კენოზისი წარმოგიდგენთ ცნობილი ფსიქოლოგის სოფია კულომზინას ძალიან საინტერესო წიგნს – „ჩვენი ეკლესია და ჩვენი ბავშვები“.
წიგნი დაიწერა ინგლისურ ენაზე და თარგმნილია მსოფლიოს რამდენიმე ენაზე,
დიდ მადლობას ვუხდით ბატონ ირაკლი ლომოურს ამ, ძალიან საინტერესო წიგნის ქართულად თარგმნისა და ჩვენთვის უსასყიდლოდ გადმოცემისთვის.
გთავაზობთ ავტორის წინასიტყვობასა და წიგნის შესავალ ნაწილს.
წინათქმა
სოფია კულომზინა (1903—2000)
ეს წიგნი ბავშვთა ქრისტიანული აღზრდისა და განათლების სფეროში ჩემი მოსაზრებებისა და გამოცდილების გაზიარების მცდელობაა. ძირითადად, იგი ქრისტიანული პედაგოგიკის იმ კურსის შინაარსს წარმოადგენს, რომელსაც ნიუ-იორკში 1970-იან წლებში წმიდა ვლადიმერის სახელობის მართლმადიდებელ სემინარიაში მომავალ მოძღვრებს ვუკითხავდი.
ჩემი წიგნი აკადემიური ნაშრომი არ გახლავთ, – ის უფრო ჩემს პირად პედაგოგიურ გამოცდილებას ასახავს, – გამოცდილებას დედისა, მასწავლებლისა და ბებიისა. ჩვენი დროის სეკულარიზებულ მსოფლიოსა და ჩვენს ოჯახებში ბავშვთა ქრისტიანული აღზრდის პრობლემა ესოდენ მძაფრად რომ არ იდგეს, მის გამოცემას ვერც გავბედავდი. ჩემი ეს მცდელობა, თუნდაც არასრულყოფილი, მაინც საჭიროა, რადგან მთავარია სათავე დაიდოს – ამ რთულ თემაზე ნაშრომები არ არსებობს. დაე, ჩემი წიგნი მოწოდებად იქცეს ახალი მართლმადიდებლური პედაგოგიკური შრომების შესაქმნელად.
ამ წიგნს ამერიკის მართლმადიდებლებისთვის ვწერდი მათი მოთხოვნების გათვალისწინებით, მაგრამ, მგონია, რომ ახლა ის რუსეთშიც (საქართველოსთვისაც. რედ.) შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს. ჩვენს ამოცანებში, ჩვენს სიძნელეებსა და პრობლემებში ბევრია საერთო.
ს. ს. კულომზინა.
25.02.1994
შესავალი
როდესაც ვმსჯელობთ თანამედროვე ეკლესიურ ცხოვრებასა და მიღწევებზე ბავშვთა და მოზარდთა აღზრდის საქმეში, თვითკმაყოფილებისათვის არანაირი საფუძველი არ გაგვაჩნია. გარკვეული თვალსაზრისით, ჩვენს ეპოქას ადრეული ქრისტიანობის ეპოქასთან რაღაც საერთო აქვს. ქრისტიანულ რწმენას, ანუ რწმენას იმისა, რომ იესო ქრისტე ღმერთკაცია, რომ ღმერთი სამებაა და რომ ეკლესია ქრისტეს ცოცხალი სხეულია, უმცირესობა აღიარებს, თანაც, ეს უმცირესობა დაყოფილია და დაქსაქსული. ქრისტიანულმა სიმბოლოებმა, დღესასწაულებმა და ტრადიციებმა მნიშვნელოვანწილად დაკარგეს სიცოცხლისუნარიანობა. ისინი ან ქრება ჩვენი ცხოვრებიდან, ან ვაჭრობის ობიექტად იქცევა, ან კულინარულ თუ ეროვნულ წეს-ჩვეულებებთან იგივდება, და ხშირად რაღაც სასიამოვნოზე, თუმცა არც მაინცდამაინც გასაგებზე დაიყვანება. ბევრ ქვეყანაში ადამიანს საკმაო გამბედაობა სჭირდება იმის აღიარებისათვის, რომ ქრისტიანია, მაგრამ იქაც კი, სადაც არ არის რელიგიისადმი მტრული დამოკიდებულება, კულტურა რელიგიისაგან განცალკევებულია. ძნელია ცხოვრებისეული ფასეულობების რამდენადმე ქრისტიანული გააზრება თუ გაგება იმ შთაბეჭდილებებიდან გამომდინარე, რასაც თანამედროვე ბავშვი იღებს შინ, სკოლაში, წიგნებისა და ჟურნალების კითხვისას, რეკლამის ყურებისას. ეს იმ ოჯახებსაც ეხება, რომლებიც ტაძარში სისტემატურად დადიან. ბავშვი დღეს იზრდება გარემოში, რომელიც რომის იმპერიის ეპოქას ძლიერ გვაგონებს, ამასთან ერთად, ამ ეპოქებს შორის უდიდესი სხვაობა არსებობს, კერძოდ, დღეს წაშლილია მკვეთრი ზღვარი, რომელიც ქრისტიანულსა და არაქრისტიანულ მსოფლმხედველობას ერთმანეთისაგან ყოველთვის ყოფდა. რომის იმპერიაში სასკოლო განათლება სრულიად სეკულარული გახლდათ. გაბატონებული წარმოდგენები ქორწინებაზე, ოჯახური ურთიერთობის არსზე, ადამიანის პიროვნებაზე მკვეთრად განსხვავდებოდა ქრისტიანულისაგან – ქრისტიანი ბავშვი იზრდებოდა სახლში და ცხადად აცნობიერებდა: იყო ქრისტიანი, ნიშნავს განსხვავებოდე გარემომცველი საზოგადოებისგან, უარყოფდე მის ფასეულობებს. კომპრომისი ანდა „შეგუება“ გარესამყაროსთან წარმოუდგენელი იყო. დღეს ეს ზღვარი მორღვეულია. რას ნიშნავს “იყო ქრისტიანი”? ვინ უწოდებს დღეს თავს ქრისტიანს? საღვთისმეტყველო განსხვავებანი წაშლილია. სიტყვები „კონსერვატორი“, „დოქტრინიორი“ სალანძღავ გამოთქმებად იქცა. ასევე, გამქრალია ქრისტიანობის იმგვარი აღქმა, რაც 30 თუ 40 წლის წინათ ადამიანს საზოგადოების თვალში რესპექტაბელობას ანიჭებდა. ძნელია უსაყვედურო ახალგაზრდებს, რომლებიც ასეთი ქრისტიანობის ფარისევლობას უარყოფენ, თუმცა ამ აღქმაში მხოლოდდამხოლოდ ფარისევლობა არ ყოფილა.
მრავალი ადამიანი, ვინც თავს ქრისტიანს უწოდებს, აცხადებს, – ქრისტიანობას აღიქვამს, პირველ რიგში, როგორც ქადაგებას მთასა ზედა, რომლის არსი ადამიანებისადმი სიყვარულსა და პატივისცემაში, მშვიდობასა და კეთილგანწყობაში და, აგრეთვე, იმ საკმაოდ ბუნდოვანი შეგრძნების აღიარებაში მდგომარეობს, სამყაროში რაღაც ღვთიური ძალა რომ არსებობს. ეს მათ სავსებით აკმაყოფილებთ. რასაკვირველია, ამგვარი განცხადებების გულწრფელობასა და ღირებულებაზე კამათი არ ღირს. თუმცა კი, ჩვენ არა გვაქვს უფლება ვამტკიცოთ, – ეთიკური და მორალური ფასეულობები ქრისტიანობის განმასხვევებელი და განსაკუთრებული პრივილეგიაა. ეთიკური კოდექსები არა მხოლოდ რელიგიებს, თვით კომუნისზმსაც და ნაციზმსაც კი ჰქონდათ. კერძოდ, საკმაოდ მკაცრი მორალური კოდექსი, დაფუძნებული დისციპლინაზე, თავგანწირვაზე, ამხანაგობაზე, ხელისუფლებისადმი მორჩილებაზე. საბჭოთა კავშირში პედაგოგიური ინსტიტუტებისათვის გამოცემული ეთიკის სახელმძვღვანელო ქცევის ნორმებზე, მორჩილებაზე, პატიოსნებაზე, ურთიერთდახმარებაზე და ამგვარ საკითხებზე XIX საუკუნის სულისკვეთებით მოგვითხრობს. ამიტომ, თუკი ვამტკიცებთ, ქრისტიანული მორალი – ქრისტიანობის არსია, უნდა გავარკვიოთ, თუ რას წარმოადგენს ქრისტიანული მორალი და რითი განსხვავდება ზნეობისაგან მოარული გაგებით. აქ აშკარა პარადოქსთან გვაქვს საქმე: ქრისტიანობა თავისი მორალის, თავისი ეთიკური კანონის გარეშე წარმოუდგენელია, და მაინც, ეთიკური კანონი ცხოვრებაზე ქრისტიანული წარმოდგენებისგან სრულიად ავტონომიურად შეიძლება არსებობდეს და, შესაძლებელია, ქრისტიანული რწმენისადმი მტრულადაც კი იყოს განწყობილი.
ამრიგად, როცა დღეს ბავშვებს ვზრდით, ვაწყდებით სიტუაციას, რომელსაც ეკლესია ადრეც შეხვედრია. თუმცა, საკმაო განსხვავებაც არსეობს. ჩვენ არ შეგვიძლია შუა საუკუნეების ადამიანის ღვთისმოსაობა უბრალოდ ვისესხოთ. სულიერი ფასეულობები და მოთხოვნილებები დღეს ჩვენი აზროვნების შემადგენელ ნაწილად იქცა. რწმენა ადამიანის თავისულებისა ღვთის მიერ შექმნილ სამყაროში, ადამიანის შემოქმედებითი დანიშნულებისა ამქვეყნად, ადამიანის პიროვნების პატივისცემა და შემწყნარებლობა წმიდანების და ღვთისმეტყველების პირად ცხოვრებაში ქრისტიანული აზროვნების განუყოფელ ნაწილს შეადგენდა ყოველთვის, მაგრამ საზოგადოების ცხოვრება თუ ყოფა ამით გამსჭვალული არ გახლდათ. ინკვიზიცია, რელიგიური დევნა და ომები, იძულებითი მორჩილება შინ და სკოლაში, შეუწყნარებლობა, – ეს ყველაფერი სულაც არ აიხსნებოდა “ადამიანური არასრულყოფილებით“. ეს ყველაფერი „სულთა ცხონების“ საყოველთაოდ მიღებული და აღიარებული სისტემის ნაწილი იყო.
საუკუნეთა განმავლობაში აღზრდის ფილოსოფია (როგორც სამოქალაქო, ასევე ქრისტიანული) აქსიომად მიიჩნევდა, რომ ნებისმიერი ბავშვის სული „სუფთა დაფაა“, დაიცავით ბავშვი მავნე გავლენისაგან, დასაჯეთ, თუ დააშავებს, წაახალისეთ, თუ კარგად მოიქცევა – და საბოლო ჯამში კარგ ადამიანს მიიღებთ.
მაგრამ, ამასთან ერთად, ქრისტიანული სულიერი აღზრდის ერთ-ერთი მთავარი თეზისი (რაც ჩანს, მაგალითად, „სათნოებათმოყვარეობიდან“) გვეუბნება, – ყოველი სული უნიკალურია და მოძღვრის ამოცანაა კონკრეტულად განსაზღვროს, თუ რა არის საჭირო ყოველი განუმეორებელი პიროვნების სულიერი ზრდისათვის. ბავშვის რელიგიურ აღზრდაში ამ მიდგომამ ასახვა ვერ ჰპოვა. მაღალი სულიერების მქონე ცალკეულ მოძღვრებსა და წმიდანებს განჭვრეტის არაჩვეულებრივი ნიჭი ჰქონდათ, სულიერი მზერით პიროვნების გულს სწვდებოდნენ, მაგრამ მთლიანობაში, ეკლესიური აღზრდის პროგრამა მასწავლებელს არ წარმართავდა იქითკენ, რომ შეეცნო ბავშვის ინდივიდუალობა, შეეწყო ხელი თანდაყოლილი ნიჭისა და თავისებურებების განვითარებისთვის, წაეხალისებინა შემოქმედებითი უნარი და თვითგამოხატვისაკენ სწრაფვა, დახმარებოდა საკუთარი ქცევის მიზეზთა უფრო ღრმად გაცნობიერებაში.
ღვთის წინაშე ადამიანის თავისუფლების პრინციპი კაცობრიობის მიერ მხოლოდ უკანასკნელ ხანს იქნა გაცნობიერებული. თანამედროვე ანტიქრისტიანული ტოტალიტარული იდეოლოგიებისაგან სწორედ ეს კონცეფცია განგვასხვავებს. ქრისტიანული რწმენა – ესაა თავისუფალი აქტი, მასში არ არის თავსმოხვეული სიცხადე, რომელსაც ვერსად გაექცევი. ეს არის „ცხადყოფა უხილავისა“ (ებრ. 11.1[1]). თავისუფლების გარეშე რწმენა ვერ იარსებებს. მხოლოდ მაშინ შეძლებთ ჭეშმარიტად ირწმუნოთ, თუკი დაეჭვების უფლება შეგინარჩუნდებათ. ქრისტიანულ ღვთისმეტსყველებაში ეს ყოველთვის იგულისხმებოდა, მაგრამ საერთო საკაცობრიო ქრისტიანული ცნობიერების შემადგენელ ნაწილად უკანასკნელ ხანს იქცა.
ქრისტიანული აღზრდის ზოგადი პრინციპების გაღრმავებისათვის ეს ყველაფერი უდიდეს მნიშვნელობას იძენს. ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ შეგვიძლია ადამიანს წარმოვუჩინოთ მხოლოდ ის, რისიც გვწამს, წარმოვუჩინოთ რწმენის რეალობა ჩვენს ცხოვრებაში, მაგრამ არ შეგვიძლია ვინმე ვაიძულოთ სწამდეს და, მაშასადამე, ვერავის ვაიძულებთ სწამდეს სწორად. რწმენის უმაღლესი აქტი მოწოდებულია, ადამიანის თავისუფალი ნების გამოხატულება გახდეს. დღეს საყოველთაოდ აღიარებული სარწმუნოებრივი შემწყნარებლობის პრინციპი ამაზეა დაფუძნებული. ამის გამო რელიგიური აღზრდის ავტორიტარული მეთოდის გამოყენება არ შეგვიძლია. ეს არ ნიშნავს, თითქოს ჩვენ ავტორიტეტებს უარვყოფთ. ჩვენი რწმენის მნიშვნელოვანი ნაწილი, რა თქმა უნდა, ავტორიტეტებისადმი ნდობაზეა დაფუძნებული – წმიდანების, ეკლესიის, წმიდა წერილის ავტორიტეტისადმი. ოღონდ ეს ნდობა თავისუფალი არჩევანის შედეგია და თავს ვერავის მოვახვევთ. ავტორიტარულობა რელიგიური აღზრდის სფეროში ახლა აღარ ჭრის.Aჩვენ არ შეგვიძლია, ბავშვებს ჩავაგონოთ: „ასე და ასე უნდა გწამდეთ იმიტომ, რომ ასე გეუბნებით, ანდა იმიტომ, რომ ასე წერია კატეხიზმოში, ანდა იმიტომ, რომ ასე წერია ბიბლიაში”… მაგრამ ჩვენი შეგვიძლია და მოწოდებულნიც ვართ, ვუთხრათ: „მე მწამს…“ „ეკლესია გვასწავლის…“ „სახარებაში ნათქვამია…“ აღზრდა უნდა დაეფუძნოს იმის ცოდნას, რომ მოზარდსა თუ ახალგაზრდას მხოლოდ საკუთარი თავისუფალი არჩევანის წყალობით შეუძლია ირწმუნოს. აი, რატომაა მნიშვნელოვანი გვესმოდეს ჩვენი შვილებისა, ყურადღებით ვადევნებდეთ თვალს მათ გონებრივსა და ემოციურ განვითარებას, მათი მოქმედების მოტივებს. ძველი ტრადიციებისაგან განსხვავებით, ბავშვის აზროვნების წესი და მისი შემოქმედებითი წარმოსახვა დღეს ქრისტიანული აღზრდის ობიექტებად უნდა იქცეს.
თანამედროვე მართლმადიდებელი ეკლესია გამოწვევის წინაშე დგას. რელიგიური აღზრდის სფეროში მან უნდა შეიმუშაოს მიდგომა, რომელიც ზოგადეკლესიურ ტრადიციაში იქნება ფესვგადგმული. ამ ცოცხალ ტრადიციაში ჩვენ ვხედავთ არა მხოლოდ ცოდნას ღმერთზე, არამედ მადლმოსილ ცხოვრებას ეკლესიის წიაღში, ადამიანებისადმი ძმურ დამოკიდებულებას. ამასთან ერთად, ქრისტიანული განათლება, უპირველესად, პოროვნებაზეა მიმართული. ჩვილი იქნება, ყრმა, მოზარდი თუ ახალგაზრდა, პედაგოგი მოწოდებულია, ყოველ მათგანთან პიროვნული მიდგომა გამონახოს მისი განვითარების დონის შესაბამისად: ელაპარაკოს გასაგებ ენზე, გაუგოს და გაიზიაროს მისი მოთხოვნები და საზრუნავი, უყვარდეს პიროვნება ისეთი, როგორიც არის. რელიგიური გამოცდილება ქმედითია მიუხედავად იმისა, თუ რა ასაკისაა ადამიანი, ანდა ინტელექტუალური სიმწიფის რომელ სტადიაზე იმყოფება; ქრისტიანული აღზრდის პროცესი წინსვლის, პირადი გამოცდილების დაგროვების, პიროვნების თანდათანობითი ფერისცვალების პროცესად უნდა იქცეს. ეს მიზანი და გამოწვევა იმდენად დიდმნიშვნელოვანია, რომ მისი განხორციელება, ამ გამოწვევაზე ღირსეული პასუხის გაცემა მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი, თუკი ეკლესიური ცხოვრების მთელი სისავსით ვიცხოვრებთ. ქრისტიანული აღზრდის მიზანი – მადლმოსილების, ქარიზმის, ეკლესიის, როგორც ერთიანი ორგანიზმის, განხორციელებაა.
მართლმადიდებლობა და ეკლესიური ცხოვრება აბსტრაქტული კონცეფციები როდია. თავის სრულ გამოხატულებას ისინი სწავლებაში ანდა საღვთისმეტყველო შეხედულებებში ვერ ჰპოვებენ. „მცირე (საოჯახო) ეკლესიები“, რომლებიც ასე ხშირად იხსენიება მოციქულთა ეპისტოლეებში, ჭეშმარიტად ეკლესიის სხეულის ცოცხალ უჯრედებს წარმოადგენენ. „საოჯახო ეკლესიები“, თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, ყოველდღიურ ყოფაში, ტრადიციულ წეს-ჩვეულებებში რელიგიურ ფასეულობებსა და სარწმუნოებას ამკვიდრებენ. ოჯახი უფრო მეტია, ვიდრე მამა, დედა და შვილები. ოჯახი – ესაა მემკვიდრე ზნეობრივი და სულიერი ფასეულობებისა და ჩვეულებებისა, რომლებიც პაპების, პაპის პაპების, წინაპრების მიერაა დამკვიდრებული. ამას ჩვენ მუდმივად გვახსენებს მოთხრობები ბიბლიიდან ძველაღთქმისეული პატრიარქების შესახებ. ძალზე ძნელია შექმნა ჭეშმარიტად ქრისტიანული ცხოვრების წესი სტერილურ ლაბორატორიულ გარემოში, რომელიც თავისუფალი იქნება ყოველგვარი ტრადიციისაგან…
ამრიგად, რელიგიური აღზრდის სფეროში ეკლესიის ძალისხმევას სამი განზომილება აქვს: მრევლში სრულფასოვანი ლიტურგიკული ცხოვრების შექმნა, მჭიდრო ურთიერთობის დამყარება მშობლებსა და ოჯახებთან, ბავშვების რელიგიური აღზრდა-განათლება.
