დოზით, რა დოზითაც მის ძირითად საკვლევ საგანს უკავშირდება. აქ ცალკეა ქართველი ეთნოლოგების ღვაწლიც აღსანიშნი. ისინი იკვლევედნენ და ახლაც იკვლევენ ქორწინების წესებს ქორწინების ინსტიტუტთან დაკავშირებით, სუფრის წესებს კვების პრობლემებთან დაკავშირებით, გლოვის წესებს მიცვალებულის დაკრძალვისა და წინაპართა კულტთან დაკავშირებით და ა.შ. თითოეულ ამ ნაშრომში, რომელთა ჩამოთვლაც კი ძალზე დიდ ადგილს დაიჭერდა, არაერთი კონკრეტული საკითხია შესწავლილი და მიღებული შედეგები მეტად ფასეულია, მაგრამ არცერთი ეს ნაშრომი არ არის სპეციალურად ეტიკეტის საკითხებისადმი მიძღვნილი. ერთია საკითხის სპეციალური შესწავლა და მეორე მოცემული საკითხის ფრაგმენტების კვლევა სხვა პრობლემასთან კავშირში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ერთია გრკვეული საკითხით დაინტერესებისას ურთიერთობის ტრადიციული ფორმებიც თუ წამოყოფს თავს და გარკვეულწილად აირეკლება მკვლევარის შემოქმედებაში, ხოლო მეორეა მისი სპეციალური შესწავლის საგნად ქცევა.
ეტიკეტის კვლევა მოიცავს ძალზე ფართო სპექტრს, მაგრამ პირველ რიგში იგი თავად ეტიკეტის ნორმათა დადგენას გულისხმობს. ეთნოსის ყოფიდან ამ ნორმათა გამოცალკევებისა და მათი მთლიანი ჯაჭვის დადგენის გარეშე ეტიკეტზე საუბარი ზედმეტია. მაგალითისათვის მოვიყვან ნ.აბაკელიას მეტად საინტერესო წიგნს «სიმბოლო და რიტუალი ქართულ კულტურაში.» ავტორი ამ ნაშრომის სპეციალურ თავში «წმინდა საკვების სიმბოლური მნიშვნლობა და მასთან დაკავშირებული რიტუალები ქართულ კულტურაში» საზეიმო და სამგლოვიარო სუფრის წესებს ეხება და აღწერს კიდევაც სუფრის გარკვეულ ეტიკეტს. მაგრამ ამ ნაშრომში თავად ეტიკეტის კვლევა არა გვაქვს, რადგან ავტორის მიზანი სულ სხვაა. იგი ამ ჩვეულებებში მოცემულ საკრალურ ფესვებს ეძებს, რომლის ანალიზის შემდეგ ასკვნის: «აღნიშნული საკითხის ზედმიწევნით შესწავლამ და დაჯგუფებამ მიგვიყვანა დასკვნამდე, რომ საქართველოში საყოველთაოდ გავრცელებულ აღნიშნულ პრაქტიკას ქრისტიანული საკრამენტულ მისტიკასთან, საეკლესიო საიდუმლო მეტაფორასთან უნდა ჰქონდეს მიმართება». ამდენად, თუ ეტიკეტის ნორმის დადგენა არაა ძირითადი მიზანი მკვლევარისთვის, საკითხის შესწავლა ეტიკეტის კვლევად არ ჩაითვლება. ყოველივე ამის აღნიშვნას ის დანიშნულება აქვს, რომ ხაზი გაესვას ივ.ჯავახიშვილის განსაკუთრებულ როლს ქართული ეტიკეტის შესწავლის საქმეში და მეორეც, ავხსნა თუ რატომ არ მიმოვიხილავ ქართველ ეთნოლოგთა უამრავ ნაშრომს, რომელშიაც ეტიკეტი მეტნაკლები სიდიდით თითქმის ყველგანაა წარმოდგენილი, მაგრამ ზემოთქმულის გათვალისწინებით ისინი ეტიკეტისადმი მიძღვნილ სპეციალურ გამოკვლევას არ წარმოადგენენ. ამიტომაც უნდა გავიმეორო, რომ ერთია საკითხის სპეციალური შესწავლა და მეორე, როცა ესა თუ ის საკითხი, რომელიმე სხვა საკითხის გაშუქებისას წამოტივტივდება და მკვლევარი იძულებულიცაა და ვალდებულიც მას ყურადღება მიაქციოს. ქართული ეტიკეტის შესწავლის თვალსაზრისით სწორედ მეორე შემთხვევასთან გვაქვს საქმე. მკვლევარს, რომელიც იკვლევს ქორწინების ინსტიტუტს, დაკრძალვის წესებს, კვების საკითხს,
სტუმარ-მასპინლობის ტრადიციას და ა.შ. აუცილებლად მოუწევს გარკვეული სახის ეტიკეტის განხილვაც. როგორი ვრცელი და ამომწურავი არ უნდა იყოს ასე სხვა საკითხთან მიმართებაში ეტიკეტის პრობლემატიკის კვლევა, მათი გაერთიანებით ერის ეტიკეტი შესწავლილად არ შეიძლება წარმოვიდგინოთ. ეტიკეტიც, ისე, როგორც ყველა სხვა საკითხი არის დამოუკიდებული მთელი, რომელიც, როგორც სამეცნიერო დაკვირვების ობიექტი, თავისთავადი სამეცნიერო ფასეულობისაა და იგი სპეციალურად უნდა იქნას შესწავლილი.