მართლმადიდებლობა და ეკლესიური ცხოვრება – ეს აბსტრაქტული კონცეფციები როდია, ისინი სრულ გამოხატულებას სწავლებებში ან საღმრთისმეტყველო შეხედულებეში ვერ პოულობენ. „მცირე (საოჯახო) ეკლესიები“ რომლებიც ასე ხშირად იხსენიება მოციქულთა ეპისტოლეებში, ჭეშმარიტად ეკლესიის სხეულის ცოცხალი უჯრედები არიან. „საოჯახო ეკლესიები“ თავისი ბუნებიდან გამომდინარე ყოველდღიურ ყოფაში, ურთიერთობაში, დღესასწაულებში, ლხინში და სხვა ტრადიციულ წეს-ჩვეულებებში რელიგიურ ფასეულობებსა და სარწმუნოებას ამკვიდრებენ. ოჯახი უფრო მეტია, ვიდრე მამა, დედა და შვილები. ოჯახი – ესაა მემკვიდრე ზნეობრივი და სულიერი ფასეულობებისა და ჩვეულებებისა, რომლებიც პაპების, პაპის პაპების, წინაპრების მიერაა შექმნილი. ამას ჩვენ მუდმივად გვახსენებს მოთხრობები ბიბლიიდან ძველაღთქმისეული პატრიარქების შესახებ. ძალზე ძნელია შექმნა ჭეშმარიტად ქრისტიანული ცხოვრების წესი სტერილურ ლაბორატორიულ გარემოში, რომელიც თავისუფალია ყოველგვარი ტრადიციისაგან…
ამრიგად, რელიგიური აღზრდის სფეროში ეკლესიის ძალისხმევას სამი განზომილება აქვს: 1. მრევლში სრულფასოვანი ლიტურგიკული ცხოვრების შექმნა, 2. მჭიდრო ურთიერთობის დამყარება მშობლებთან და 3. ოჯახებთან, ბავშვების რელიგიური აღზრდა-განათლება.
თავი I – „ქრისტიანული აღზრდის მიზანი“
თავი ΙΙ – „ჩვენი შვილები“ (ნაწილი I; ნაწილი II)
თავი III – „ქრისტიანული აღზრდა ოჯახში“
თავი IV – „მასწავლებელი“
თავი I
„ქრისტიანული აღზრდის მიზანი“
ამ თავს გარკვეული ეჭვით ვიწყებ, რადგან სხვა თავებთან შედარებით, ის უფრო მეტად ჩემს პირად შეხედულებებსა და ჩემს, როგორც დედისა და პედაგოგის, სუბიექტურ გამოცდილებას ასახავს. სავსებით შესაძლებელია არსებობდეს განსხვავებული შეხედულება, რომელიც საკითხს უფრო ღრმად აშუქებს. ვაითუ, მხედველობიდან გამომრჩა ზოგი მოსაზრება ან აზრი, ამიტომ ჩემი თხრობა, შეიძლება, არასრული და არაზუსტი აღმოჩნდეს, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ყოველმა ადამიანმა, რომელიც რელიგიური აღზრდითაა დაკავებული, უნდა გაიაზროს და გააცნობიეროს ჩვენი სარწმუნოებრივი სწავლების ძირითადი პრინციპები, თავისი დამოკიდებულება ცხოვრებისადმი და ყველაფერი ეს თავისი გამოცდილებისა და ცოდნის შესაბამისად ჩამოაყალიბოს. ამ პროცესში ყოველთვის არის რაღაც პირადული. თქვენ შეგიძლიათ სხვას მხოლოდ ის ასწავლოთ, რაც თქვენი შემადგენელი გახდა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყოველთვის არსებობს საშიშროება, საკუთარი მცდარი მოსაზრებანი და განათლების სფეროს ხარვეზები სხვას მოახვიო თავს. ასეა თუ ისე, მრავალწლიანი პედაგოგიური მუშაობის შედეგად ჩემთვის ქრისტიანული აღზრდის რამდენიმე მთავარი მიზანი და ამოცანა გამოიკვეთა.
„ღვთის რეალობის შეგრძნება“
პირველი, ძირითადი, უაღრესად არსებითი და რთული ამოცანა, რომელიც ქრისტიანი აღმზრდელის წინაშე დგას – ესაა ბავშვში ღვთის რეალობის შეგრძნების გაღვიძება. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მთავარია, ბავშვს დაეხმარო შეიცნოს ღმერთი, და არა მხოლოდ ცოდნა მიიღოს მასზე. სწორედ ეს განცდა ღვთის რეალობისა თანამედროვე საზოგადოებაში თითქმის საერთოდ დაკარგულია. მახსოვს, ერთმა სტუდენტმა მითხრა: „ის კი არა, თითქოს არ მწამს ღმერთის, მაგრამ ისეთი არარეალური მგონია…“ მრავალი ადამიანი, რომელიც სულაც არ არის პრინციპული ათეისტი, უბრალოდ ვერ შეიგრძნობს ღმერთს, მის მეუფებას, მის არსებობას საკუთარ ცხოვრებაში, როგორც რეალური პიროვნებისა, ვისთანაც გარკვეული ურთიერთობა აკავშირებს. მრავალი ქრისტიანის – მართლმადიდებლის, კათოლიკესა თუ პროტესტანტისათვის – უფრო რეალური საეკლესიო წეს-ჩვეულებები, ზნეობრივი ღირებულებები, ეთნიკური და ეროვნული ტრადიციებია, ვიდრე უბრალო ფაქტი ღვთის არსებობისა და იმისა, რომ მისი არსებობა ჩვენს ცხოვრებაში საგრძნობია და რომ თითოეული ჩვენგანი მასთანაა დაკავშირებული.
ვფიქრობ, ღვთაებრივი მყოფობის რეალობა ცოცხლად სწორედ მაშინ განიცდებოდა, როცა იესო ქრისტე ადამიანებს კურნავდა. სახარების იმ ეპიზოდში, სადაც მოთხრობილია ბრმის განკურნების შესახებაა (იოან. 9), მაცხოვარი კაცს ეკითხება: „შენ გრწამსა ძე ღვთისა?“ მან მიუგო: „ვინ არს იგი უფალო, რათა მრწმენეს იგი?“ იესომ უთხრა: „იხილე იგი, და რომელი იტყვის შენ თანა, იგი არს“. მან უპასუხა: „მრწამს უფალო“. იესო არ მოითხოვდა რწმენის ზუსტ განმარტებას, ეძიებდა არა „ცოდნას ღვთის შესახებ“, არამედ აღიარებას ღვთის ძალისა, რომელიც ბრმის ცხოვრებაში გაცხადდა.
ადამიანისათვის ნებისმიერ ასაკში არსებობს ორი შესაძლებლობა: ან ცხოვრება და აზროვნება ღვთის თანამყოფობის რეალობის განცდით, ან ამ განცდის გარეშე. სამი წლის ბავშვისათვის, რომელიც მისი ახლობლების ცოცხალი რწმენითაა გარემოცული, განცხადება – „ღმერთი არსებობს“ – ისეთივე რეალობაა, როგორც კატა ან ძაღლი, სიბნელე ან სინათლე. პირველ ხანებში შეიძლება იგი ღმერთს ფიზიკურ ობიექტებთან აიგივებდეს: ხატთან, სურათთან, ცასთან, წმიდა ზიარებასთან, მაგრამ ეს ღვთის შესახებ რაციონალური წარმოდგენა კი არ არის, არამედ მისი ჭეშმარიტი შემეცნება. ბავშვებისათვის ღმერთზე ასეთი „გრძნობისმიერი“ წარმოდგენა ბევრად უფრო რეალურია, ვიდრე ნებისმიერი, თუნდაც ყველაზე მარტივი აბსტრაქტული განსაზღვრება. ღვთის შესახებ ნებისმიერი აზრი, რომლის გადაცემასაც ბავშვებისათვის ვესწრაფვით, მან შეიძლება აზროვნების მხოლოდ გარკვეულ დონეზე აითვისოს, რაც უფროსის აზროვნებისაგან ძლიერ განსხვავდება. თუ სამი წლის ბავშვს ვეუბნებით, რომ „ღმერთმა შექმნა ყვავილები“, ან „ღმერთმა შექმნა ცხოველები, მზე, მე და შენ…“ მან, შესაძლოა, ღმერთი დიდი ადამიანის სახით წარმოიდგინოს, რომელიც ზის და ამ ყველაფერს ერთი მეორის მიყოლებით ქმნის. ღვთის შესახებ ამგვარი წარმოდგენა სახიფათოდ არ უნდა ჩავთვალოთ. ბავშვი გაიზრდება და ამ სახებას დაივიწყებს. მთავარია, რომ უფროსი, რომელსაც პატარა ენდობა, ეხმარება დაამყაროს კავშირი იმასთან, რაც ბავშვმა შეხებით, ყნოსვითა და სმენით იცის, და ღმერთს შორის. ბავშვის გარემოცვაში უშუალოდ არსებული ღვთის რეალობის ფიზიკური გამოხატულება (ხატები, სურათები და სხვ.) მისი გამოცდილების ნაწილი ხდება, პატარა ბავშვი კი ყოველივე იმის რეალობას, რასაც ის იმეცნებს, ძლიერად და უშუალოდ განიცდის. აღქმისა და წარმოსახვის ასეთი სიცხოველე შემდგომ, მე მგონი, ქრება.
კარგ მაგალითად იმისა, თუ რამდენად ცოცხლად განიცდიან ბავშვები ღმერთის რეალობას, გამოდგება სამი წლის ბიჭუნა, რომელსაც ვიცნობდი. მას მერე, რაც დედასთან ერთად წარმოთქვა ძილად მისვლის მოკლე ლოცვა, ფანჯარაში გაიხედა, ზეცას ხელი დაუქნია და თქვა: „ღამე მშვიდობისა, ღმერთო“.
ბავშვი, რომლისთვისაც უცნობია ღვთის რეალობის ეს განცდა, ღვთის არსებობასაც ასევე უბრალოდ აღიქვამს. სამყარო „ღმერთის გარეშე“ მისთვის ისევე რეალური და მრავალფეროვანი იქნება, ხოლო ცხოვრება სიხარულით აღსავსე, თუ კი მშობლები სიყვარულისა და უსაფრთხოების ატმოსფეროს შეუქმნიან. ბავშვისათვის „იდეები“ დიდად მნიშვნელოვანი არაა, ხოლო რელიგიური აღზრდის უქონლობა იმდენად იქნება შესამჩნევი, რამდენადეც, მაგალითად, ნაკლებად კულტურული ოჯახების შვილებში კითხვის ჩვევის უქონლობა. თუმცა „ღმერთის არსებობა“, თუ ეს ოჯახში სიყვარულის ნაკლებობით იქნება გამოხატული, მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენს ბავშვზე იქ გამეფებული ღელვით, შფოთით, შიშით.
როდესაც ბავშვი წაომიზრდება, მისთვის ძალზე მნიშვნელოვანი ხდება „რეალურის“ „არარეალურისაგან“ გამიჯვნა. ნებისმიერი ამბავი, რომელსაც შვიდი-რვა წლის ბავშვი ისმენს, ბადებს კითხვას: „ეს მართალია?“ ხშირად ბავშვი ცდილობს, გაარკვიოს, რამდენად არის ჭეშმარიტი ის, რაც არ ემთხვევა მის მიერ დაგროვილ გამოცდილებას. ამ შემთხვევაში ბავშვში ღვთის რეალობის გრძნობის ჩანერგვა მნიშვნელოვანწილად რთულდება. შვიდიდან ცხრა წლამდე ასაკში, მართალია. პრიმიტიულ დონეზე, მაგრამ ბავშვები მაინც რაციონალისტურები ხდებიან. მათში ძლიერაა გამოხატული ინტერესი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირებისადმი, მაგრამ ჯერ კიდევ სუსტად აქვთ განვითა-რებული აბსტრაქტული აზროვნება. რვა წლის ბავშვი არ დაიჯერებს, ღმერთი რომ სადღაც ღრუბლებს მიღმა იმყოფება, მაგრამ უფროსების მიერ მისთვის იმის ახსნა, თუ რას ვუწოდებთ ჩვენ „ზეცას“, ასევე არარეალური იქნება. ამ ასაკის ბავშვებისათვის ღმერთის რეალობის განცდის გადაცემას ერთიორად ართულებს ის, რომ ისინი ზნეობრივი რიგორიზმისაკენ არიან მიდრეკილნი და ახასიათებთ იუმორის სპეციფიკური გრძნობა, რომელსაც უფროსები ხშირად ვერ იგებენ.
ბავშვების რელიგიური აღზრდა ამ ასაკში იმის გამოც რთულდება, რომ ჩვენ ხშირად მივმართავთ რელიგიურ შეგონებებს და არ ვცდილობთ ისინი იმას დავუკავშიროთ, რასაც ბავშვი ყოფით ცხოვრებაში იმეცნებს და აღიქვამს, რის გამოც ღვთის რეალობის შეგრძნება სუსტდება.
საკვირაო სკოლის გაკვეთილები განყენებული იდეების, ცოდნისა და ინფორმაციის ნაკრებად იქცევა, ხშირად ბავშვი უფრო მიმზიდველ და ამაღელვებელ ცოდნას სკოლაში, ტელევიზორიდან ან მეგობრების წრეში იძენს. მაგალითად, რა უფრო რეალურია ბავშვისათვის: ბიბლიური ისტორიები სასწაულებრივი კურნების შესახებ, თუ მისი საკუთარი გამოცდილება – ექიმები, აცრები, საავადმყოფოები? თუ ღმერთი არსებობს სასწაულებრივი კურნებისას და არ არსებობს ჩვეულებრივ მედიცინაში, ღმერთის რეალურობის განცდა ბევრად სუსტდება.
როდესაც ბავშვი გარდამავალ ასაკს აღწევს, ღმერთის რეალობის შეგრძნება უფრო და უფრო ბუნდოვანი ხდება. მოზარდის ცხოვრება ისეთი ინტერესებითა და ემოციებითაა აღსავსე, რომელთაც არაფერი აქვს საერთო იმასთან, რასაც ისინი რელიგიის ქვეშ გულისხმობენ. დავიწყებას ეძლევა ყოველდღიური ლოცვა, რადგან მშობლები ამას ყურადღებას აღარ აქცევენ (მართლაც, ლოცვა ისეთივე ჩვევად არ უნდა იქცეს, როგორიც კბილების ხეხვა!). რელიგია ხშირად ტაძარში სიარულთან და გარეგნული წესებისა და ჩვევების დაცვასთან იგივდება. მოზარდები მიიჩნევენ – და ესაა ყველაზე ცუდი – რომ ეს მათთვის საჭირო არ არის. სწორედ მაშინ, როდესაც ბავშვები დამოუკიდებელ, თუმცა ჯერ კიდევ უმწიფარ აზროვნებას და საკუთარ თავში პიროვნების აღმოჩენას იწყებენ, თუნდაც ეს ეგოცენტრულად ხდებოდეს, რელიგიის შესახებ მათ ხშირად ავტორი-ტარული სტილით ელაპარაკებიან: „ბიბლია ამბობს“… „ეკლესია გვასწავლის“… „მოძღვარი ბრძანებს…“ არავინ ცდილობს აუხსნას მათ, ეს ყველაფერი რას ნიშნავს პირადად მათთვის, როგორ ეთანხმება მათ აზროვნებას, საჭიროებს თუ არა მათ მოწონებას და მაინც, სწორედ ამ ასაკის ბავშვებისგან შეიძლება ველოდოთ პირველად სიღრმისეულ გამოხმაურებას, ნამდვილ გაგებას იმისა, თუ რა არის რელიგია, – რელიგიური აზროვნებისა და გრძნობის უნარის გამოვლენას.
დავეხმაროთ ბავშვს, შეიგრძნოს ღვთის რეალობა – ესაა მთელი ჩვენი ცხოვრების მიზანი. რა თქმა უნდა, ვერანაირი სახელმძღვანელოები, გაკვეთილები თუ შეგონებანი თავისთავად ბავშვს ამ გრძნობას ვერ ჩაუნერგავენ, მაგრამ მაინც, დარწმუნებული ვარ, მასწავლებელს ეს მიზანი ყოველთვის უნდა ახსოვდეს, ეს უნდა იყოს ჩვენი ყველა სასწავლო მეთოდისა და გაკვეთილის ჭეშმარიტი კრიტერიუმი.
„მარტო არა ხარ”
ქრისტიანული ცხოვრების მართლმადიდებლური გამოცდილება გვასწავლის, რომ ადამიანი ღვთის წინაშე მარტო არაა. ღმერთთან შეიძლება ვიყოთ მხოლოდ ჩვენ, ყველა ერთად. ჩვენ ყველანი ღვთის გარშემო შემოკრებილნი ვართ. არსით ერთნი ვართ, ერთი სხეული. ოჯახის ციცქნა უჯრედი, მეგობრების ფართო წრე, ერი, ეკლესია – ეს ყოველივე ერთობის გამოვლინებებია, ყოველ დონეზე ეს პოტენციური რელიგიური გამოცდილე-ბაა, და თუკი ის ქრისტიანული აღზრდის ნაწილი არ გახდა, ესე იგი, რაღაც შეცდომაა დაშვებული. ტაძართან არსებულ საბავშვო ბაღში თამაში, საკვირაო სკოლის გაკვეთი-ლებზე მოზარდის მიერ ათვისებულის რეალიზაცია მეგობრებთან და მეზობლებთან ურთუერთობაში, საზოგადოებისა და ერის წინაშე პასუხიმგებლობის გაცნობიერება, ეკლესიურ ცხოვრებასთან ზიარება – ეს ყველაფერი იმ ერთობის გამოცდილების ნაწილებია, რომელიც სრულად ეკლესიაში მოიპოვება.
ერთიანი სხეულის თანაზიარობის ეს გამოცდილება რელიგიური ზრდის საფუძველს წარმოადგენს. ბავშვი, რომელიც ოჯახს გარეთ იზრდება, სასტიკ სირთულეებს განიცდის, იტანჯება სულიერად და ფიზიკურადაც კი. როდესაც 3-4 წლის ბავშვები საბავშვო ბაღში მიდიან, ყველაზე დიდ შთაბეჭდილებას ზღაპარი კი არ ახდენს, აღმზრდლემა რომ უამბო, არამედ ერთობლივი თამაში, სიმღერა, მოქმედება – თვით ფაქტი ჯგუფთან ერთობისა. რუტინული მოქმდებები, რომლებიც ესოდენ ძნელია ასწავლო შინ – ქურთუკი თავის ადგილზე ჩამოკიდოს, სკამი უხმაუროდ მისწიოს, – მიმზიდველი ხდება, როცა ბავშვი აკეთებს ამას, „როგორც ყველა”, როცა ჯგუფის წევრი ხდება.
კლასში მოსწავლეთა ოპტიმალური რაოდენობა ისაა, როდესაც ბავშვები შეწყობილად მომუშავე ჯგუფად იქცევიან, მასწავლებელი კი – ამ ჯგუფის წევრია. საუკეთესო პედაგოგიური მეთოდიკა ისაა, როდესაც ბავშვები კოლექტიურად მუშაობენ, თუმცა აუცილებელია დავუტოვოთ შესაძლებლობა ინდივიდაუალური შემოქმედებისთვის. საუკეთესო სკოლა ისაა, რომელიც ორგანიზებულია თემსა ანდა სამრევლოში, სადაც მშობლები და მასწავლებელი კარგად იცნობენ ერთმანეთს. ჭეშმარიტი ლიტურგიკული გამოცდილება ისაა, როცა ადამიანები „იკრიბებიან ერთად”, როგორც ერთიანი ეკლესია, როცა ერთობლივად აკეთებენ რაიმეს. ზრდასრული ქრისტიანთათვის ეს ერთობლივი ღვთისმსახურებაა, ერთობლივი ლოცვა. ისინი შეიძლება მდუმარედაც ლოცულობდნენ, გულში, თითქმის უძრავად იდგნენ. ბავშვებისათვის ლოცვასა და ღვთისმსახურებაში მონაწილეობა ფიზიკურად უნდა გამოვლინდეს, ყველა გრძნობაზე ზემოქმედებდეს. მართლმადიდებელ ღვთისმსახურებაში ამისათვის არაერთი შესაძლებლობა არსებობს, მნიშვნელოვანია გამოვიყენოთ ისინი.
„აქტიური” მონაწილეობის წყალობით ბავშვები უკეთ გაიგებენ, რას ნიშნავს იყო წევრი იმ სხეულისა, რომელსაც ეკლესია ეწოდება.
გადის წლები, ბევრი რაღაც, რაც ჩვენს ბავშვებს ვასწავლეთ, შეიძლება დაავიწყდეთ, მაგრამ თუ იგრძნეს, რომ ეკლესიის ნაწილს შეადგენენ, ერთიან სხეულს ეკუთვნიან, თუკი პირადი ურთიერთობები ჩამოუყალიბდათ იმ ჯგუფის შიგნით, რომელსაც ეკლესიასთან აიგივებენ, ესე იგი, მართლმადიდებელი ქრისტიანული აღრზრდის მყარი საფუძველი უკვე დადებულია.
„რელიგიური აღზრდა – ეს ზრდაა“
რელიგიური აღზრდა ზრდასთანაა დაკავშირებული. ზრდა – უპირველესად, ცვლილებაა. ადამიანი იცვლება, აღარ ჰგავს თავის თავს, მაგრამ თანაც იმავე პიროვნებად რჩება. ზრდა პიროვნების სიღრმეში ხდება: იმატებს გაგება, ძალა, გონება, გრძნობები. თუკი ზრდა არაა, უძრაობა ისადგურებს. აღზრდის ხელოვნება შეიძლება განვსაზღვროთ, როგორც „ზრდის ხელშეწყობა”. ეს ტრივიალურად ჟღერს, თუმცა აღმზრდელობითი პროცესის ერთ-ერთი ყველაზე სწორი და მდგრადი კრიტერიუმია. რამდენად ეხმარება თქვენი გაკვეთილი ზრდას? რამდენად ავითარებს მოწაფეთა უნარს? რამდენად უწყობს ხელს მოწაფეთა დამოუკიდებელი ზრდის პროცესს?
სახარება ამ მიდგომის მშვენიერ ილუსტრაციას გვთავაზობს. აღზრდისას იესო ქრისტე უმეტესად იგავებს, ანუ „ხელოვნების ენას” იყენებდა, როცა ყოველდღიური ცხოვრების ნაცნობი სახებები მსმენელებს ეხმარებოდა უფრო ღრმა ჭეშმარიტება გაეგოთ და მიეღოთ. იგავებით სწავლება მსმენელისგან არსებით ძალისხმევას მოითხოვს. სახების მნიშვნელობა თავად უნდა გაცნობიეროს. ეს შემოქმედებითი აქტია. როდესაც იდეა გაგებულია, ის შეიძლება გააგრძელო და განავითარო. მაგრამ ჯერ აუცილებელია აღიქვა სახება, საკუთარი თავი მოთხრობის გმირთან გააიგივო, განიცადო, რაც მან განიცადა. ასეთი სწავლება უფრო მეტად უწყობს ხელს ზრდას, ვიდრე სილოგიზმებისა და უეჭველი ლოგიკური სქემების გადმოცემა.
ყოველ ადამიანს ქრისტე მის ენაზე ელაპარაკებოდა, სულიერი განვითარების მის დონეს ითვალისწინებდა. იგი თავს უმალ და სრულად არ წარმოაჩენდა, სახარებაში რამდენჯერმე ნათქვამია, რომ ადამიანებს მისი არ ესმოდათ. არ ყოფილა ორი ადამიანი, ვისაც ერთანაირად გაუხსნიდა თავს. მოწაფეები ინდივიდუალურად, თანდათანობით აცნობიერებდნენ, თუ სინამდვილეში ვინ დგას მათ წინაშე.
ქრისტიანული აღზრდა ოჯახში მხოლოდ საოჯახო წესების სტატიკურ აღქმაზე არ დაიყვანება. ქრისტიანული აღზრდა მოწოდებულია მუდმივად ითვალისწინებდეს ბავშვის ხასიათის ცვლილებას: იცვლება მისეული გაგება სიყვარულისა, ერთობისა, მორჩილებისა, სიხარულისა და მწუხარებისა. ჩვილის წმინდა წყლის ფიზიკური მორჩილება იცვლება მშობლების ზნეობრივი ავტორიტეტის აღიარებით, მოგვიანებით კი – მათ წინააღმდეგ ამბოხით.
მშობლებს ყველზე მეტად იმის აღიარება უჭირთ, რომ ბავშვი უკვე აღარაა ჩვილი, უჭირთ აღიარონ ცვლილება მის გემოვნებაში. ბავშვი იზრდება და უეცრად შეიძლება დაკარგოს მიმზიდველობა ოდესღაც მისთვის სასიხარულო მოვლენებმა, როგორიცაა, ვთქვათ, დაბადების დღე, პიკნიკი, ლაშქრობა. კიდევ უფრო ძნელია დაემშვიდობოთ ყოვლისშემძლეობისა და ყოვლისმცოდნეობის შარავანდედს, რომლითაც პატარა ბავშვი მშობლებს მოსავს. მაგრამ თუ ბავშვი არ იზრდება, არ იცვლება, ოჯახში საკუთარი როლისა და ადამიანებთან ურთიერთობის გაგება არ ეცვლება, მაშინ მისი განვითარება შეწყვეტილა.
სკოლაში ზრდა შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი მასწავლებელი გაკვეთილის მსვლელობისას მოსწავლის ყურადღებას იპყრობს, აღვივებს მასში ფიქრის უნარს, კამათის, კვლევის, პრობლემის გადაწყვეტის სურვილს. სასწავლო პროცესი მოსწავლის წინაშე უნდა აყენებდეს კითხვებს, რომლებიც მის დონეს შეესაბამებიან და რომლებსაც მოსწავლე ნამდვილ პრობლემებად მიიჩნევს, და აწოდებდეს ინფორმაციას, რაც პრობლემის გადასაწყვეტადაა საჭირო. არაა საკმარისი, ბავშვს მხოლოდ ფაქტობრივი ცოდნის გარკვეული მარაგი მივაწოდოთ. ყველა საშუალება, გავხადოთ გაკვეთილი საინტერესო, სწავლების ყველა უახლესი მეთოდი უსარგებლოა, თუკი ბავშვის შემოქმედებითი ძალისხმევის გამოვლენას არ უწყობს ხელს, მისი განვითარების სტიმულირებას არ ახდენს. ეს კრიტერიუმი სასკოლო ცხოვრების ყველა მხარეს შეიძლება მივუყენოთ. კედლის გაზეთის გამოშვებაც, თოჯინების თეატრიც, სპექტაკლიც თუ დისკუსიაც შეიძლება მოკლებული იყოს შემოქმედებითობას, როგორც სწავლება ძველ სკოლაში. ჩვენ მაშინ კი არ ვეხმარებით ზრდას, როცა მასზე ვსაუბრობთ, არამედ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი სწავლების ჩვენი მეთოდი აღვივებს შემოქმედებითი ძიების სურვილს, კვლევისა და პრობლემის გადაწყვეტის სულისკვეთებას, ძალისხმევას.
წმიდა საიდუმლო, “შიში ღვთისა”
ქრისტიანობის საფუძვლების სწავლება „მეტყუელი ეგე მსახურებაი” (რომ. 12.1[1]) უნდა იყოს, თუმცა ჩვენი რწმენა გონების ხისტ ჩარჩოებში ვერ ეტევა. ჩვენი რწმენის არსებითი ნაწილი – ესაა საიდუმლოს შეგრძნება, მოწიწება, ანუ შიში ღვთისა. ქრისტიანული სარწმუნოება ღვთის საიდუმლოს, სამყაროსა და ცხოვრებაში იდუმალის არსებობას აღიარებს. ეს საიდუმლო ადამიანის გაგებას აღემატება. ზოგჯერ ყოველდღიურ ცხოვრებას რწმენის თვალით დავინახავთ ხოლმე იმ ფასეულობებისა და რეალობის შუქზე, ჩვენს გამოცდილებას რომ აღემატება. მაგრამ როგორაა შესაძლებელი ეს სწავლების პროცესში გამოვხატოთ, – სწავლებისა, რომელიც, უპირველესად, რაციონალურია? როგორაა შესაძლებელი ბავშვებს ვასწავლოთ „ესმოდეთ” და, ამავდროულად, მოწიწებას გრძნობდნენ იმ რაღაცის წინაშე, რაც მათ (და ჩვენს) გაგებას აღემატება?
ეს ამოცანა კიდევ უფრო რთულდება, როცა ვაცნობიერებთ, რომ ბავშვები ბუნებით დიდი რეალისტები არიან, ცნობისწადილით აღსავსენი. ნებისმიერი მცდელობა სიტყვით გამოვუხატოთ ღვთისმოსავი მოწიწების, საღვთო საიდულოს შეგრძნება, მიზანს ვერ მიაღწევს, ფარისევლურ ტირადებად მოეჩვენებათ. უნდა გვახსოვდეს, რომ სიტყვა „შიში” სიტყვათშეთანხმებაში “შიში ღვთისა”, სრულიად არ ჰგავს „შიშს” ჩვეულებრივი გაგებით. ბავშვები სხვადასხვანაირ “შიშს” განიცდიან, – სიბნელის, ობობების და ა.შ. ძალზე საეჭვოა ღვთის შემეცნებაში დავეხმაროთ, თუკი ღვთის წინაშე მოწიწებულ თრთოლვას ამ და მსგავსი შიშის განცდას შევადარებთ.
ზოგჯერ მიიჩნევა, რომ ლოგიკა და ცოდნა, როგორც შემეცნების იარაღი, „შეუცნობელის” წინაშე მოწიწებასთან შეუთავსებელია. სინამდვილეში, სანამ არ მივხვდებით, რომ არსებობს რაღაც „შეუცნობელი”, სამყაროს ნამდვილ შეცნობას ვერ ვისწავლით. შესაძლოა, სწორედ ამიტომაც უჭირთ ბავშვებს ღვთის წინაშე მოწიწების განცდა. მათ არ ჰყოფნით ცოდნა და გონიერება, რომ მიხვდნენ, არსებობს რაღაც, რაც ადამიანის გონებას აღემატება. მე ვიტყოდი, რომ აინშტაინისთვის გაცილებით ადვილია საიდუმლო და მოწიწება იგრძნის, ვიდრე რვა წლის ბავშვისთვის, რომელიც დარწმუნებულია, რომ სახელმძღვანელოში ყველა კითხვაზე არსებობს პასუხი.
ბავშვს მოწიწების გრძნობა მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება გავუღვივოთ, თუკი დავეხმარებით, თავის ცხოვრებაში ღვთის მოქმედება დაინახოს, – გარესამყაროზე მისი ცოდნის, მისი გონებრივი შესაძლებლობების გათვალისწინებით. ამ შემთხვევაში ბავშვები, ღვთის შემწეობით, აღწევენ სიწმიდის, ღვთაებრივი საიდუმლოს წინაშე მოწიწების თავისებურ შეგრძნებას.
მოზარდებისთვის განკუთვნილ ერთ-ერთ სახელმძღვანელოში ნათქვამია:
„მეცნიერება ადამიანს ჭეშმარიტებას სთავაზობს. ფაქტების ჭეშმარიტებას – კონკრეტული და უტყუარი ფაქტების. მაგრამ ცხოვრება განა მხოლოდ ფაქტებისგან შედგება? მაგალითად, როგორ შეიძლება გამოვყოთ წამი, როდესაც ადამიანი კვდება და უკვე მოკვდა? როდესაც ადამიანი საოპერაციო მაგიდაზე წევს, შეიძლება გამოუსწორებელი რამ მოხდეს – და, აი, დგება წამი, როცა ექიმებს ჯერ კიდევ შეუძლიათ მისი გადარჩენა, და წამი, როცა უკვე გვიანაა. მისი სიცოცხლე შეწყდა. ბიოლოგიური თვალსაზრისით, ამ წამს სრული სიზუსტით ვერ მიუთითებ. ზოგიერთი უჯრედი უკვე დიდი ხანია მოკვდა, ზოგიერთი კიდევ დიდხანს იცოცხლებს. მაგრამ წარმოუდგენელი თვისობრივი განსხვავება სახეზეა: აი, ადამიანი ცოცხალია, და მომდევნო წამს კი – მკვდარი.
ამ საიდუმლოების წინაშე მეცნიერება უძლურია. მის მიერ შემოთავაზებულ ჭეშმარიტებებს, ფაქტებს, ციფრებს შეუძლიათ განსაზღვრონ თვისობრივი, რაოდენობრივი ანდა დროითი ცვლილებები, მაგრამ მხოლოდ „სულიერ აზროვნებას” ძალუძს არსობრივი, ძირეული ცვლილება მოიხელთოს.
„მეცნიერული აზროვნება” კითხვებზე პასუხებს ეძებს, „სულიერი აზროვნება” კი – საიდუმლოს გასაღებს შეარჩევს. ამაშია არსებითი განსხვავება. სამეცნიერო საკითხს შეიძლება ჰქონდეს გარკვეული პასუხი, პრობლემას კი – გადაწყვეტა. რაც უნდა რთული იყოს მეცნიერული პრობლემა, რა დროც არ უნდა დაიხარჯოს მის გადასაჭრელად, პასუხი ყოველთვის არსებობს. მაგრამ საიდუმლოს გამზადებული პასუხი არ გააჩნია. როგორ შეუძლია ადამიანს, უპასუხოს, რა არის ცხოვრება, რა – სევდა, რა – სიხარული? ადამიანს შეუძლია მხოლოდ უფრო ღრმად იგრძნოს ამ ცნებების იდუმალება. თქვენ ღრმად ჭვრეტთ ტანჯვის არსს, თუკი საყვარელ ადამიანს კარგავთ, უვლით მას ავადმყოფობის დროს ანდა უყურებთ, რიოგორ კვდება. ამას ჩვენ „ცხოვრებისეული სიმართლის” შეცნობას ვუწოდებთ. რაც უფრო ღრმად ვჭვრეტთ, მით არსებითია შეცნობილი ჭეშმარიტება. როდესაც ადამიანი განიცდის მწუხარებას, სიხარულს, განარჩევს სიკეთეს და ბოროტებას, ჭეშმარიტების ჭვრეტას იწყებს. საიდუნლოს გულისგულს უახლოვდება” (გ.კულომზინი, „რწმენა და მეცნიერება”, 1969წ.).
კარგი მასწავლებელი მზად უნდა იყოს, გამოიყენოს მთელი მასალა, რომელიც საშუალო სკოლის პროგრამაშია. იგი მოწოდებულია, მისცეს ბავშვებს ცოდნა, დაეხმაროს დაეუფლონ სასწავლო მასალას, უპასუხოს მათ კითხვებს, ამავე დროს, გაითვალისწინოს ის კითხვებიც, რომლებზეც პასუხს ვერ გასცემ. მოწოდებულია ეს მასალა ცხოვრების რელიგიურ გაგებას შეუფარდოს.
„მთლიანობა“
რელიგიური აღრზრდის ზემოთ მოყვანილ მიზნებთან განუყოფელ კავშირში უნდა განვიხილოთ მისი „მთლიანობაც”. ეს ცნება ნიშნავს, რომ ქრისტიანული რწმენა არ არის რაღაც იზოლირებული მონაკვეთი – იქნება ეს ადამიანის პირადი ცხოვრება, თუ მისი დამოკიდებულება გარესამყაროსთან. არ შეიძლება, იყო ქრისტიანი ნახევრად ანდა დროდადრო, ცხოვრების მხოლოდ გარკვეულ სფეროში.
ადამიანური ბუნება, ნიჭი, გრძნობები, კავშირები, ქმედება, ინტერესები – ეს ყოველივე რელიგიური ცხოვრების შემადგენელია. ჩვენი ქრისტიანული სარწმუნოება ადამიანური ბუნების მხოლოდ ერთ რომელიმე ნაწილს არ მოიცავს. ადამიანებს, რომლებიც იესო ქრისტეესთან მიდიოდნენ, იგი მუდმივად, ხაზგასმით ეუბნებოპდა, რომ მისმა მიმდევრებმა მთლიანად უნდა გასცენ თავისი თავი. მდიდარმა ახალგაზრდამ, თითქმისდა სრულყოფილმა მრავალი თვალსაზრისით, უფალს თავი მთლიანად ვერ დაუთმო და განშორდა. მოციქულმა პეტრემ, თუმც კი ეცემოდა, მთლანად გასცა თავი და უდიდესი მოციქული გახდა.
მთლიანობა იმაშიც უნდა გამოიხატოს, თუ როგორ ვუნერგავთ ჩვენს შვილებს სარწმუნოების საწყისებს. მასწავლებელი მოწოდებულია, მხოლოდ იმაზე კი არ იზრუნოს, რომ პატარა ჯონიმ ზეპირად იცოდეს „მრწამსი” (თუმცა „მრწამსის” ცოდნა და გაგება აუცილებელია), არამედ იმაზეც, თუ რას წარმოადგენს ჯონი, როგორც პიროვნება. ამას ჯონი უმალ იგრძნობს, თუნდაც ეს პირადი დამოკიდებულება სიტყვით არ გამოიხატოს. თუკი მასწავლებელი მოახერხებს დაუმეგობრდეს ჯონის, როგორც პიროვნებას, – ასეთი მეგობრობა კი არ გამორიცხავს მომთხოვნელობას, – ეს გაცილებით ღრმად იმოქმედებს ბავშვზე, ვიდრე საშინაო დავალება თუ ლექცია. დაინახო ჯონიში პიროვნული მთლიანობა, – ეს ნიშნავს გამოავლინო მის მიმართ ინტერესი, როგორც ინდივიდუალობისადმი, შეეცადო გაიგო მისი ქცევისა და განცდების მიზეზები, გაიცნო მისი ოჯახი და გარემოცვა, მის სწავლაზე იმსჯელო არა მარტო სხვებათან შედარებით, არამედ იმით, თუ რას დებს თვითინ მასში.
ქრისტიანული მთლიანობა, მასწავლებლის მხრიდან, იმის მიმართ დამოკიდებულებაშიც გამოიხატება, რაც კლასში ხდება. იგი შეზღუდული ადამიანი არ უნდა იყოს – მოწოდებულია აინტერესებდეს ყველაფერი, რაც მის მოწაფეებს მნიშვნელოვანი და საინტერესო ჰგონით. მისი ავტორიტეტი მხოლოდ გაიზრდება, თუკი მოსწავლეები უეცრად აღმოაჩენენ, რომ იგი იცნობს ისეთ რაღაცეებსაც, რასაც საეკლესიო სკოლასთან საერთო არაფერი აქვს, სამაგიეროდ, მათთვის მნიშვნელოვანია.
ჩვენს პლურალისტულ, სეკულარულ საზოგადოებაში წარმოდგენა ეკლესიაზე ხშირად დაიყვანება რაღაც იზოლირებულ, თავის თავში ჩაკეტილ ორგანიზმზე, რომლისთვისაც ამქვეყნიური პრობლემები სრულიად უცხოა. რა თქმა უნდა, გარკვეული თვალსაზრისით, ქრისტიანები „არა ამა სოფლისანი არიან”, მაგრამ მხოლოდ იმ გაგებით, რომ უღმერთო ფსაეულობათა იერარქიას არ სცნობენ.
ქრისტიანული ეკლესია მოწოდებულია გახდეს ნიმუში სიყვარულისა და სამყაროზე ზრუნვისა, ამიტომ ადამიანთა საჭიროებისგან იზოლაციაში არ შეუძლია იყოს. იგი მოწოდებულია თანაუგრძნოს და თანაგანიცადოს ყველა ადამიანის ტანჯვა და საზრუნავი. შეგვიძლია თუ არა, ავუხსნათ ეს ბავშვებს სამრევლოს ცხოვრების ჩვეულებრივ პირობებში? შეგვიძლია თუ არა ფარისევლობის გარეშე ვასწავლოთ ის, რაც ჯერაც არაა განხორციელებული ჩვენს საკუთარ ეკლესიურ ცხოვრებაში?
მჯერა, რომ გარკვეულად, ძალზე მცირე დოზით, ჩვენ ეს სშეგვიძლია. მოწოდებულნი ვართ გამოვიყენოთ ნებისმიერი პრაქტიკული შესაძლებლობა, რათა საეკლესიო სკოლები და ბავშვები ჩავრთოთ კეთილ საქმეში, რაც ადამიანებთან მათი ურთიერთობის გამოცდილებას გაამდიდრებს. გასჭირვებულთა დახმარება, ეკლესიის მისიონერულ საქმიანობაში მონაწილეობა – ეს ყველაფერი საჭირო და სასარგებლოა. ბავშვები ასაკით რაც უფროსები არიან, მით მეტად შეუძლიათ გაიგონ ეკლესიის ზრუნვის აუცილებლობა ამა სოფელზე.
დასკვნის სახით ჩამოვაყალიბებ ხუთ ამოცანას, რომელიც, ჩემი აზერით, მართლმადიდებელი რელიგიური აღზრდის წინაშე დგას:
– დაეხმაროს ბავშვებს ცხოვრებაში ღვთის რეალობის შეგრძნება მოიპოვონ.