მიუხედავად ქართული ეტიკეტისადმი დიდი ინტერესისა, მისი შესწავლა ბოლო ხანებამდე არ დაწყებულა. ეს ჩვენთვის მით უფრო სამწუხაროა, რადგანაც ჩვენი ძველი ისტორიკოსთა და მწერალთა (ი.ხუცესი, ჟამთააღმწერელი, ვახუშტი, არჩილი და სხვა) მიერ გამახვილებული ყურადღება ქართველ მეცნიერთათვის მეტი სტიმულის მიმცემი უნდა ყოფილიყო, რადგან ეტიკეტი ეროვნული თავისთავადობის უკეთ გამომხატვე-ლიცაა და უკეთ წარმომჩენიც.
ქართულ ენაზე უკანასკნელ ხანებში დაიბეჭდა გ.ჯოლიას. და ჰ.ჭიპაშვილის . წიგნები. თავიანთი შინაარსით ისინი უდავოდ საინტერესონი არიან, მაგრამ ისინი სამეცნიერო გამოკვლევას არ წარმოადგენენ, ეხებიან ზოგადად ეტიკეტს, როგორც საერთაშორისო და საქმიანი ურთიერთობის აუცილებელ საშუალებასა და მხოლოდ საგანმანათლებლო მნიშვნელობისანი არიან. ამიტომ მათი სპეციალური მიმოხილვა აქ საჭირო არ არის.
მიუხედავად ზემოთქმულისა, მეტად სასიამოვნოა, რომ ქართული ეტიკეტი, როგორც დამოუკიდებელი სამეცნიერო დაკვირვების ობიექტი, ბოლო ხანებში ყურადღების საგანი გახდა და მიეძღვნა რამდენიმე სპეციალური ნაშრომი. საქართველოში ეტიკეტისადმი მკვლევართა ყურადღების მიქცევა დაიწყო მას შემდეგ, რაც ადიღეველმა მეცნიერმა ბ.ბგაჟნოკოვმა ხელი მიჰყო თავისი ხალხის სათანადო ჩვეულებების შესწავლას. მან თავისი პირველი ნაშრომი ამ საკითხზე გამოაქვეყნა 1978წ. . ამ წერილში ავტორმა თეორიულად ჩამოაყალიბა ეტიკეტის (საურთიერთო ნორმების) შესწავლის პრინციპები და ყოფითი კულტურის შესწავლის ამ სფეროს «ურთიერთობის ეთნო-გრაფია» უწოდა. ამავე წელს მანვე გამოსცა ცალკე წიგნად თავისი კვლევის შედეგები. და შემდეგ უფრო გავრცობილი სახის ნაშრომი შემოგვთავაზა. ყოველივე ამან ყოფილ საბჭოთა კავშირში ბიძგი მისცა ამ მეტად საინტერესო საკითხის შესწავლის დაწყებას. ამ პროცესში საქართველოც ჩაერთო. 1984წ. დაიბეჭდა აფხაზი ეთნოლოგის შ.ინალ-იფას ნაშრომი, რაც შეეხება ქართველი ერის ეტიკეტს, მისი შესწავლის საკითხი დაისვა 1991წ. გამოქვეყნებულ ერთ-ერთ წერილში.