– ვასწავლოთ იმის გაგება, რომ ღვთის წინაშე არავინაა მარტო, რომ ჩვენ ყველანი – ქრისტეს სხეულის, ეკლესიის ნაწილი ვართ.
– ხელი შევუწყოთ პიროვნების ჰარმონიულ სულიერსა და ფიზიკურ განვითარებას. ბავშვები განვითარების შესაბამისად მივიყვანოთ ღვთის წმიდა საიდუმლოს (ადამიანის გონებას რომ აღემატება) მოწიწებულ გაცნობიერებამდე.
– დავეხმაროთ, გაიგონ, რომ ქრისტიანული სარწმუნოება – ჰერმეტული ნაკვეთური კი არ არის, არამედ პიროვნებასა და ცხოვრებას მთლიანობაში მოცავს.
მიმაჩნია, რომ ეს ამოცანები ბევრს „თანმდევად” არ მოეჩვენება ნებისმიერი სასკოლო განათლების ძირითად მიზანთან შედარებით: მიაწოდოს ინფორმაცია, აუხსნას ფაქტები, მიმართოს ჭეშმარიტებისკენ, მიაღწიოს პრობლემის არსის წვდომასა და გაცნობიერებას. რასაკვირველია, აუცილებელია, მოსწავლეებმა გაიგონ ფაქტები, რადგან ადამიანებს სწამთ და მოქმედებენ იმის შესაბამისად, თუ რამდენად იცნობენ სინამდვილეს, ესმით მომხდარის აზრი და სწორად აფასებენ სიტუაციას. საეკლესიო სკოლაში სწავლების ამ უშუალო, აშკარა ამოცანაზე საუბარი შემდეგ გვექნება. მაგრამ ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ თუკი „თანმდევი” ამოცანები, რომლებზეც ამ თავში შევჩერდით, სწავლების შთამაგონებელი არ გახდა, ის თავის ცხოველმყოფელობასა და არსებითობას დაკარგავს.
თავი II – „ჩვენი შვილები“
ნაწილი I – დაბადებიდან 3 წლამდე; სკოლამდელი ასაკი: 3-დან 6 წლამდე;
უმცროსი სასკოლო ასაკი: 6-დან 10 წლამდე
სანამ ქრისტიანული აღზრდის არსსა და მეთოდებზე რაიმეს ვიტყოდეთ, აუცილებელია, გულდასმით დავაკვირდეთ ბავშვებს, რომლებთანაც მუშაობა მოგვიწევს. როგორია მათი ზრდის თავისებურება, რა უნდა ვასწავლოთ და რისი სწავლა სურთ თვითონ, როგორია მათი შესაძლებლობები და ინტერესები?
ჩვილობის ასაკი: დაბადებიდან 3 წლამდე
პირველი პერიოდის განმავლობაში, რომელსაც პიაჟე „სენსომოტორულ“ სტადიას უწოდებს, სამ წლამდე ბავშვი ციცქნა, უსუსური არსებიდან, რომელიც სახვევებში ფართხალებს, პატარა ადამიანად იქცევა; დადის, დარბის და ლაპარაკობს, გამოთქვამს თავის სურვილებსა და მოთხოვნებს; ზოგი ადამიანი უყვარს და სცნობს, ზოგიერთი კი არ უყვარს ანდა ეშინია. შეიძლება, იყოს მხიარული, ცნობისმოყვარე, ბედნიერი, სევდიანი, გაბრაზებული, გუნებაწამხდარი; გარკვეულ საგნებს სასიამოვნო ან შემაშინებელ შეგრძნებებთან აიგივებს; შეუძლია სიყვარული, შეცოდება, ეჭვიანობა. სამი წლისათვის ბავშვი შეიცნობს საკუთარი სახლის სამყაროსა და მის ახლო მდებარე გარემოს, აგროვებს უამრავ შთაბეჭდილებას. მას უჩნდება ცოცხალი ფანტაზია, თუმცა ლოგიკური აზროვნების უნარი ჯერ არასაკმარისად აქვს განვითარებული. მისი გონება მოქმედებებით გამოვლინდება. სამი წლისა იგი მზადაა აღიქვას აზრები, რომლებიც გრძნობად გამოცდილებას ეფუძნება: მას ძალუძს გაიგოს ზომის, ფერის, მოყვანილობის და სხვა მსგავსი ცნებები.
მართლმადიდებელი ეკლესია ამ ასაკის მნიშვნელობის უფრო მეტად აცნობიერებს, ვიდრე სხვა ქრისტიანული კონფესიები. სიცოცხლის პირველ კვირათა განმავლობაში ბავშვი სამ წმიდა საიდუმლოს – ნათლობას, მირონცხებას და ზიარებას ეცნობა. ეკლესიაში საგანგებოდ მისთვის ტარდება მსახურება, რომლის დროსაც სახელს არქმევენ, და იგი ეკლესიის წევრი ხდება. ეკლესია გაცილებით ადრე, სანამ ყრმაში გონება და ცნობიერება გაიღვიძებდეს, მას მადლს ანიჭებს და ბოროტისაგან იფარავს. ამით ეკლესია, როგორც ჩანს, ქვეცნობიერი სფეროს სიღრმისეული „მე“-ს არსებობას და მისი ნათლისცემის აუცილებლობას აღიარებს. ჩვენი ეკლესიის ასკეტიკური ტრადიციის თანახმად, ის „მე“, რომელსაც ჩვენ ვაცნობიერებთ, ვიღებთ და გარკვეულწილად „ვქმნით“, აისბერგის მხოლოდ მცირედი, ხილული ნაწილია. არსებობს სულის გაცილებით დიდი ნაწილი, რომელსაც ვერ ვაცნობიერებთ, მაგრამ რომელიც ჩვენს ცხოვრებაზე აქტიურად ზემოქმედებს. ეს უმნიშვნელოვანესი, კრიტიკული სიღრმე თითქმის მთლიანად ჩვილობის ასაკში ყალიბდება. გარკვეული აზრით, ზრდასრული ადამიანის ცხოვრება ბავშვობაში შეძენილის განვითარებას წარმოადგენს.
ჩვენ შეგვიძლია შევაჯამოთ სულიერი და ფიზიკური პროცესები, რომლებიც სამ წლამდე ბავშვის ცნობიერ დონეზე მიმდინარეობს:
1) საკუთარი ფიზიკური „მე“-ს აღმოჩენა, ფიზიკური გრძნობების – მხედველობის, ყნოსვის, შეხების, მოძრაობის, გემოს აღქმის და სმენის განვითარება.
2) თავისუფლებისა და აკრძალვის, დაშვებულის და დაუშვებელის, ჭამის კულტურის, მოძრაობისას თავისუფლების ფარგლების, ჰიგიენური ჩვევების აღმოჩენა.
3) უსაფრთხოებისა და სიყვარულის გრძნობების აღმოჩენა. მაგალითად, სიცივისა და დისკომფორტის შეგრძნება დედის მიახლოებისთანავე იცვლება სითბოსა და კომფორტის შეგრძნებით. ერთი და იგივე ადამიანი ყოველდღე უკლავს მას შიმშილს. თუ ბავშვს რაიმე სტკივა, მკურნალობს და ამშვიდებს. დროთა განმავლობაში საყვარელი ადამიანის გამოჩენისთანავე ქრება დაკარგვის შიში (რომელიც ხშირად საკუთარი სახლის ეზოშიც კი იჩენს თავს) და მთელი სამყარო უსაფრთხო ხდება.
4) უარყოფითი გრძნობების: მრისხანების, შიშის, ეჭვიანობის აღმოჩენა.
5) საკუთარ ნებასა და სხვა ადამიანების, ჩვეულებრივ, უფროსების, დამთრგუნველ ნებას შორის არსებული უთანხმოების აღმოჩენა. როდესაც უეცრად ბავშვის კეთილდღეობის წყარო მის წინააღმდეგ შემობრუნდება, მტერი ხდება და უსიამოვნო განცდების წყაროდ იქცევა, მასში აღიძვრება გრძნობათა ქარიშხალი – განცვიფრება, აგრესიულობა, საკუთარი ძალის დამტკიცების მცდელობა, დროებითი მორჩილება ანდა გაბოროტება.
6) ბავშვი აგროვებს ფაქტებსა და ინფორმაციას, მაგრამ არ ძალუძს მათი გაცნობიერება. ის აგროვებს შთაბეჭდილებებსა და სახეებს, ახსოვს ხმები და სხვადასხვა სუნი, მაგრამ არ შეუძლია ამ მოვლენათა მიზეზების გააზრება და მათ, როგორც თავისთავად არსებულს, ისე აღიქვამს.
7) ამ პერიოდის ბოლოსთვის, ორიდან სამ წლამდე, ბავშვს ჩვეულებრივ შეუძლია თავისი სურვილების სიტყვიერად გამოხატვა, გარე სამყაროსთან ურთიერთობის დამყარება, თუმცა ხანდახან მისი მეტყველება პრიმიტიულია.
ბავშვის აღზრდა ოჯახში ხდება. ერთადერთი აღმზრდელი, რომელიც ბავშვმა იცის, მშობლები ანდა ისინია, ვინც მათ ცვლის. ჩვილ ასაკში აღზრდის პროცესზე შეიძლება ვილაპარაკოთ, როგორც ზოგად განვითარებაზე მჭიდრო ოჯახურ ურთიერთობათა ატმოსფეროში. ამ პროცესიდან არ შეიძლება გამოვაცალკევოთ ფიზიკური და ზნეობრივი აღზრდა, არ შეიძლება ვილაპარაკოთ, აგრეთვე, ჩვილის „სწავლებაზე“, თუმცა სიცოცხლის პირველი სამი წლის განმავლობაში იგი ძალზე ბევრს იგებს.
რაღაც თვალსაზრისით, შეიძლება ვისაუბროთ ქრისტიანი მშობლების „სამღვდელო მსახურებაზე“. ისინი, გარკვეულად, წმიდა საიდუმლოს აღასრულებენ, რამეთუ თავიანთი შვილების ცხოვრებაში ღმერთი შემოჰყავთ და მათ ცხოვრებას ღმერთს უძღვნიან. ეს ამოცანა კურთხეულ მთლიანობას მოითხოვს: იმას, თუ როგორ უცვლის დედა თავის ჩვილს საფენს, როგორ აჭმევს ან როგორ ეფერება, ჩვილის რელიგიური აღზრდისათვის ისეთივე მნიშვნელობა აქვს, როგორც იმას, თუ როგორ ლოცულობს იგი მისთვის ანდა როგორ მიჰყავს ტაძარში. ყველაფერს, რასაც დედა აკეთებს ბავშვისათვის, რელიგიური აზრი ეძლევა, თუ დედა სიყვარულითა და მზრუნველობით აღსავსეა, და შვილს სიმშვიდესა და ბედნიერებას ანიჭებს. დედობრივი სიყვარულის ხარისხი დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად მჭიდროდ არის დაკავშირებული იგი ღმერთთან. დედობრივი სიყვარული შეიძლება გადაიქცეს დამთრგუნველ, ეჭვიან, მფრთხალ სიყვარულად, ის შეიძლება აღივსოს შიშითა და შფოთით; ზოგჯერ დედა იმდენად უბედური, თავკერძი და ბეჩავი ხდება, რომ მას აღარ ძალუძს უყვარდეს თავისი შვილი. მსგავს მდგომარეობაში ჩვილი, შეიძლება ითქვას, რელიგიურად დაჩაგრულია, დაბეჩავებულია. ხოლო სიხარულით, პასუხისმგებლობით აღსავსე თავგანწირული სიყვარული, რომლითაც მრავალი დედა ზრდის შვილებს, მიუხედავად დედის მრწამსისა, თავისი ბუნებით რელიგიურია. ბავშვი, რომელიც არ განიცდის შიშსა და მწუხარებას, რომელიც სიხარულით შეიმეცნებს სამყაროს, რელიგიური ხდება.
დედობრივ სიყვარულს ძალუძს ბავშვი უფროსების რელიგიურ გამოცდილებას, ეკლესიის ლიტურგიკულ ცხოვრებას აზიაროს. ბავშვის მიერ რელიგიური და საკულტო ცხოვრების აღქმა შეიძლება მხოლოდ გრძნობითი იყოს, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ის სავსებით რეალურია.
სახარებაში განსაკუთრებით გვაოცებს ადგილი, სადაც ქრისტე საუბრობს რწმენის არა გონებით, არამედ გრძნობით განცდის მნიშვნელობაზე. ქრისტე „გაურისხდა“ თავის მოწაფეებს, რომლებიც მასთან მისვლის საშუალებას არ აძლევდნენ ბავშვებიან დედებს, რადგან მოწაფეები მისი სწავლების განმარტებას უფროსებისათვის დამახასიათებელი აზროვნებით ცდილობდნენ. მაცხოვარმა ბრძანა, სასუფეველი ცათა ბავშვებისაა და ის, ვინც სასუფეველს ბავშვივით არ მიიღებს, ვერ დაიმკვიდრებს მას (მარკოზ. 10,13-16). მან გააცხადა, თუ რა დამოკიდებულება აქვს ღმერთს ბავშვების მიმართ: მოეხვია მათ, აკურთხა და ხელი დაასხა. მისი სიყვარული ქადაგებით ან თუნდაც იგავით კი არ გამოიხატა, არამედ უბრალო, ფიზიკური შეხებით. მან ბავშვებს საშუალება მისცა მისი სიახლოვე ფიზიკურად ეგრძნოთ, ხოლო როცა უფროსებს მიმართა, ხაზი გაუსვა იმას, რომ ბავშვების მიერ ღმერთის აღქმა – ის, თუ როგორ იგრძნეს მათ მისი კურთხევის მადლი, სრულებითაც არ არის შემთხვევითი და აღსავსეა რელიგიური აზრით: „რომელმან არა შეიწყნაროს სასუფეველი ღმრთისაი, ვითარცა ყრმაი, ვერ შევიდეს სასუფეველსა ცათასა“.
ჩვენი ეკლესიის ცხოვრება რელიგიურ ფასეულობათა უშუალოდ ფიზიკურად აღქმის არაერთ საშუალებას გვაძლევს. დაე, ბავშვმა თავისი ნათლობის ჯვარი ხელით მოსინჯოს, შეეხოს და ეამბოროს ხატს, რომელიც მის სასთუმალთანაა დასვენებული, იგრძნოს საკმევლის სურნელება და დატკბეს ტაძრის ნათელი ფერადოვნებით, მიიღოს წმიდა ზიარება, შეიგრძნოს მისი გემო, იგრძოს ნაკურთხი წყლის წვეთები სახეზე, ისმინოს გალობა, გადაიწეროს პირჯვარი, თუნდაც ეს მას თამაში ეგონოს. ყველა ეს საგანი, განცდა, გრძნობა ჩვენს ეკლესიაში რაღაც მესამეხარისხოვანს როდი წარმოადგენს, რასაც შემდეგ, ზრდასრულ მდგომარეობაში უკუაგდებენ. ყველაფერი, რაც ჩამოვთვალე, მართლმადიდებელი ქრისტიანისათვის მთელი ცხოვრების განმავლობაში არ კარგავს მნიშვნელობასა და აზრს, იქნება ეს მოქმედება, ჟესტი თუ განცდა. აქვს რა ყოველივე ამასთან შეხება, ბავშვი ეკლესიური ცხოვრების საკუთარ, ნამდვილ გამოცდილებას იძენს.
პატარა ბავშვების უნარი დააგროვონ სახეები, შთაბეჭდილებანი და ფაქტობრივი ინფორმაცია, რელიგიური თვალსაზრისითაც უნდა განვამტკიცოთ. უფროსებმა იციან, რომ ბავშვები, უსმენენ რა მათ საუბარს, სწავლობენ ლაპარაკს. ისინი ბავშვებს სამყაროს ათვისებაში ეხმარებიან და ასწავლიან, რომ ცეცხლი წვავს, წყალი სველია, თოვლი კი ცივი. ზუსტად ასევე უფროსები მოწოდებულნი არიან დაეხმარონ მათ რელიგიური წარმოდგენებისა და იდეების ჩამოყალიბებაში. დაე, ბავშვი ხედავდეს, როგორ ლოცულობენ მისი მშობლები, დაე, მშობლები ყოველთვის განუმარტავდნენ მას, რასაც იგი ტაძარში თვალს ადევნებს; დაე, ბავშვი ესწრებოდეს წირვა-ლოცვას და უყურებდეს, ისმენდეს, შეიგრძნობდეს, ეხებოდეს საგნებს, რომელნიც უდიდესი რელიგიური აზრით არიან აღსავსენი. თუმცა უნდა გვახსოვდეს, რომ ეს ყველაფერი ნამდვილ რელიგიურ მნიშვნელობას მაშინ იძენს და რელიგიური ცხოვრების დასაყისი მხოლოდ იმ შემთხვევაში ხდება, როცა მშობლები ბოლომდე გულწრფელნი და ღვთისმოსავნი არიან.
ერთხელ ორი შვილის ახალგაზრდა დედამ მითხრა: „მე ვიცი, რატომ მოსწონს ჩემს ორი თვის გოგონას ასე ძლიერ ტაძარში ყოფნა, სახლში მე ყოველთვის საშინლად დაკავებული ვარ, უამრავი საქმე მაქვს გასაკეთებელი, ტაძარში კი, საათნახევრის განმავლობაში, იგი წყნარად მიწევს ხელზე და არსად გავრბივარ რაიმეს გასაკეთებლად“. მე გულწრფელად მჯერა, რომ სიყვარულის და სიმშვიდის ამგვარი განცდა ტაძარში რელიგიურ განცდას უახლოვდება.
სამი წლის ბავშვებს უკვე შობის, აღდგომისა და საეკლესიო დღესასწაულთა საზეიმო ატმოსფეროს აღქმაც შეუძლიათ.
თუმცა ჩვენ არ შეგვიძლია ჩვილი ბავშვის „ზნეობრივი ცნობიერების“ შესახებ ვილაპარაკოთ, მაგრამ ხანმოკლე ცხოვრებისეული გამოცდილება ზნეობრივი ცნებების აღსაქმელად მას მაინც ამზადებს. ისეთი რეალიების აღმოჩენა, როგორიცაა თავისუფლება და აკრძალვები, უსაფრთხოება და სიყვარული, საკუთარი და გარედან თავსმოხვეული ნების დაპირისპირება, შიშისა და ეჭვიანობის უსიამოვნო გრძნობები, შექებისგან მიღებული სიამოვნება, – ჩვილი ასაკის გამოცდილების ეს დიდი ნაწილი ჩვენი რელიგიური განვითარების საფუძველს ერწყმის. მართალია, ამ გრძნობებს ბავშვი, არაქრისტიანულ ოჯახშიც აღმოაჩენს, მაგრამ მშობლების სულიერი ცხოვრებით ეს გამოცდილება მხოლოდ ქრისტიანულ ოჯახშია განათლებული.
მაგრამ ყველაფერს, რაც კი ჩვილის რელიგიური განვითარების შესახებ ვთქვით, აღემატება ღვთის მადლის იდუმალი ზემოქმედება, რომელიც ასაზრდოებს მას. არავის ძალუძს აღრიცხოს და შეაფასოს ეკლესიის წმიდა საიდუმლოების მოქმედება ჩვენს პატარებზე. ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ რწმენითა და მოწიწებით ვეცადოთ, რომ სულიწმიდის ამ ზემოქმედების გზები ბავშვებისათვის გახსნილი იყოს.
სკოლამდელი ასაკი: 3-დან 6 წლამდე
შვეიცარიელ ფსიქოლოგის – პიაჟეს თანახმად, ეს პერიოდი „წინარეოპერატიულ ეტაპს“ შეესაბამება. ჯონ ფ. ემლინგი თავის მშვენიერ ბროშურაში, რომელშიც პიაჟეს განვითარების თეორიას მოკლედ გადმოგვცემს, წერს: „სხვათა შორის, „წინარეოპერატიული“ პერიოდისათვის დამახასიათებელია ეგოცენტრიზმი. ამ ასაკში ბავშვს თავისი თავის სხვა ადამიანის ადგილზე დაყენება არ ძალუძს; უფრო მეტიც, მას აქვს მიდრეკილება ყურადღების კონცენტრირებისა ადამიანებისა თუ საგნების ყველაზე უფრო გამოხატულ, თვალშისაცემ ნიშან-თვისებებზე და რადგანაც რეალობის კატეგორიებად კლასიფიცირება არ შეუძლია, ამიტომ ადამიანურ თავისებურებებსა და შესაძლებლობებს უსულო საგნებს მიაწერს. გარდა ამისა, ბავშვი ყველაფრის მიზეზად საკუთარ თავს მიიჩნევს. მაშინაც კი, როცა თავის მოქმედებას როგორც მიზეზს ყველაფერისა, რაც კი ხდება, არ განიხილავს, ობიექტების მოქმედებას თავის ცხოვრების ანალოგიით აღიქვამს.
ამ ეტაპზე ბავშვი ყველაფრის მიზეზს პოულობს, იცის პასუხი ყველა კითხვაზე. აკმაყოფილებს ნებისმიერი პასუხი, მიუხედავად მისი ლოგიკურობისა”.
ეს არის ყველაზე უმცროსი ასაკობრივი ჯგუფი, რომელთანაც საეკლესიო სკოლაში გვაქვს საქმე.
ამ ასაკისათვის ბავშვები უკვე ფლობენ თავისუფალი მეტყველების ჩვევას, ესმით სხვისი საუბარი. მათთან ურთიერთობა უკვე არა მხოლოდ მშობლებს, არამედ მეგობრებს, მასწავლებლებსა და უცხო ადამიანებსაც შეუძლიათ. აღმზრდელს ისეთი ქმედითი საშუალება ეძლევა, როგორიც სიტყვიერი ურთიერთობაა. მაგალითად, შეიძლება მან ბავშვებს ზღაპრები უამბოს, ოღონდ აუცილებელია, ისინი წინასწარ მოფიქრებულად და საგულდაგულოდ შეარჩიოს.
უმცროსი სკოლამდელი ასაკის ბავშვებს ზღაპრის მოსმენა შეუძლიათ არა უმეტეს ხუთი წუთისა, ხოლო შედარებით უფროსებს – არა უმეტეს ათი წუთისა. თხრობას თან უნდა სდევდეს ჟესტები ან ხმები: ბავშვებმა შეიძლება გაიმეორონ ხმები, მიბაძონ მოძრაობას, ხელით აჩვენონ იმ საგნის ზომა, რომელიც მთხრობელმა ახსენა, ათვალიერონ ფერადი ნახატები, შეეხონ ნივთებს, რომლებიც თხრობის ილუსტრირებას ახდენენ. სიუჟეტი უკიდურესად მარტივი და გასაგები უნდა იყოს. თანამიმდევრულად, დროისა და სივრცის კატეგორიებში ჩაღრმავების გარეშე უნდა ვითარდებოდეს. თუ საუბარი წარსულს შეეხება, უმჯობესია შემდეგი ტიპის გამოთქმები გამოვიყენოთ: „ოდესღაც“, „გუშინ“ ანდა, შედარებით უფროსი ასაკისთვის, „როცა პატარა ვიყავი“. თუ საუბარი მანძილს ეხება, საკმარისია ვქთვათ: „აქვე“, „აქედან არც ისე შორს“, „ცხრა მთას იქით“. ბავშვის ცნობიერებისათვის საერთოდ უცხოა ისეთი ცნებები, როგორიცაა „სიმართლე“, „ერი“, „ღვთისმოსაობა“, „სამართლიანობა“, „ხელისუფლება“, „რწმენა“ და „სიყვარულიც“ კი, თუმცა, მათ შეუძლიათ გაიგონ, რას ნიშნავს „კეთილი“, „კარგი“ ანდა „ბოროტი“, „საძაგელი“ ადამიანი. მასწავლებელმა არ უნდა ილაპარაკოს იმგვარ ემოციებზე, რომლებიც ბავშვებისათვის ჯერ უცნობია.
პატარა ბავშვების ზნეობრივი განვითარება საკმაოდ პრიმიტიულია, თუმცა, მათთვის, როგორც წესი, ცნობილია ეთიკური ხასიათის იარლიყები, რომლებსაც მათ ესოდენი სიამოვნებით აკრავენ. „ცუდი ბიჭი“, „კარგი ბიჭი“, „გაუგონარი“, „დამჯერი“, – რაოდენ ხშირად უხდება ბავშვს ამ სიტყვების მოსმენა! მაგრამ მას არ ძალუძს იმის გაგება, კარგია თუ ცუდი ესა თუ ის საქციელი, რატომ ხდება, რომ ერთ შემთხვევაში ცნობისმოყვარეობა და ცნობისწადილი შექებას იმსახურებს, მეორე შემთხვევაში კი იკრძალება. ჩვილობის ასაკში იგი თავის შესაძლებლობებსა და თავის გარემოს შეიცნობდა, ახლა კი სხვების მხრიდან საკუთარი ქმედებების დადებითსა და უარყოფით შეფასებებს აგროვებს, რაც შემდეგ აყალიბებს მის შეხედულებებს „სიკეთესა“ და „ბოროტებაზე“. ხუთი წლის ბავშვმა იცის, „ღმერთს უნდა, რომ ჩვენ კარგები ვიყოთ“, და „რომ ჩვენ არ უნდა ვიყოთ ცუდები“, მაგრამ მას საკმაოდ ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვს იმაზე, თუ რა არის „კარგი“ და რა – „ცუდი“. იგი მათ უბრალოდ უფროსების მხრიდან შექებასა და გაკიცხვასთან აიგივებს. ქრისტიანულ ოჯახსა და ქრისტიანულ გარემოცვაში ბავშვის ეთიკური შეხედულებანი სწორედ შექებამ და გაკიცხვამ უნდა ჩამოაყალიბოს.
სკოლამდელი ასაკის ბავშვისათვის ისეთი არსებითი ცნებები, როგორიცაა ცოდვა, მონანიება, გამოსყიდვა, სიკვდილი, აღდგომა, სიცოცხლე სიკვდილის შემდგომ, სრულიად გაუგებარია. თუმცა კი მან გამოცდილებით იცის, რას ნიშნავს „იყო დამჯერი“ და „მიიღო პატიება“. ასევე შეიძლება იცოდეს რომელიმე ახლობლის გარდაცვალების ან ბავშვის დაბადების ამბავი, მაგრამ ამ ფაქტებით გამოწვეული წარმოდგენები საკმაოდ პრიმიტიული და ზედაპირულია.
ამ ასაკის ბავშვებს მოძრაობის მუდმივი მოთხოვნილება აქვთ და ერთ ადგილზე დიდხანს ვერ ჩერდებიან. ისინი თავისუფალი, მარტივი, შეუზღუდავი მოძრაობებისაკენ არიან მიდრეკილნი. ჯგუფში შემოქმედებითი მუშაობა ამის გათვალისწინებით და ამის შესაბამისად უნდა წარიმართოს.
ბავშვი მზადაა ჩხირკედელაობისათვის. კუნთებს ძირითადად უკვე იმორჩილებს და თუმცა ფაქიზი სამუშაოს შესრულება ჯერ არ შეუძლია, სიამოვნებით თამაშობს საღებავებით, კუბურებით, პლასტილინით, ქვიშით. მისი შემოქმედებითი ინსტინქტი არ არის შეზღუდული თვითკრიტიკით, ნებისმიერი სამუშაო ხანმოკლე უნდა იყოს და ხელშესახები, აშკარა შედეგი მოჰქონდეს. ხშირად ბავშვის მიერ დახატულის აზრი გაუგებარია. ამ შემთხვევაში შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს, თუ შევთავაზებთ აგვიხსნას, რა დახატა. მას ძვირადღირებული მასალა და იარაღები არ ესაჭიროება, მაგრამ უნდა მივცეთ სივრცე მუშაობისა და მოძრაობისათვის, თუნდაც ამისთვის იატაკზე გაზეთების დაფენა მოგვიხდეს.
სკოლამდელი პატარა უკიდურესი ინდივიდუალისტია. ამ ასაკის ბავშვები თავისი სურვილით ერთად იშვიათად თამაშობენ. ერთი ბავშვის ჩართვა მეორის თამაშში ჩვეულებრივ ნიშნავს, რომ ბავშვები მაინც ცალ-ცალკე თამაშობენ, თუმც კი პარალელურად. ეს აუცილებლად უნდა გვახსოვდეს ჯგუფთან მუშაობისას. სკოლამდელი ასაკის უმთავრეს მიღწევას, ალბათ, საკუთარი მოქმედებისა და თამაშის სხვა ბავშვების მოქმედებასა და თამაშთან კოორდინირების ჩვევა წარმოადგენს. ამ ეტაპზე მნიშვნელოვანი უნარ-ჩვევები ვითარდება, სახელდობრ, რიგის დაცვის, დარიგებისა და უმარტივესი წესების დაცვის ჩვევები, სხვა ბავშვისათვის ანგარიშის გაწევა და საკუთარი თავის ჯგუფის წევრად გაცნობიერება. ბაგა-ბაღსა და საბავშვო ბაღში სწავლების მშვენიერი საშუალებაა საფერხულო ცეკვები, მარტივი თამაშობანი სიმღერითა და როლების წარმოდგენით. სრულებით არ გამოგვადგება შეჯიბრება, მეტ-ნაკლებად რთული წესების მქონე თამაშობები, რომლებიც გარკვეულ ჩვევებსა და გუნდებად დაყოფას მოითხოვს.
შექებისა და აღიარების მოპოვების სურვილი ნებისმიერ ასაკში საკმარისად ძლიერია. ბავშვს უკვე შეუძლია უცხოებთან თავის კარგად დაჭერა, უფროსების ქცევას ბაძავს, ხალისით იღებს დარიგებას, როგორ უნდა მოიქცეს ტაძარში, ოღონდ თუ მას მეტისმეტად არ ზღუდავენ, რაც დაუმორჩილებლობის ჯიუტ სურვილს ბადებს.
ამ ასაკის ბავშვს რეალურისა და ფანტასტიკურის გარჩევა თითქმის არ ძალუძს. ხშირად იწყებს რეალურად მომხდარი შემთხვევის შესახებ ლაპარაკს და უცებ სრულიად დაუჯერებელ დეტალებს იგონებს. სამრევლო სკოლების მასწავლებლებს საშუალება რომ ჰქონდეთ გაიგონ, როგორ ჰყვებიან ბავშვები შინ იმას, რაც მოისმინეს, ნამდვილად გაოცებული დარჩებოდნენ.
მართალია, ჩვენს დროში სკოლამდელი ასაკის ბავშვის სამყარო მხოლოდ ოჯახით არ შემოიფარგლება, მაგრამ მისთვის მშობლები მაინც ყოვლისშემძლეებად რჩებიან. არ არსებობს საშიშროება, რომლისგანაც, როგორც ბავშვს სჯერა, მათ არ შეეძლოთ მისი დაცვა, არანაირი ტრაგედია არ მოხდება, თუკი დედა გვერდითაა. ამგვარი შეგრძნება „მოსიყვარულე და სამართლიანი ყოვლისშემძლეობისა“ შეიძლება მეტად სასარგებლო იყოს ღმერთზე ბავშვების წარმოდგენის ჩამოსაყალიბებლად.
ხუთი წლის ბავშვები სავსებით მზად არიან სამყაროს შექმნის შესახებ მარტივად გადმოცემული ბიბლიური მოთხრობის აღსაქმელად. ბავშვს შეუძლია აქტიური მონაწილეობა მიიღოს ამ თხრობაში, მაგალითად, სთხოვეთ დახუჭოს თვალი და „წარმოიდგინოს“ ბნელი, რომელიც მანამდე იყო, სანამ ღმერთი ნათელს შექმნიდა, ხოლო შემდეგ გაახილოს, რათა ნათელი “წარმოიდგინოს“. ხელით მოასინჯინეთ ფოთლები, ყვავილები, მარცვლები; ბავშვმა შეიძლებ განასახიეროს, როგორ მოძრაობს სხვადასხვა ცხოველი, როგორ დაფრინავენ ფრინველები.
შეიძლება მოვუყვეთ იმის შესახებ, თუ როგორ ზრუნავს ღმერთი ჩვენზე. ასეთია, მაგალითად, მოთხრობა ნოეს კიდობანზე, ანუ იმაზე, თუ როგორ გადაარჩინა ღმერთმა ნოე, მისი ოჯახი, ცხოველები, როგორ გაფრინდა მტრედი და წარღვნის დამთავრების შემდეგ როგორ მობრუნდა ზეთისხილის რტოთი… ბავშვებისთვის მისაღებია ისტორია მდინარის პირას ლერწამში დატოვებული მოსეზე, იესო ქრისტეზე, რომელმაც ქარიშხალი დააცხრო. ასევე ხალისით მოისმენენ მოთხრობას სასწაულებზე, თუ ჩვენ ხაზს გავუსვამთ არა იმას, რაც საკუთრივ სასწაულებრივია (ამას ბავშვები ჯერ ვერ გაიგებენ), არამედ იმას, თუ როგორ ზრუნავდა ქრისტე ადამიანებზე და როგორ შველოდა მათ. შეიძლება მოვუყვეთ ადამისა და ევას შესახებ სამოთხეში, იმის შესახებ, თუ როგორ არქმევდა ადამი ცხოველებს სახელებს, როგორ გამოაძევეს ადამი და ევა სამოთხიდან და რა აღუთქვა მათ ღმერთმა. ოღონდ, ნუ გექნებათ იმის იმედი, რომ ბავშვები გაიგებენ „დაცემის“, „ცოდვის“ და „გამოხსნის“ არსს. მათ მოსწონთ ისტორია ქრისტეს ურთიერთობისა ბავშვებთან, მოთხრობა შობის შესახებ. ეს მოთხრობანი შეიძლება ხშირად გავუმეოროთ.
ხუთი წლის ბავშვი, რომელიც მართლმადიდებელ ოჯახში ცხოვრობს და მრევლის ცხოვრებაში მონაწილეობს, რელიგიური წარმოდგენებისა და განცდების გარკვეულ მარაგს აგროვებს. მას აქვს ცოცხალი წარმოდგენა ღმერთზე, რომელმაც შექმნა ყოველივე, რომელიც კეთილი და ყოვლისშემძლეა, და გარკვეუწილად, ღმერთზე მშობლების თვისებები გადააქვს – ძალაუფლება, სიყვარული, ყოვლისშემძლეობა. მშობლების ხასიათი ბავშვის რეალურ ცნობიერებაზე უზარმაზარ გავლენას ახდენს. სურათებისა და მოთხრობების მეშვეობით მას გარკვეული წარმოდგენა ექმნება იესო ქრისტეზე, როგორც პიროვნებაზე, თუმცა ჯერ არ იცის, რომ ღმერთი და იესო ქრისტე – ერთია, და არც ამის დაზუსტების მოთხოვნილებას გრძნობს. მართლმადიდებელი ბავშვი სწავლობს პირჯვრის გამოსახვას და წარმოთქვამს: „სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა“, მაგრამ ეს სიტყვები, ჩვეულებრივ, მის ცნობიერებაში ღმერთზე მოთხრობებს არ უკავშირდება; ჯერ კიდევ ადრეა წმიდა სამების თემაზე საუბრის დაწყება.
ბავშვისათვის წარმოდგენა ეკლესიაზე განუყოფლად ტაძარს – ეკლესიის შენობას უკავშირდება. რაც უფრო უკეთ იცნობს იგი მას, მით უფრო უკეთ გრძნობს იქ თავს. ბავშვი კმაყოფილებას განიცდის იმის გამო, რომ იცის, თუ როგორ უნდა ეჭიროს თავი, როგორ გადაისახოს პირჯვარი, ეამბოროს ხატს, მიიღოს წმიდა ზიარება, მიიღოს კურთხევა და აჰყვეს გალობას. რასაკვირველია, ეს მხოლოდ გარეგნული და მექანიკური ცოდნაა, მაგრამ ბავშვს საშუალებას აძლევს ეკლესიის წევრად იგრძნოს თავი და იგი ტაძარს, როგორც საკუთარ სახლს, ისე ეჩვევა.
პატარა ბავშვის ეკლესიურ ცხოვრებაში უმთავრესი – წმინდა ზიარების ხშირი მიღებაა. ზიარების საიდუმლოს საშუალებით მის ცხოვრებაში ღვთის მადლი შემოდის, რაც, თავისთავად, ქრისტიანული ცხოვრების არსია. ეს საიდუალო რეალურია და ქმედითი, მაგრამ იმას არ ნიშნავს, რომ ბავშვს მისი რაციონალურად აღქმა შეუძლია. მას შეუძლია გაიგოს, რომ საქმე აქვს რაღაც განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანსა და წმიდასთან, ამ საიდუმლოს მიმართ მშოებლებისა და ყველა იქ მყოფის უჩვეულოდ მოწიწებული დამოკიდებულებიდან გამომდინარე. რაც შეეხება მის ახსნას, უნდა განვუმარტოთ: წმიდა ზიარება წმიდა საკვებია, რომელსაც ღმერთი გვაძლევს. შეიძლება დავუმატოთ, ეს საკვები იესო ქრისტემ მოწაფეებს უკანასკნელი ტრაპეზისას მისცა, და როცა ვეზიარებით, თავად გვაძლევს მას,
მცდელობა ავხსნათ სიტყვები: „ესე არს ხორცი ჩემი, თქვენთვის განტეხილი“ … და „ესე არს სისხლი ჩემი…“ შეიძლება კატასტროფით დამთავრდეს. მახსოვს შემთხვევა, როდესაც გულწრფელი, მაგრამ უხეირო მცდელობა მასწავლებელი ქალისა თავისი მოწაფეებისათვის აეხსნა ზიარების მნიშვნელობა, უმძიმესი შედეგით დამთავრდა: შეშინებულმა ბავშვებმა კვირა დღეს უარი თქვეს ზიარების მიღებაზე, სკოლამდელი ასაკის ბავშვებს უმჯობესია მოვუყვეთ საიდუმლო სერობის ისტორია, ავუხსნათ, რომ ასე იქნა პირველად მონიჭებული წმიდა ზიარება, რომ იესო ქრისტემ თავად მისცა ზიარება თავის მოწაფეებს იმ სიტყვებით, რომლებსაც ჩვენ ახლა ტაძარში ვისმენთ და რომ მოგვიწოდა იგივე გავაკეთოთ მის მოსახსენებლად. ბავშვების ყურადღება შეიძლება მივმართოთ საიდუმლო სერობის ხატისაკენ, რომელიც, როგორც წესი, აღსავლის თავზეა.
ხუთი წლის ბავშვი, რომელიც ქრისტიანულ ოჯახში ცხოვრობს, აგროვებს საკმაო ინფორმაციას სხვადასხვა დღესასწაულსა და ტრადიციაზე, ბევრს იგებს ცხოვრებისადმი ქრისტიანული დამოკიდებულების შესახებ. აღდგომა, ჯვრისწერა, ნათლობა, წესის აგება, სახლის კურთხევა – ყველა ეს მოვლენა ბავშვის ცნობიერებაზე დიდ გავლენას ახდენს.
ხუთი წლის ბავშვი რელიგიური აღზრდის სფეროში, რასაკვირველია, „სუფთა დაფა“ არ არის. ხელსაყრელ პირობებში იგი დიდი რაოდენობით რელიგიურ შთაბეჭდილებებს აგროვებს, რომლებიც შემდეგ შეიძლება, გაღრმავდეს და განვითარდეს. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მას არ მიუღია ფორმალური რელიგიური მომზადება, მაგრამ სიყვარულისა და სულიერი სიმშვიდის ატმოსფეროში იზრდებოდა და ოჯახურ დისციპლინას ემორჩილებოდა, იგი სავსებით მზადაა შეგნებული რელიგიური განვითარებისათვის. ხოლო თუ პატარა ამგვარ ატმოსფეროს მოკლებული იყო, მას უდიდესი ზარალი აქვს განცდილი. ამ ასაკში ყალიბდება მისი სულიერი ქვეცნობიერება, რომელიც მომავალში თავისუფალი აზროვნებისა და გაცნობიერებული მოქმედების საფუძველი გახდება.