ქართული ეტიკეტის შესწავლა ძირითადად დაწინაურდა კვების საკითხებთან დაკავშირებით. 1995წ. გამოქვეყნდა თ.იველაშვილის ნაშრომი «ქართული სუფრის ეტიკეტი» . მომდევნო წლებში სათანადო ნაშრომები მიუძღვნეს ამ საკითხს გ.გოცირიძემ. და ნ.ჯიქიამ. V-X სს. ქართული ყოფითი კულტურის ვრცელ მიმოხილვასთან ერთად ეტიკეტის თემაზეცაა საუბარი ს.ჭანტურიშვილის წიგნში «ყოფა და კულტურა V-X სს. საქართველოში».
ქართველ ისტორიკოსთაგან ქართული ეტიკეტი არავის უკვლევია, მაგრამ ამ საკითხთან დაკავშირებულ პრობლემატიკას ეხება თითქმის ყველა მკვლევარი, რომლებიც კი მეფეთა კურთხევას, დარბაზობას, უცხო სახელმწიფოთა ელჩების მიღებას ეხებიან. ამ თვალსაზრისით საგანგებო აღნიშვნის ღირსია ი.ანთელავას., ვ.ნოზაძის., გ.სოსელიას ., ჯ.სტეფნიძის,. რ.ბურჭულაძის. შრომები. თითოეული ზემოთ დასახელებული მკვლევარები, მართალია, ეტიკეტის საკითხებს სხვადასხვა მოცულობით ეხებიან, მაგრამ არაფერს ამბობენ წინამდებარე ნაშომის ძირითად ამოცანაზე - ივანე ჯავახიშვილის წვლილზე ქართული ეტიკეტის შესწავლის საქმეში, ამიტომაც მათი ნაშრომების საგანგებო ისტორიოგრფიული დახასიათებაც საჭირო არ არის.
რაც შეეხება თავად ივანე ჯავახიშვილს - დიდ ისტორიკოსსა და საზოგადო მოღვაწეს, მას გარდაცვალებიდან დღემდე უმრავი ნაშრომი მიეძღვნა, სადაც მისი ცხოვრებისა და ღვაწლის არაერთი მხარეა დაწვრილებით გაშუქებული, აღნუსხულ- დახასიათებული. ყველა ამ ნაშრომში თვალში საცემია სიტყვა «ფუძემდებელის» ხშირი გამეორება, რაც სულაც არ არის დიდი მამულიშვილის დამსახურების მოჭარბებული ემოციებით აღქმა. ივანე ჯავახიშვილი ფუძემდებელია არა მარტო კავკასიაში პირველი უმაღლესი სასწავლო ცენტრის - თბილისის უნივერსიტეტისა, არამედ ახალი ქართული ისტორიოგრაფიისა და მრავალი საისტორიო სპეციალური დისციპლინისა. ამას გარდა მანვე დაუდო სათავე სხვადასხვა უაღრესად საინტერესო საკითხის კვლევა-ძიებას. «ივანე ჯავახიშვილი საქართველოს ისტორიას იხილავდა მთლიანობაში, წერს მ.ლორთქიფანიძე, - მისი სულიერი და მატერიალური კულტურის ყველა მხარის წარმოჩენა მიაჩნდა აუცილებლად. რასაკვირველია, მთელი ამ დიდი ამოცანის სრულად გადაწყვეტა და ყველა ამ საკითხის შესწავლა თაობათა შრომას მოითხოვს, მაგრამ ივანე ჯავახიშვილმა მისი დიდი უნარის, ერუდიციისა და საქმისადმი თავდადების წყალობით შეძლო ის, რომ მისი მადლიანი ხელი საქართველოს ისტორიის ყველა უმნიშვნელოვანეს საკითხს შეეხო».
წინამდებარე ნაშრომის ამოცანა არ არის ივანე ჯავახიშვილის ღვაწლის ყოველმხრივ დახასიათება, ამიტომაც არც იმ ნაშრომთა მიმოხილვაა საჭირო, რომლებიც მას ეძღვნება, მით უმეტეს, მათში არაფერია ნათქვამი ქართული ეტიკეტის შესწავლის საქმეში ივანე ჯავახიშვილის წვლილზე. ამ საკითხზე ყურადღებას ამახვილებდა მხოლოდ ა.გაწერელია. ეს გარემოება მათავისუფლებს ივანე ჯავახიშვილისადმი მიძღვნილი მრავალფეროვანი ლიტერატურის ისტორიოგრაფიული მიმოხილვისაგან. ისინი საჭიროებისამებრ ქვემოთ სათანადო ადგილას იქნება მითითებული.