უმცროსი სასკოლო ასაკი: 6-დან 10 წლამდე
ამ ასაკის ბავშვები უკვე ტოვებენ ოჯახური სამყაროს ჩაკეტილ წრეს. დადიან სკოლაში, ჰყავთ მეგობრები და მტრები, რომელთა შესახებაც მშობლებმა არაფერი იციან, დამოუკიდებლად იღებენ გადაწყვეტილებებს და ამყარებენ ურთიერთობას ბავშვებთან, ემორჩილებიან მოზრდილთა სამყაროს წესებსა თუ ჩვეულებებს – სკოლის, სამეზობლოს, ქუჩის, საზაფხულო ბანაკის… მათ უკვე აძლევენ დავალებებს, საჭირო ნივთებს თვითონ ყიდულობენ თავისთვის და იწყებენ იმის გაცნობიერებას, რომ კანონი მხოლოდ მათი მშობლების მიერ დადგენილი წესები როდია, არამედ, აგრეთვე, სხვებისაც, – იქნება ეს სასკოლო განაწესი, ქუჩაში მოძრაობის თუ სხვა წესები. ყველაფერს, რასაც ისინი ადრე როგორ მოცემულობას, ისე იღებდნენ, ახლა ეჭვქვეშ აყენებენ, არკვევენ და ადარებენ. რაც მეტად ეცნობიან კანონებსა და წესებს, მით უფრო უძლიერდებათ მათი დარღვევის ცდუნება – რაღაც მოიპარონ, შეიგინონ და სხვა..
თანატოლების მიმართ ბავშვს ახლებური დამოკიდებულება უჩნდება. ბევრ ბავშვს უძნელდება მეგობრული ურთიერთობის დამყარება. მათ არ სურთ თამაში და საქმის კეთება მარტო, მაგრამ სხვებთან ერთად შრომას ჯერ შეჩვეულნი არ არიან. ჭირვეულობა, რომელიც ამ ასაკის ბავშვებში ესოდენ თვალშისაცემია, კოლექტივისტური სულისკვეთების ჩასახვაზე მეტყველებს, ბავშვები ცდილობენ ერთმანეთში ახალი ურთიერთობების დამყარებასა და არსებული წინააღმდეგობის შემცირებას. მათ უკვე შეუძლიათ გაცნობიერებულად სწუხდნენ ღალატისა და გაუცხოების გამო, საუკეთესო მეგობარი უეცრად ახალ მეგობარს იჩენს, და თუნდაც ეს დროებითი იყოს, ღალატისგან მიყენებული ტკივილი მძაფრია და რეალური. მასწავლებელი უზარმაზარი ავტორიტეტით სარგებლობს, ნაწილობრივ მშობლების ადგილსაც კი იკავებს. ახალი მეგობრები და მტრები ემოციურად უფრო დატვირთულსა და მდიდარ გარემოს ქმნიან.
ამ ასაკობრივ პერიოდში ბავშვის გონებრივ განვითარების თვალსაზრისით არსებითი, ნახტომისებური წინსვლა ხდება. ბავშვი სწავლობს მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დამყარებას, იმის გამორჩევას, რასაც კონკრეტულად და რეალურად მიიჩნევს. მას უკვე ეხალისება უმარტივესი გეგმის შედგენა და გეგმის მიხედვით დასახულის განხორციელება. ეს შესამჩნევია ბავშვების თამაშიდან; თამაში უკვე აღარ არის მხოლოდ ნაცნობი მოქმედების გამეორება, როგორიცაა, ვთქვათ, გართობა თოჯინებით, კუბურებით, ბურთით; თამაში უფრო რთული და სახალისო ხდება. ბავშვებმა შეიძლება მოაწყონ შტაბი, კლუბი, გაიყონ ჯგუფებად, გუნდებად, ითამაშონ ომობანა, სახლობანა, საავადმყოფობანა, ტელევიზიობანა, თავგადასავლობანა, სადაც ყოველი ბავშვი თავის როლს ასრულებს.
პროგრესი გონებრივ განვითარებაში ცვლის ბავშვების დამოკიდებულებას მოთხრობებისადმი. მათ აინტერესებთ მომხდარის მიზეზი და შედეგი; როდესაც ისმენენ ბიბლიურ მოთხრობებს, ისინი სვამენ კითხვას, რა სურს ღმერთს სამყაროს გაუკეთოს… ერთმა შვიდი წლის ბიჭმა, რომელსაც ვიცნობდი, როდესაც ცოდვით დაცემის ისტორია მოისმინა, გაღიზიანებულმა იკითხა: „რატომ, რატომ არ შექმნა ღმერთმა ადამი და ევა ისეთებად, რომ მათ ურჩობა არ მოენდომებინათ?“ ეს ბავშვი უკვე მზადაა იმისათვის, რომ ნების თავისუფლების შესახებ სწავლების უმარტივესი განმარტება მიიღოს. ბავშვებს შეიძლება მივაწოდოთ დოგმატების ისეთი ახსნა-განმარტება, რომელიც აკმაყოფილებს მათ მისწრაფებას უმარტივესი ლოგიკური სქემებისადმი. მაგ. სამების დოგმატის ახსნა (ცნობილი შედარება მზის დისკოს, სინათლესა და სითბოსთან).
ეს უნარ-თვისებები შეიძლება საკლასო სამუშაოს დაგეგმვისათვის იქნეს გამოყენებული, სირთულე კი იმაში მდგომარეობს, რომ მეცადინეობა სამრევლო სკოლაში კვირაში ერთხელ ტარდება, ამიტომ გონების გარკვეული დაძაბვა აუცილებელია, რომ ბავშვმა შვიდი დღის განმავლობაში წინა მეცადინეობის შინაარსი არ დაივიწყოს. მაგრამ უმცროსი ასაკის ჯგუფებთან შედარებით, სადაც ყოველი გაკვეთილი, ძალაუნებურად, უნდა განვიხილოთ როგორც დამოუკიდებელი მეცადინეობა (რადგან ბავშვებს ბუნდოვნად ახსოვთ, თუ რა ხდებოდა ერთი კვირის წინ), ამ ასაკის ბავშვებთან უფრო მეტი შესაძლებლობა ჩნდება დაგეგმვისა და სასწავლო თემის რამდენიმე მეცადინეობად დაყოფისათვის; მასწავლებელს გაკვეთილის დაწყებისას შეუძლია ბავშვებს განვლილი მასალა გაახსენოს და თავდაპირველი ინტერესი გაუღვივოს.
ყალიბდება, აგრეთვე, უფრო ნათელი წარმოდგენა „სამართლიანობაზე“, შედარებით იმასთან, რაც ადრე შეინიშნებოდა. უფრო პატარა ასაკის ბავშვებშიც აქვს ადგილი საკუთრების ინსტინქტის გამოვლენას, მაგრამ მხოლოდ ახლა იწყება მკაფიო განსხვავება „ჩემისა“ და „სხვისის“ (საკუთარი უფლებებისადმი უზარმაზარი პატივისცემით და სხვისი უფლებების ძალზე მცირე, უმნიშვნელო აღიარებით). თუმცა ამ უფლებებს უკვე, ასე თუ ისე, აღიარებენ, აცნობიერებენ და საკმაოდ ხშირად არღვევენ, სრული შეგნებით იმისა, რომ არღვევენ კანონს. ამ ასაკში „სამართლიანობის“ იდეას ძველაღქმისეული ელფერი დაჰკრავს. ბავშვები აქცენტს აკეთებენ კანონიერებაზე და პატიება თითქმის არ იციან. ამიტომ ბავშვები შეგნებულად და მიზანმიმართულად იწყებენ ტყუილის თქმას, (და არა მხოლოდ ფანტაზიორობას), რათა დანაშაულის უსიამოვნო შედეგი – სასჯელი – თავიდან აიცილონ.
„კანონიერებისა“ და შეგნებულად ჩადენილი „დანაშაულების“ გაცნობიერებასთან ერთად ჩნდება და ვითარდება უფრო ნატიფი ემოციებიც: შეცოდება, თანაგრძნობა, სურვილი სუსტის დაცვისა, გარკვეული ზნეობრივი ნორმების მიღებისა და აღიარებისა. ისინი უკვე მზად არიან ამ ნორმების დაცვისათვის გარკვეულ განსაცდელსაც კი გაუძლონ. მახსოვს შვიდი წლის გოგონა, რომელიც ბავშვების ჯგუფთან ერთად დადიოდა რუსულ ტაძარში (სადაც სკამები არაა) და ვნების კვირის ხანგრძლივ მსახურებას ესწრებოდა.
– არ გინდა ჩამოჯდე? – ჩურჩულით ვკითხე.
მან განსაკუთრებულად, სიამაყით შემომხედა და ჩურჩულითვე მიპასუხა:
– ყოველთვის კი არ უნდა ვაკეთოთ ის, რაც გვინდა!
ამ ასაკში ბავშვებს უკვე უჩნდებათ უნარი გულწეფელად მოინანიონ თავიანთი ცუდი საქციელი.
როგორ მოვუთხროთ ამ ასაკის ბავშვებს ღმერთზე ისე, რომ მონათხრობი მათ ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან იყოს დაკავშირებული ან, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, არიან თუ არა ისინი მზად რამენაირად მაინც აღიქვან ქრისტიანობა? შეუძლიათ თუ არა ღვთისმსახურებაში შეგნებულად მიიღონ მონაწილეობა? რა შეუძლიათ გაიგონ წმიდა წერილიდან? რომელი სულიერი და ზნეობრივი ფასეულობანია მათთვის მნიშვნელოვანი?
უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში ქრისტიანული აღზრდის თეორიაზე დიდი გავლენა მოახდინა რონალდ გოლდმანის შრომებმა, რომელმაც საფუძვლიანად შეისწავლა რელიგიური აღზრდის სისტემა ინგლისის საშუალო სკოლაში. ინგლისში ბიბლიის შესწავლა სასკოლო პროგრამის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს და საერო მასწავლებლები მას სხვა აკადემიურ საგნებთან ერთად ასწავლიან. გოლდმანმა მრავალრიცხოვანი ტესტის საფუძველზე აჩვენა, რომ სასკოლო გაკვეთილებზე ბავშვები ბიბლიას პრაქტიკულად ვერ აცნობიერებენ. თავის წიგნში „რელიგიისადმი მზადყოფნა“ მან წინადადება წამოაყენა, რომ ბავშვებმა ბიბლიის შესწავლის ნაცვლად ცალკეული თემები დაამუშაონ, რომლებიც მათ ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან იქნება დაკავშირებული. როგორიცაა, ვთქვათ: სახლი, მეგობრები, ადამიანები, რომლებიც გვეხმარებიან, მწყემსები და ცხვრები. ხელები, ფეხები, ტანსაცმელი, საუზმე, თესლი, დაბადების დღეები, დღესასწაულები და ა. შ. მას მიაჩნია, რომ ნებისმიერი ამგვარი თემა შეიძლება განხილულ იქნეს რელიგიური და ბიბლიური ასპექტით, შეიძლება რელიგიურად იყოს აქცენტირებული ანდა დასრულდეს საუბრით რელიგიაზე, როგორც ცხოვრების საზრისზე.
ამგვარი მიდგომის სასარგებლოდ მრავალი რამ შეიძლება ითქვას, და ხელაღებით არაფრის უარყოფა, ალბათ, არა ღირს, მაგრამ მაინც მგონია, რომ სწავლების ასეთი მეთოდი ქრისტიანული აღზრდის მიზანს არ პასუხობს, გაკვეთილი ანდა საუბარი ოჯახზე, მეგობრებზე, შინაურ ცხოველებზე – ეს იგივე არ არის, რაც გამოცდილება ოჯახისა, მეგობრობისა, ცხოველებზე ზრუნვისა. ასეთი გაკვეთილი ადვილად შეიძლება გადაიქცეს ინტელექტუალურ აბტსრაქციად და ბავშვის პირადი გამოცდილებისთვის სრულიად უცხო დარჩეს. ჩვენი მიზანია – ბავშვში იმის შეგრძნება გავაღვიძოთ, რომ ღმერთი რეალურად არსებობს, თანამყოფობს ჩვენთან, მონაწილეობს ჩვენს ცხოვრებაში და ჩვენ მასთან ცოცხალი კავშირი გვქავს. ბიბლიური მოთხრობები სწორედ ამ რეალობაზე, ღმერთთან შეხვედრის რეალობაზე მეტყველებს. მასწავლებლის ამოცანაა ამგვარი მოთხრობისა თუ მოვლენის არსი ისე ახსნას, რომ ის ბავშვებისათვის უფრო გასაგები გახდეს მათი საკუთარი ცხოვრებისეული გამოცდილების შუქზე.
სარწმუნოების რომელი საფუძვლები, ღვთის ადამიანებისადმი დამოკიდებულების ამსახველი რომელი წარმოდგენები შეიძლება მივაწოდოთ ბავშვს შვიდიდან ცხრა წლის ასაკამდე?
ბავშვებს უკვე შეუძლიათ აღიქვან ღმერთი როგორც სამყაროს შემოქმედი. ეს იდეა რელიგიურ მნიშვნელობას მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიიღებს, თუ ბავშვებს სამყაროს მშვენიერება და საოცრება რამდენადმე აღქმული აქვთ.
სკოლის სახელმძღვანელოები, სამწუხაროდ, იფარგლება სენტიმენტალური ფრაზებით ვარსკვლავების, ღრუბლების და მთების სილამაზის შესახებ. ძალზე მნიშვნელოვანია, ბავშვებს ვასწავლოთ ბუნებრივი მოვლენებით გაოცება. მაგალითად, ბიბლიის სიტყვები: „და თქუა ღმერთმან: ქუეყანამან გამოიღედ მწვანვილი თივისა, მთესველი თესლისა ნათესავობისაებრი და მსგავსებისაებრი და ხე ნაყოფიერი, მყოფელი ნათესობისა“ (დაბ. 1,11) ბავშვებისათვის გაცილებით დიდ მნიშვნელობას იმ შემთხვევაში შეიძენს, თუკი ამ პროცესებს წარმოვუჩენთ. კლასში შეიძლება ჩავატაროთ მარტივი ცდები, ვაჩვენოთ ფილმი მცენარეების ზრდის შესახებ. ასევე, შესაძლებელია შესაქმის სხვა ასპექტების ილუსტრირებაც. ბავშვებმა შეიძლება დახატონ პლაკატები, რომლებიც მოგვითხრობს წყლის, ატმოსფეროს, ცეცხლის მნიშვნელობის შესახებ და ა. შ. კარგი იქნება, თუ მასწავლებელი გაეცნობა შესაბამისი კლასის ბუნებისმეტყველების სახელმძღვანელოს და გამოიყენებს სასწავლო მასალას, ფანტაზიის მცირედი დაძაბვით შესაქმის ისტორიის ერთგვარ ილუსტრირებას მოახდენს. ეს დაეხმარება ბავშვს, გადალახოს ის უფსკრული, რომელიც ჰქოფს იმას, რასაც ტაძარში იგებს, იმისგან, რასაც სკოლაში ასწავლიან – უფსკრული, საიდანაც იწყება რელიგიის გადაქცევა რაღაც „იზოლირებულ სივრცედ“, „კვირა დღის ცოდნად“, რომელსაც „ყოველდღიურ“ ცოდნასთან საერთო არაფერი აქვს.
ბავშვებს შეუძლიათ აღიქვან ღმერთი, როგორც ჩვენი მცველი და მფარველი. და აქ ჩვენ მოწოდებულნი ვართ გავითვალისწინოთ მათი ცხოვრებისეული გამოცდილება და თანდაყოლილი უნარი მოვლენები და საგნები შედარების გზით შეიმეცნონ. ტელეგადაცემებიდან ბავშვს ყოველგვარი ავარიებისა და ტრაგიკული შემთხვევების შესახებ ესმის და ეს მისი გონების ყოველდღიურ “საზრდოს” წარმოადგენს. ისეთი ბიბლიური მოთხრობა, როგორიცაა მოთხრობა სამი ყრმის შესახებ ბაბილონის სახმილში, არ შეიძლება გამოვიყენოთ ილუსტრაციად იმისა, რომ ცეცხლის არ უნდა გვეშინოდეს, ამ მოთხრობის ნამდვილი არსი მდგომარეობს მეფისადმი ყრმების პასუხში: „რამეთუ არს ღმერთი ჩუენი ცათა შინა, რომელსა განმკუთვნელი ვართ, შემძლებელი განრინებად ჩუენთა სახმილისაგან ცეცხლისაისა მგზნებარისა … და უკეთუ არა საცნაურ იყვნენ შენდა, მეფე, ვითარმედ ღმერთთა შენთა არა ვეკუთვნით და ხატსა ოქროსასა, რომელ აღსდგი, არ თაყუანის-ვსცემთ“ (დან. 3,17-18).
მრავალი ბიბლიური მოთხრობა გვაუწყებს განსაცდელის ჟამს ღვთის შეწევნაზე, გვამცნობს იმას, რომ ღმერთი უშვებდა ადამიანთა ვნებას გარკვეული ხნის განმავლობაში, მაგრამ ყოველთვის ახსოვდა ისინი და მათ ტანჯვას მათ სასიკეთოდვე მიმართავდა. ბავშვებს შეუძლიათ გააცნობიერონ: იმისათვის, სწორ გზაზე რომ დადგეს, ადამიანმა გამოცდა უნდა ჩააბაროს. ამასთან დაკავშირებით შეიძლება მოვუთხროთ იოსების, ბალაამისა და მისი სახედრის, წინასწარმეტყველი იონას ისტორიები და მრავალი სხვა.
თუმცა ბავშვებთან ტანჯვის პრობლემების განხილვა ჯერ ნაადრევია, განსაკუთრებით, უდანაშაულოთა ტანჯვისა. მაგრამ ზოგჯერ ამ საკითხისთვის გვერდის ავლა არ ხერხდება. შეიძლება, მათ გონებაში აღვბეჭდოთ იესო ქრისტეს სახე, უცოდველისა, რომელმაც მიიღო ვნება, სატანჯველი, მაგრამ მისი ვნება და სიკვდილი არ იყო გზის დასასრული, რადგან იგი აღდგა. თუ ბავშვებმა მოახერხეს გაიგონ და თანაგრძნობით განიცადონ ქრისტეს ვნებისა და მისი აღდგომის ერთიანობა, ეს ნიშნავს, რომ მათში ტანჯვის ქრისტიანული აღქმა-გაგების საფუძველი უკვე არსებობს. უფრო ღრმად ამ პრობლემის გააზრება მათ მოგვიანებით მოუწევთ.
თუკი ბავშვებს ჯერ არ დაუგროვდათ მათთვის საყვარელი, ადვილად დასამახსოვრებელი მოთხრობების მარაგი წმიდა წერილიდან, რაც ადამიანისადმი ღვთის სიყვარულზე, შეწევნასა და მფარველობაზე მოწმობს, უმჯობესია თავი არ გამოვუჭედოთ ცარიელი განცხადებებით: „ღმერთს ჩვენ ვუყვარვართ“, „ღმერთი სიყვარულია“, „უნდა გვიყვარდეს ღმერთი“.
ვმსჯელობთ რა სარწმუნოებრივ სწავლებაზე, უშუალოდ სამების დოგმატთან მივდივართ. ბავშვები ადრევე ეჩვევიან წარმოთქვან: „სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა“, რადგან ეს სიტყვები მუდმივად იხმარება ღვთისმსახურებაში. ამ ასაკში აუცილებელია ბავშვებს გავაცნოთ სახებანი, რომლებიც ამ სიტყვების მნიშვნელობის განცობიერებაში დაეხმარებათ. რა თქმა უნდა, მათ არ ძალუძთ სამების დოგმატის საღვთისმეტყველო განმარტების გაგება. მაგრამ გადავდებთ რა მას გარკვეული დროით, შეგვიძლია განმარტების მისაღებად სახეებისა და მოთხრობების მეშვეობით შევამზადოთ. მოთხრობები მარტივი, მაგრამ დოგმატური თვალსაზრისით ზუსტი უნდა იყოს, მერე რაღაცის შეცვლა და თავიდან სწავლება რომ არ მოგვიხდეს.
აი, რამდენიმე მაგალითი ამგვარი ბიბლიური მოთხრობებისა:
1. ამ ასაკის ბავშვები მომზადებულნი არიან კითხვისათვის: „ვინ შექმნა სამყარო?“ და მზად არიან საპასუხოდ: „სამყარო შექმნა ღმერთმა“. მასწავლებელმა შეიძლება დასვას კიდევ ერთი კითხვა: „მაგრამ ღმერთი ვინღა შექმნა?“ და ამ კითხვამ, შესაძლოა, მოსწავლეები კიდეც დააბნიოს. მასწავლებელმა შეიძლება უთხრას, რომ ღმერთი არავის შეუქმნია, რომ ღმერთი ყოველთვის იყო. მას შეუძლია ხმამაღლა წაიკითხოს სიტყვები; რომლითაც იწყება ბიბლია: „დასაბამად ქმნა ღმერთმან ცა და ქუეყანა. ხოლო ქუეყანა იყო უხილავ და განუმზადებელ და ბნელი ზედა უფსკრულთა და სული ღმრთისა იქცეოდა ზედა წყალთა. და თქუა ღმერთმან: „იქმნენ ნათელი და იქმნა ნათელი“. (დაბ. 1,1-3).
ეს სიტყვები გვეუბნება, თუ ვინ არის ღმერთი. მამა ღმერთმა თავისი სიტყვით შექმნა სამყარო. იესო ქრისტეს ეწოდება, აგრეთვე, „სიტყვა ღვთისა“ (ლოგოსი), ხოლო სული წმიდა „იქცეოდა წყალსა ზედა“. ამრიგად, ბიბლიის პირველივე მუხლში ნათქვამია, რომ ღმერთმა – მამამ, ძემ და სული წმიდამ – შექმნა სამყარო.
2. როდესაც შედარებით მოზრდილ ბავშვებს მოვუთხრობთ, რომ ღმერთმა შექმნა ადამიანი, შეგვიძლია გავიმეოროთ ბიბლიის სიტყვები: „და თქვა ღმერთმან (წმიდა სამებამ): ვქმნეთ კაცი ხატებისაებრ ჩვენისა და მსგავსებისაებრ. და მთავრობდეს თევზთა ზღვისათა და მფრინველთა ცისათა და პირუტყვთა და მხეცთა ყოვლისა ქუეყანისა ყოველთა ქუეწარმავალთა მავალთა ქუეყანასა ზედა“ (დაბ. 1,26). მაშ, რითია ადამიანი მსგავსი ღვთისა? რა არის მასში ღვთის ხატებისებრ? მაგალითად, უნდა ზრუნავდეს სამყაროზე (თუმც კი ნაკლებად, ვიდრე მამა ღმერთი). ის გონიერი არსებაა, ხოლო ბიბლიის ენაზე „სიტყვა“ (“ლოგოსი“), აგრეთვე, „გონებასაც“ ნიშნავს. ასევე, ადამიანი „სულიერი არსებაა“: შეუძლია ლოცულობდეს, უყვარდეს, ზრუნავდეს და გრძნობდეს უფრო ღრმად, ვიდრე მისი სხეული. ამიტომ შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ ყოველ ადამიანში არის რაღაც წმიდა სამებისაგან.
3. მართლმადიდებელი ბავშვები ეკლესიაში ხშირად ხედავენ სამების ცნობილ ხატს, რომელზეც აბრაამთან სამი ანგელოზის სტუმრობაა გამოსახული. ხატთან დაკავშირებულ, ამბის მოყოლა ძალზე მარტივად შეიძლება – ვაჩვენოთ, როგორ ერთიანდება წრიული მოძრაობით სამი ფიგურა და როგორ ქმნის ერთ მთლიანობას, წრეს…
4. შეიძლება მოვუთხროთ ფერისცვალების ანდა ნათლისღების ისტორია და ხაზი გავუსვათ, რომ ადამიანები ხედავდნენ იესოს, ძე ღვთისას, ესმოდათ მამა ღმერთის ხმა და ამავე დროს იხილეს, როგორ გადმოვიდა სული წმიდა ქრისტეზე მტრედის სახით.
სამების აბსტრაქტული განსაზღვრება, როგორც წესი, ბავშვის ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს აღემატება, მაგრამ მან შეიძლება უეცრად კითხვა დასვას: „ეს როგორ გამოდის – ერთი ღმერთი და სამი პირი? ის რა, მართლა სამია? სამი პირი აქვს?” ამ შემთხვევაში ვერანაირ აბსტრაქტულ განმარტებას ბავშვი ვერ გაიგებს, ამიტომ ყველაზე უკეთესი იქნება მაგალითად ოჯახი მოვუყვანოთ. „რამდენნი ხართ ოჯახში? მამა, დედა, ერთ-ორი ძმა ან და? აი, ხომ ხედავ, თქვენ რამდენიმე ხართ, მაგრამ ერთ ოჯახს შეადგენთ. ოჯახში ზოგჯერ უსიამოვნებაც ხდება, ჩვენ ყოველთვის არ გვიყვარს ერთმანეთი, წმიდა სამება კი ჭეშმარიტი სიყვარულია, ამიტომ სამი პირი – ერთი ღმერთია”.
ჩემი აზრით, დროდადრო ბავშვს უნდა შევახსენოთ, რომ ღმერთზე ჩვენი საუბრისას ყოველთვის რჩება რაღაც შეუცნობელი – ის, რისი გაგებაც ადამიანს არ ძალუძს. ამის კარგი ილუსტრაციაა მოთხრობა ნეტარი ავგუსტინეს შესახებ, რომელიც სეირნობდა ზღვის ნაპირას წმიდა სამებაზე დაფიქრებული და ბავშვი შენიშნა, – ქვიშაში პატარა ორმო ამოეთხარა და ცდილობდა წყლით აევსო. როდესაც ნეტარმა ავგუსტინემ ჰკითხა, რას აკეთებო, ბიჭუნამ უპასუხა, მთელი ზღვა ამ ორმოში მინდა გადმოვასხაო. ნეტარი ავგუსტინე მიხვდა, – როგორც შეუძლებელი იყო ბავშვის სურვილის შესრულება, ასევე შეუძლებელია ადამიანის გონებისათვის ღვთის არსის ბოლომდე წვდომა.
საკმაოდ რთული საქმეა ბავშვს ლოცვა ვასწავლოთ. უფრო ადრეულ ასაკში ლოცვა საკუთრივ მოქმედებით იფარგლებოდა: დადგომა ხატის წინაშე, მუხლების მოდრეკა, პირჯვრის გადასახვა, გარკვეული სიტყვების გამეორება. ახლა ყოველდღიური ლოცვა არა მხოლოდ ზეპირად ნასწავლი ლოცვების აუცილებელ განმეორებას გულისხმობს (რაც სრულიად აზრს მოკლებულ საქმედ არ შეიძლება მივიჩნიოთ, რადგან ის ლოცვისადმი, როგორც გარკვეული მოვალეობის, კანონისადმი დამოკიდებულებას აყალიბებს), არამედ კონკრეტული შემთხვევის გამო ნათქვამ ლოცვებს – გულითად თხოვნასაც: „თუ შეიძლება, ღმერთო, ხვალ კარგი ამინდი იყოს“, „ღმერთო, დაბადების დღეზე ველოსიპედი მაჩუქონ!“, „ღმერთო, მოარჩინე“… არსებობის უფლება და ფასეულობა ლოცვის ორივე სახეს აქვს, მაგრამ კიდევ რაღაცაა საჭირო. ეს „რაღაც“ შეუძლებელია ბავშვს ძალით თავს მოახვიო. მის აღმოჩენამდე თვითონ უნდა მივიდეს. აღმზრდელის ამოცანაა – ბავშვები დისციპლინას მიაჩვიოს – ლოცვის დადგენილი წესი დაიცვან, მაგრამ თანაც არ დაუშვას, რომ ლოცვა დაზუთხულის მექანიკურ გამეორებად გადაიქცეს, რაც თავისთავად ნამდვილი ლოცვის შესაძლებლობას გამორიცხავს. კარგი იქნება თუ შევთავაზებთ ლოცვას მართლა რაღაც მნიშვნელოვანისათვის: ილოცოს იმისათვის, ვინც მძიმედ ავადაა ან განსაცდელშია, მადლობა შესწიროს ღმერთს მართლა კარგი და ძვირფასი საჩუქრისათვის, სთხოვოს ღმერთს შეწევნა გართულებულ სიტუაციაში. ლოცვითი განწყობის შენარჩუნება სამრევლო სკოლაში ლოცვის წარმოთქმისას განსაკუთრებით ძნელია სწავლის დაწყების წინ. ამ დროს ლოცვისთვის აუცილებელი კონცენტრაციის მიღწევა თითქმის შეუძლებელია. წამდაუწუმ შემოდიან დაგვიანებულები, ბავშვებს ერთმანეთთან დალაპარაკება უნდათ; მასწავლებლები კი წესრიგის დამყარებას ცდილობენ. ბავშვებს ლოცვის წარმოთქმისა თუ გალობის წინ გონების მოკრებაში ჩვენ უნდა დავეხმაროთ. მაგალითად, სანამ დაიწყებენ გალობას „მეუფეო ზეცათაო“, შეიძლება გავახსენოთ, რომ ესაა ლოცვა სული წმიდის – „ცხოვრების მომნიჭებელის“ მიმართ, რომელიც მთელ სამყაროს სიცოცხლით აღავსებს. შეიძლება ბავშვებს ვუთხრათ: „შევეცადოთ ისე ვიგალობოთ ეს ლოცვა, რომ სიცოცხლე ჩვენშიც ჩანდეს“. სხვა დროს შეიძლება ბავშვების ყურადღება მივმართოთ ლოცვის ძირითადი სიტყვებიდან ერთ-ერთისკენ ანდა იმ მოვლენისაკენ, რასაც უკავშირდება.
რამდენადაც ვიცი, ამ ასაკის ბავშვებს ტაძარში სიარული უჭირთ. მართალია, ისინი ნაკლებად უშლიან ხელს მშობლებს და უკვე შეჩვეულნი არიან წირვა-ლოცვას, მაგრამ ხშირად მათ უბრალოდ სწყინდებათ. საქმე უფრო კარგადაა, თუ შინ ან სკოლაში ბავშვებს ხმამაღლა წარმოთქმული სიტყვების მნშვნელობას უხსნიან, მაგრამ სრულიად მშვიდად, გაუნძრევლად დგომა, როცა გარშემო განსაკუთრებული არაფერი ხდება, ბავშვისთვის მაინც ძნელია. პატარა ბავშვები ერთობიან, როდესაც ანთებულ სანთლებს უყურებენ როდესაც, საკმევლის უჩვეულო სურნელს შეიგრძნობენ ან როცა გალობას ისმენენ, მაგრამ უფრო მოზრდილი ბავშვებისათვის ყოველივე ამაში სიახლე უკვე აღარაა. მათ უფრო მკაცრად სთხოვენ კარგად მოიქცნენ, არადა ბავშვები კვლავაც არ არიან ჩართულნი ღვთისმსახურებაში.
რამდენადაც ვიცი, ამ ასაკის ბავშვებს ტაძარში სიარული უჭირთ. მართალია, ისინი ნაკლებად უშლიან ხელს მშობლებს და უკვე შეჩვეულნი არიან წირვა-ლოცვას, მაგრამ ხშირად მათ უბრალოდ სწყინდებათ. საქმე უფრო კარგადაა, თუ შინ ან სკოლაში ბავშვებს ხმამაღლა წარმოთქმული სიტყვების მნშვნელობას უხსნიან, მაგრამ სრულიად მშვიდად, გაუნძრევლად დგომა, როცა გარშემო განსაკუთრებული არაფერი ხდება, ბავშვისთვის მაინც ძნელია. პატარა ბავშვები ერთობიან, როდესაც ანთებულ სანთლებს უყურებენ როდესაც, საკმევლის უჩვეულო სურნელს შეიგრძნობენ ან როცა გალობას ისმენენ, მაგრამ უფრო მოზრდილი ბავშვებისათვის ყოველივე ამაში სიახლე უკვე აღარაა. მათ უფრო მკაცრად სთხოვენ კარგად მოიქცნენ, არადა ბავშვები კვლავაც არ არიან ჩართულნი ღვთისმსახურებაში.
ამ დროს კარგია, ბავშვებს ღვთისმსახურების არსი მოკლედ ავუხსნათ. ინტერესი იმის მიმართ, რასაც ტაძარში ხედავენ, შეიძლება გავაძლიეროთ, თუკი საღვთისმსახურო საგნების დანიშნულებაზე, ტაძრის არქიტექტურაზე მოვუთხრობთ. თუ რაღაც მაინც ეცოდინებათ ხატებზე გამოსახული წმიდანებისა და მოვლენების შესახებ, ხატის ცქერისას ამაზე ფიქრის საშუალება ექნებათ, – ლიტურგიის არსი, მისი უმთავრესი მომენტები თუ ესმით, მათთვის გაცილებით ადვილია ღვთისმსახურებას ყურაღება მიადევნონ. სწავლებას თან შემოქმედებითი ხასიათის მუშაობაც შეიძლება დაერთოს: მარტივი მოდელების, ნახატების, კალენდრების დამზადება და სხვ.
გამოვძებნოთ შესაძლებლობა იმისა, რომ ბავშვებმა ლიტურგიაში ქმედითი მონაწილეობა მიიღონ – ეს საშუალება ნებისმიერ სწავლებაზე უფრო ეფექტურია. ბავშვების გუნდს შეიძლება ზოგიერთი საგალობლის შესრულება ვანდოთ, რაც შეიძლება მეტი ბიჭი უნდა მოვიზიდოთ, რომლებიც მოძღვარს საკურთხეველში დაეხმარებიან, გოგონები კი ტაძრის გამშვენიერებაზე იზრუნებენ. სასანთლეებს მოუვლიან, სეფისკვერს დაარიგებენ და ა.შ. როდესაც ჯვრით მსვლელობა იმართება, უნდა ვეცადოთ, რომ მასში მონაწილეობა ბავშვებმაც მიიღონ. ერთი სიტყვით, არსებობს მრავალგვარი შესაძლებლობა, მთავარია, გვახსოვდეს, რომ ბავშვების აქტიური ჩაბმა ღვთისმსახურებაში ძალზე მნიშვნელოვანი საქმეა.მასწავლებლებსა და მშობლებს შეუძლიათ ბავშვის ყურადღება ღვთისმსახურების ცალკეულ მომენტებზე შეაჩერონ. რამდენჯერ კითხულობს მღვდელი სახარებას? როდის და როგორ გამოაბრძანებენ ბარძიმს? რამდენჯერ გამოაქვთ საკურთხევლიდან ლიტურგიის დროს? რამდენი წმიდანი შეუძლიათ ამოიცნონ ხატებზე? ეს და მსგავსი კითხვები მასწავლებელმა შეიძლება ფურცლებზე დაუწეროს ბავშვებს და ტაძარში წასვლის წინ დაურიგოს. შედეგი კი შემდეგ კვირა დღეს შეიძლება შემოწმდეს.
მაგრამ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ყველაფერი ვუთხარით და გავაკეთეთ, მაგრამ ბავშვებს მაინც გაუძნელდათ ტაძარში სიარული, სასოწარკვეთას ნუ მივეცემით. საკუთარი თავის იძულება – რელიგიური ცხოვრების მნიშვნელოვანი ნაწილია და ბავშვებისთვის მეტად სასარგებლოა გააცნობიერონ: გარკვეულ რაღაცას მხოლოდ იმიტომ კი არ ვაკეთებთ, რომ ასე გვინდა, არამედ იმიტომ, რომ ჩვენი ვალია.
7-დან 10 წლამდე ასაკის ბავშვებს ჩვენ შეგვიძლია ცოტა მეტი მოვუთხროთ ზიარების არსის შესახებ. ყურადღება ძირითადად უნდა მივაპყროთ საიდუმლო სერობას და იმას, თუ რა გააკეთა და რა ბრძანა იესო ქრისტემ. შეიძლება, აგრეთვე, დამატებით ვესაუბროთ ძღვენის მირთმევის შესახებ. ამ ასაკის ბავშვებს უხარიათ საჩუქრების მიღება და მოსწონთ, როდესაც თვითონაც ჩუქნიან სხვას. ელიან საჩუქრებს. ფიქრობენ მათზე, ხალისით ჩუქნიან – ამზადებენ საჩუქარს დედის დღისათვის, ადგენენ სიას ადამიანებისა, ვისაც უნდა მიართვან საჩუქარი შობის დღესასწაულზე; ეს მათთვის ძალზე მნიშვნელოვანია. შეგვიძლია გავაცნბთ ძველი აღთქმიდან რამდენიმე მოთხრობა ძღვენისა და ღვთისადმი შეწირული მსხვერპლის შესახებ. ეს მოთხრობები გახდება საფუძველი იმისა, რომ გაიგონ არსი ყველაზე მთავარი საჩუქრისა – ცხოვრებისა, რომელსაც იესო ქრისტე გვანიჭებს. ძალზე მნიშვნელოვანია, მსხვერპლშეწირვის იდეა არა მარტო ავუხსნათ, არამედ გავამყაროთ მრავალრიცხოვანი მოთხრობებით, რომლებიც ამ იდეის ილუსტრაციას მოახდენს. წმიდა ზიარება – ეს არის ქრისტეს საჩუქარი, რომელსაც გვანიჭებს; წმიდა საზრდო, წმიდა ტრაპეზი, რომელსაც ჩვენ გვიზიარებს, რათა მასთან ცხოვრება შევძლოთ. ჩვენ ვიღებთ ამ საჩუქარს, ჩვენი მხრივ ვცდილობთ მცირე, მოკრძალებული ძღვენი მივართვათ, ისე თუ ვცხოვრობთ, როგორც მას სურს, რომ ვიცხოვროთ. ეს აზრი უმჯობესია მოთხრობებსა და მაგალითებში ჩავაქსოვოთ; ბავშვი ამ სახეებს თუკი შეითვისებს, შემდგომი სულიერი ზრდის საფუძველი დადებული იქნება.
ამ ასაკში ბავშვი პირველად მიდის აღსარების ჩასაბარებლად, ეს ძალზე დიდი მოვლენაა მის ლიტურგიულ გამოცდილებაში. ის სამი წმიდა საიდუმლო, რომელშიც იგი აქამდე მონაწილეობდა, მისგან გაგებას არ მოითხოვდა, მაგრამ სინანულის საიდუმლო მოითხოვს ნამდვილ, პირად მონაწილეობას და გაცნობიერებას. ეს საეკლესიო წესი, რასაკვირველია, არ არის შემთხვევითი, 7-8 წლის ბავშვმა მიაღწია „გონიერების ასაკს“, აქვს უნარი შეგნებული არჩევანი გააკეთოს სიკეთესა და ბოროტებას შორის, შეუძლია სცოდოს და მოინანიოს. ამის შესაბამისად იცვლება ქრისტიანული აღზრდის ძირითადი ამოცანა: ბავშვს უნდა განვუვითაროთ უნარი ყოველდღიურ ცხოვრებაში ცოდვის გამოვლინება გაარჩიოს.
შვიდიდან ათი წლის ბავშვებს ესმით დამორჩილების აუცილებლობა. „იყო კარგი” – ნიშნავს დაუჯერო მშობლებსა და მასწავლებლებს. არ დაუჯერო – ნიშნავს „იყო ცუდი”. მათ ესმით და იღებენ დაყოფას „სამართლიანად” და „უსამართლოდ” – ჩვეულებრივ, პროტესტის სახით, თუკი უსამართლოდ მოექცევიან: „მასწავლებელი უსამართლოა!” “შენ მე მომატყუე!” ბავშვები გამბედაობასა და ვაჟკაცობას უყურებენ როგორც ღირსებას, რომელიც აღტაცებას იმსახურებას, თუნდაც უაზროდ იყოს გამოვლენილი, მაგალითად, რაიმე სახიფათო ადგილას ასაძრომად. გოგონები თანაგრძნობასა და სითბოს უფრო ადვილად გამოხატავენ. ხშირად ვითარდება ეჭვიანობა, არასრულფასოვნების კომპლექსი, დაჩაგრულობის განცდა, მაგრამ ამას, ჩვეულებრივ, არამოტივირებული, ქვეცნობიერი ხასიათი აქვს. ბავშვებს მიაჩნიათ, რომ „ცოდვა” – ეს რაღაც წესების დარღვევაა, როცა რაიმე აკრძალულს აკეთებ. უდარდელობა, რომელიც ტრაგედიით ანდა ნივთების გაფუჭებით მთავრდება, ასევე განიხილება, როგორც ცოდვა. ბავშვები ოჯახის პრინციპებს უპირობოდ იღებენ და იყენებენ მათ, როგორც ეტალონს სიკეთისა და ბოროტების განსაზღვრისას.
საზოგადოება, რომელშიც ბავშვი ცხოვრობს (იქნება ის ქრისტიანული მხოლოდ სახელწოდებით, ნეიტრალური თუ ქრისტიანობისადმი მტრულად განწყობილი) ხალისით იღებს მორალის, როგორც ქცევის ნორმების, დაცვის აუცილებლობას. ნებისმიერ საზოგადოებაში მორალი, როგორც გარკვეული წესების დაცვა, ცხადდება აუცილებელ, „ბუნებრივ” ზნეობად.