-------------------------------------------------
*
თავიანთ წიგნში ჯონ ვუდი და ჟან სერე «დიპლომატიური ცრემონიალი და პროტოკოლი» აღნიშნავენ, რომ «პროტოკოლი ახდენს კოდიფიკაციას და შემოაქვს პრაქტიკაში ცერემონიალის წესები და განსაზღვრავს მათ მოქმედებას. ეტიმოლოგიურად სიტყვა «პროტოკოლი» ბიზანიტიის დიპლომატიაში აღნიშნავდა ზეიმისთვის შედგენილი დოკუმენტის პირველ ნაწილს, სადაც ჩამოთვლილი იყვნენ მისი მონაწილენი. დღეს პროტოკოლი აღნიშნავს წესთა ერთობლიობას, რომლის მიხედვითაც თითოეულ ქვეყანაში ხელისუფლების ოფიციალური წარმომადგენელნი არეგულირებენ წესრიგის დაცვას სხვადასხვა დიპლომატიურ ცერემონიებზე (...) ცერემონიათა ორგანიზაციის გარდა პროტოკოლი განსაზღვრავს მეთოდს, ჩარჩოს, ქცევისა და მიმოწერის, ჩაცმულობის ეტიკეტს - ერთი სიტყვით ყველაფერს, რაც აუცილებელია თითოეულის ადგილისა და პატივის უზრუნველსა-ყოფად, შესაბამისად მათი ოფიციალური მდგომარეობისა და რომელიც აღიარებულია სხვა პოლიტიკური და ადმინისტრაცი-ული ხელისუფლებისა და თავად საზოგადოების მიერ».
** ბიზანტიის იმპერატორის კონსტანტინე პორფიროგენეტის (912-959) ხელნაწერი პირველმა გამომცემელმა ასე დაასათაურა: «Εκδεσις τής βασιλείον τάξεως («სამეფო გარიგების ნუსხა»), საიდანაც მომდინარეობს ლათინური სათაური: De caerimoniis aulae Byzantinae. ამ ნაშრომში «აღწერილია სამეფო კარზე მიღებული წესები სხვადასხვა შემთხვევებისათვის: ნათლობის, ქორწინე-ბის, მეფეთა კურთხევის, ელჩების მიღებისა და სხვა დროს»
.
*** ნიზამ ალ-მულქი, იყო სალჩუკთა სახელმწიფოს დიდი მოღვაწე, რომელსაც ჯერ ალფ-არსლანის და შემდეგ მალიქ-შაჰის ვაზირის თანამდებობა ეჭირა. მის კალამს ეკუთვნის «წიგნი გამგებლობის შესახებ» (სიასეთ ნამე), რომელიც წარმოადგენს სახელმწიფო კარზე ჩასატარებელი სხვადასხვა სახის ღონისძიებათა აღწერას. ანალოგიური სახის კრებულები სხვადასხვა დროს თითქმის ყველა ქვეყანამ შექმნა. მაგ. ლარუსის ვრცელი ენციკლოპედიაში ცერემონიალის განმარტებაში აღნიშნულია, რომ საფრანგეთში 1548წ. ანრი მეორის ინიციატივით შედგა პირველი ასეთი ჩვეულებების კრებული. ხოლო 1585წ. ანრი მესამემ შექმნა ცერემონიათა დიდი სახელმძღვანელო . რაც შეეხება რუსეთს აქ 1774წ. შეიქმნა პირველი დიპლომატიური პროტოკოლი,
რომელსაც ერქვა: «უცხო ქვეყნის ელჩთა ცერემონიალი სრულიად რუსეთის საიმპერატორო კარზე».
დავით სართანია
გამომცემლობა ”ენა და კულტურა”
თბილისი
2002
,,ივანე ჯავახიშვილი და ქართული ეტიკეტის ისტორიის საკითხები.''-დან.
Комментариев нет:
Отправить комментарий