ქრისტიანული ზნეობა, რომელიც მოწოდებულნი ვართ, ბავშვებს ვასწავლოთ, უფრო ღრმაა. მნიშვნელოვანია დავეხმაროთ ბავშვებს გააცნობიერონ, რომ ცოდვა – ეს ყოველთვის სხვებთან ურთიერთობის რღვევაა და არა უბრალოდ წესის დარღვევა. კონკრეტულად ეს ნიშნავს, რომ მნიშვნელოვანია ბავშვებს ვასწავლოთ აფასებდნენ პიროვნულ ურთიერთობებს, რომლებიც აკავშირებთ მშობლებთან, ოჯახის წევრებთან. სიყვარულის, პატივისცემისა და ნდობის ამ გამოცდილებაზე ნელ-ნელა აიგება ღმერთთან ურთიერთობა. სირთულე ისაა, რომ სიტყვიერი ფორმულები ბავშვებს ვერ ეხმარება. ბავშვმა პრაქტიკულად უნდა გაიგოს, რას ნიშნავს, როცა გენდობიან და ენდობი. უნდა იგრძნოს, რას განიცდიან ადამიანები, ისწავლოს თანაგრძნობა, მეგობრობა, პატიება და დახმარება….
უმცროსი სასკოლო ასაკის ბავშვის ზნეობრივი აღზრდა, პირველ რიგში, მდგომარეობს იმ ურთიერთობების გაგებისა და გაცნობიერების ხელშეწყობაში, რომელიც ადამიანებთან და ღმერთან აკავშირებს. მონანიების გაგება განუყოფელია საერთო თემისგან: დარღვეული ურთიერთობა შეიძლება აღდგეს, თუკი გაქვს სინანული მომხდარის გამო, თუკი აპატიებ და გაპატიებენ. მონანიების ლაიტმოტივია – სურვილი, აღადგინო ღმერთთან ადრინდელი ურთიერთობა, და ღმერთი ყოველთვის, ყველა შემთხვევაში მზადაა გაპატიოს.
აღსარების საიდუმლოში მონაწილეობა ამ ასაკში გადამწყვეტია. შვიდ წლამდე ბავშვები ხშირად ეზიარებიან, ზოგჯერ – ყოველ კვირა დღეს. ამის მერე ხშირი ზიარება წყდება. ბავშვის მომზადება პირველი აღსარების ჩასაბარებლად – მოძღვრის სამუშაოს მნიშვნელოვანი შემადგენელია. სწორედ მოძღვარმა უნდა გადაწყვიტოს, როდის იქნება ბავშვი აღსარებისათვის მზად. ზოგი ბავშვი შეიძლება უფრო ადრე მოემზადოს, ზოგიც – მოგვიანებით. ყველაზე მთავარია, რომ პირველი აღსარება არ გახდეს მიჯნა, რომლის შემდეგაც წყდება ხშირი ზიარება.
მხოლოდ იმ მოძღვარს, რომელსაც მიუღია ბავშვის აღსარება, შეუძლია ჩასწვდეს მონანიების გამოცანას. მამა თომა ხოპკო წერს: „ამ ასაკში აღსარების მთავარი პრობლემა ბავშვისა და ღმერთის კავშირის ორგვარობაშია.
1. ღმერთი გვაძლევს კანონებს, რომლებიც უნდა დავიცვათ, კარგად უნდა ვიქცეოდეთ.
2. ღმერთი გვპატიობს, ვუყვარვართ და არასოდეს მიგვატოვებს, რაც უნდა ცუდად მოვიქცეთ, თუკი ვნანობთ ჩადენილს და ვცდილობთ კარგად მოვიქცეთ. მაგრამ მაინც კარგად უნდა ვიქცეოდეთ”.
ამ ასაკის ბავშვებში შემიმჩნევია ორნაირი განწყობა – „არა უშავს, მერე რა, რომ ცუდი ვარ, ღმერთი მაპატიებს” ანდა სასოწარკვეთა და დაბნეულობა. მანამდე ბავშვს ეგონა, რომ ყოველთვის კარგად იქცევა. ახლა კი ხდება იმის გაცნობიერება, რომ ადამიანს შეიძლება უნდოდეს კარგი იყოს, მაგრამ არაფერი გამსდიოდეს. დამოკიდებულება ბოროტებისადმი საკუთარ თავში გადამწყვეტ როლს თამაშობს ადამიანის ცხოვრებაში და ეს პირველად სწორედ ამ ასაკში ყალიბდება. ძალზე ძნელია, დაეხმარო ბავშვს, გაცნობიეროს, რომ გულგრილობაც („აბა, რა ვქნა, ჩემს თავს ვერ ვერევი!”) და სასოწარკვეთაც – ორივე არასწორია, ცოდვაა. ბავშვმა უნდა ისწავლოს საკუთარ თავში ცუდის დანახვა და მაინც ეცადოს მის დამარცხებას. მან შეიძლება გაიმარჯვოს ღვთის შეწევნით და გვერდით მყოფი ადამიანების დახმარებით, თუმცა უცოდველი არასოდეს გახდება.
წიგნი დაიწერა ინგლისურ ენაზე და თარგმნილია მსოფლიოს რამდენიმე ენაზე,
დიდ მადლობას ვუხდით ბატონ ირაკლი ლომოურს ამ, ძალიან საინტერესო წიგნის ქართულად თარგმნისა და ჩვენთვის უსასყიდლოდ გადმოცემისთვის.
გთავაზობთ ავტორის წინასიტყვობასა და წიგნის შესავალ ნაწილს.
წინათქმა
სოფია კულომზინა (1903—2000)
ეს წიგნი ბავშვთა ქრისტიანული აღზრდისა და განათლების სფეროში ჩემი მოსაზრებებისა და გამოცდილების გაზიარების მცდელობაა. ძირითადად, იგი ქრისტიანული პედაგოგიკის იმ კურსის შინაარსს წარმოადგენს, რომელსაც ნიუ-იორკში 1970-იან წლებში წმიდა ვლადიმერის სახელობის მართლმადიდებელ სემინარიაში მომავალ მოძღვრებს ვუკითხავდი.
ჩემი წიგნი აკადემიური ნაშრომი არ გახლავთ, – ის უფრო ჩემს პირად პედაგოგიურ გამოცდილებას ასახავს, – გამოცდილებას დედისა, მასწავლებლისა და ბებიისა. ჩვენი დროის სეკულარიზებულ მსოფლიოსა და ჩვენს ოჯახებში ბავშვთა ქრისტიანული აღზრდის პრობლემა ესოდენ მძაფრად რომ არ იდგეს, მის გამოცემას ვერც გავბედავდი. ჩემი ეს მცდელობა, თუნდაც არასრულყოფილი, მაინც საჭიროა, რადგან მთავარია სათავე დაიდოს – ამ რთულ თემაზე ნაშრომები არ არსებობს. დაე, ჩემი წიგნი მოწოდებად იქცეს ახალი მართლმადიდებლური პედაგოგიკური შრომების შესაქმნელად.
ამ წიგნს ამერიკის მართლმადიდებლებისთვის ვწერდი მათი მოთხოვნების გათვალისწინებით, მაგრამ, მგონია, რომ ახლა ის რუსეთშიც (საქართველოსთვისაც. რედ.) შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს. ჩვენს ამოცანებში, ჩვენს სიძნელეებსა და პრობლემებში ბევრია საერთო.
ს. ს. კულომზინა.
25.02.1994
შესავალი
როდესაც ვმსჯელობთ თანამედროვე ეკლესიურ ცხოვრებასა და მიღწევებზე ბავშვთა და მოზარდთა აღზრდის საქმეში, თვითკმაყოფილებისათვის არანაირი საფუძველი არ გაგვაჩნია. გარკვეული თვალსაზრისით, ჩვენს ეპოქას ადრეული ქრისტიანობის ეპოქასთან რაღაც საერთო აქვს. ქრისტიანულ რწმენას, ანუ რწმენას იმისა, რომ იესო ქრისტე ღმერთკაცია, რომ ღმერთი სამებაა და რომ ეკლესია ქრისტეს ცოცხალი სხეულია, უმცირესობა აღიარებს, თანაც, ეს უმცირესობა დაყოფილია და დაქსაქსული. ქრისტიანულმა სიმბოლოებმა, დღესასწაულებმა და ტრადიციებმა მნიშვნელოვანწილად დაკარგეს სიცოცხლისუნარიანობა. ისინი ან ქრება ჩვენი ცხოვრებიდან, ან ვაჭრობის ობიექტად იქცევა, ან კულინარულ თუ ეროვნულ წეს-ჩვეულებებთან იგივდება, და ხშირად რაღაც სასიამოვნოზე, თუმცა არც მაინცდამაინც გასაგებზე დაიყვანება. ბევრ ქვეყანაში ადამიანს საკმაო გამბედაობა სჭირდება იმის აღიარებისათვის, რომ ქრისტიანია, მაგრამ იქაც კი, სადაც არ არის რელიგიისადმი მტრული დამოკიდებულება, კულტურა რელიგიისაგან განცალკევებულია. ძნელია ცხოვრებისეული ფასეულობების რამდენადმე ქრისტიანული გააზრება თუ გაგება იმ შთაბეჭდილებებიდან გამომდინარე, რასაც თანამედროვე ბავშვი იღებს შინ, სკოლაში, წიგნებისა და ჟურნალების კითხვისას, რეკლამის ყურებისას. ეს იმ ოჯახებსაც ეხება, რომლებიც ტაძარში სისტემატურად დადიან. ბავშვი დღეს იზრდება გარემოში, რომელიც რომის იმპერიის ეპოქას ძლიერ გვაგონებს, ამასთან ერთად, ამ ეპოქებს შორის უდიდესი სხვაობა არსებობს, კერძოდ, დღეს წაშლილია მკვეთრი ზღვარი, რომელიც ქრისტიანულსა და არაქრისტიანულ მსოფლმხედველობას ერთმანეთისაგან ყოველთვის ყოფდა. რომის იმპერიაში სასკოლო განათლება სრულიად სეკულარული გახლდათ. გაბატონებული წარმოდგენები ქორწინებაზე, ოჯახური ურთიერთობის არსზე, ადამიანის პიროვნებაზე მკვეთრად განსხვავდებოდა ქრისტიანულისაგან – ქრისტიანი ბავშვი იზრდებოდა სახლში და ცხადად აცნობიერებდა: იყო ქრისტიანი, ნიშნავს განსხვავებოდე გარემომცველი საზოგადოებისგან, უარყოფდე მის ფასეულობებს. კომპრომისი ანდა „შეგუება“ გარესამყაროსთან წარმოუდგენელი იყო. დღეს ეს ზღვარი მორღვეულია. რას ნიშნავს “იყო ქრისტიანი”? ვინ უწოდებს დღეს თავს ქრისტიანს? საღვთისმეტყველო განსხვავებანი წაშლილია. სიტყვები „კონსერვატორი“, „დოქტრინიორი“ სალანძღავ გამოთქმებად იქცა. ასევე, გამქრალია ქრისტიანობის იმგვარი აღქმა, რაც 30 თუ 40 წლის წინათ ადამიანს საზოგადოების თვალში რესპექტაბელობას ანიჭებდა. ძნელია უსაყვედურო ახალგაზრდებს, რომლებიც ასეთი ქრისტიანობის ფარისევლობას უარყოფენ, თუმცა ამ აღქმაში მხოლოდდამხოლოდ ფარისევლობა არ ყოფილა.
მრავალი ადამიანი, ვინც თავს ქრისტიანს უწოდებს, აცხადებს, – ქრისტიანობას აღიქვამს, პირველ რიგში, როგორც ქადაგებას მთასა ზედა, რომლის არსი ადამიანებისადმი სიყვარულსა და პატივისცემაში, მშვიდობასა და კეთილგანწყობაში და, აგრეთვე, იმ საკმაოდ ბუნდოვანი შეგრძნების აღიარებაში მდგომარეობს, სამყაროში რაღაც ღვთიური ძალა რომ არსებობს. ეს მათ სავსებით აკმაყოფილებთ. რასაკვირველია, ამგვარი განცხადებების გულწრფელობასა და ღირებულებაზე კამათი არ ღირს. თუმცა კი, ჩვენ არა გვაქვს უფლება ვამტკიცოთ, – ეთიკური და მორალური ფასეულობები ქრისტიანობის განმასხვევებელი და განსაკუთრებული პრივილეგიაა. ეთიკური კოდექსები არა მხოლოდ რელიგიებს, თვით კომუნისზმსაც და ნაციზმსაც კი ჰქონდათ. კერძოდ, საკმაოდ მკაცრი მორალური კოდექსი, დაფუძნებული დისციპლინაზე, თავგანწირვაზე, ამხანაგობაზე, ხელისუფლებისადმი მორჩილებაზე. საბჭოთა კავშირში პედაგოგიური ინსტიტუტებისათვის გამოცემული ეთიკის სახელმძვღვანელო ქცევის ნორმებზე, მორჩილებაზე, პატიოსნებაზე, ურთიერთდახმარებაზე და ამგვარ საკითხებზე XIX საუკუნის სულისკვეთებით მოგვითხრობს. ამიტომ, თუკი ვამტკიცებთ, ქრისტიანული მორალი – ქრისტიანობის არსია, უნდა გავარკვიოთ, თუ რას წარმოადგენს ქრისტიანული მორალი და რითი განსხვავდება ზნეობისაგან მოარული გაგებით. აქ აშკარა პარადოქსთან გვაქვს საქმე: ქრისტიანობა თავისი მორალის, თავისი ეთიკური კანონის გარეშე წარმოუდგენელია, და მაინც, ეთიკური კანონი ცხოვრებაზე ქრისტიანული წარმოდგენებისგან სრულიად ავტონომიურად შეიძლება არსებობდეს და, შესაძლებელია, ქრისტიანული რწმენისადმი მტრულადაც კი იყოს განწყობილი.
ამრიგად, როცა დღეს ბავშვებს ვზრდით, ვაწყდებით სიტუაციას, რომელსაც ეკლესია ადრეც შეხვედრია. თუმცა, საკმაო განსხვავებაც არსეობს. ჩვენ არ შეგვიძლია შუა საუკუნეების ადამიანის ღვთისმოსაობა უბრალოდ ვისესხოთ. სულიერი ფასეულობები და მოთხოვნილებები დღეს ჩვენი აზროვნების შემადგენელ ნაწილად იქცა. რწმენა ადამიანის თავისულებისა ღვთის მიერ შექმნილ სამყაროში, ადამიანის შემოქმედებითი დანიშნულებისა ამქვეყნად, ადამიანის პიროვნების პატივისცემა და შემწყნარებლობა წმიდანების და ღვთისმეტყველების პირად ცხოვრებაში ქრისტიანული აზროვნების განუყოფელ ნაწილს შეადგენდა ყოველთვის, მაგრამ საზოგადოების ცხოვრება თუ ყოფა ამით გამსჭვალული არ გახლდათ. ინკვიზიცია, რელიგიური დევნა და ომები, იძულებითი მორჩილება შინ და სკოლაში, შეუწყნარებლობა, – ეს ყველაფერი სულაც არ აიხსნებოდა “ადამიანური არასრულყოფილებით“. ეს ყველაფერი „სულთა ცხონების“ საყოველთაოდ მიღებული და აღიარებული სისტემის ნაწილი იყო.
საუკუნეთა განმავლობაში აღზრდის ფილოსოფია (როგორც სამოქალაქო, ასევე ქრისტიანული) აქსიომად მიიჩნევდა, რომ ნებისმიერი ბავშვის სული „სუფთა დაფაა“, დაიცავით ბავშვი მავნე გავლენისაგან, დასაჯეთ, თუ დააშავებს, წაახალისეთ, თუ კარგად მოიქცევა – და საბოლო ჯამში კარგ ადამიანს მიიღებთ.
მაგრამ, ამასთან ერთად, ქრისტიანული სულიერი აღზრდის ერთ-ერთი მთავარი თეზისი (რაც ჩანს, მაგალითად, „სათნოებათმოყვარეობიდან“) გვეუბნება, – ყოველი სული უნიკალურია და მოძღვრის ამოცანაა კონკრეტულად განსაზღვროს, თუ რა არის საჭირო ყოველი განუმეორებელი პიროვნების სულიერი ზრდისათვის. ბავშვის რელიგიურ აღზრდაში ამ მიდგომამ ასახვა ვერ ჰპოვა. მაღალი სულიერების მქონე ცალკეულ მოძღვრებსა და წმიდანებს განჭვრეტის არაჩვეულებრივი ნიჭი ჰქონდათ, სულიერი მზერით პიროვნების გულს სწვდებოდნენ, მაგრამ მთლიანობაში, ეკლესიური აღზრდის პროგრამა მასწავლებელს არ წარმართავდა იქითკენ, რომ შეეცნო ბავშვის ინდივიდუალობა, შეეწყო ხელი თანდაყოლილი ნიჭისა და თავისებურებების განვითარებისთვის, წაეხალისებინა შემოქმედებითი უნარი და თვითგამოხატვისაკენ სწრაფვა, დახმარებოდა საკუთარი ქცევის მიზეზთა უფრო ღრმად გაცნობიერებაში.
ღვთის წინაშე ადამიანის თავისუფლების პრინციპი კაცობრიობის მიერ მხოლოდ უკანასკნელ ხანს იქნა გაცნობიერებული. თანამედროვე ანტიქრისტიანული ტოტალიტარული იდეოლოგიებისაგან სწორედ ეს კონცეფცია განგვასხვავებს. ქრისტიანული რწმენა – ესაა თავისუფალი აქტი, მასში არ არის თავსმოხვეული სიცხადე, რომელსაც ვერსად გაექცევი. ეს არის „ცხადყოფა უხილავისა“ (ებრ. 11.1[1]). თავისუფლების გარეშე რწმენა ვერ იარსებებს. მხოლოდ მაშინ შეძლებთ ჭეშმარიტად ირწმუნოთ, თუკი დაეჭვების უფლება შეგინარჩუნდებათ. ქრისტიანულ ღვთისმეტსყველებაში ეს ყოველთვის იგულისხმებოდა, მაგრამ საერთო საკაცობრიო ქრისტიანული ცნობიერების შემადგენელ ნაწილად უკანასკნელ ხანს იქცა.
ქრისტიანული აღზრდის ზოგადი პრინციპების გაღრმავებისათვის ეს ყველაფერი უდიდეს მნიშვნელობას იძენს. ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ შეგვიძლია ადამიანს წარმოვუჩინოთ მხოლოდ ის, რისიც გვწამს, წარმოვუჩინოთ რწმენის რეალობა ჩვენს ცხოვრებაში, მაგრამ არ შეგვიძლია ვინმე ვაიძულოთ სწამდეს და, მაშასადამე, ვერავის ვაიძულებთ სწამდეს სწორად. რწმენის უმაღლესი აქტი მოწოდებულია, ადამიანის თავისუფალი ნების გამოხატულება გახდეს. დღეს საყოველთაოდ აღიარებული სარწმუნოებრივი შემწყნარებლობის პრინციპი ამაზეა დაფუძნებული. ამის გამო რელიგიური აღზრდის ავტორიტარული მეთოდის გამოყენება არ შეგვიძლია. ეს არ ნიშნავს, თითქოს ჩვენ ავტორიტეტებს უარვყოფთ. ჩვენი რწმენის მნიშვნელოვანი ნაწილი, რა თქმა უნდა, ავტორიტეტებისადმი ნდობაზეა დაფუძნებული – წმიდანების, ეკლესიის, წმიდა წერილის ავტორიტეტისადმი. ოღონდ ეს ნდობა თავისუფალი არჩევანის შედეგია და თავს ვერავის მოვახვევთ. ავტორიტარულობა რელიგიური აღზრდის სფეროში ახლა აღარ ჭრის.Aჩვენ არ შეგვიძლია, ბავშვებს ჩავაგონოთ: „ასე და ასე უნდა გწამდეთ იმიტომ, რომ ასე გეუბნებით, ანდა იმიტომ, რომ ასე წერია კატეხიზმოში, ანდა იმიტომ, რომ ასე წერია ბიბლიაში”… მაგრამ ჩვენი შეგვიძლია და მოწოდებულნიც ვართ, ვუთხრათ: „მე მწამს…“ „ეკლესია გვასწავლის…“ „სახარებაში ნათქვამია…“ აღზრდა უნდა დაეფუძნოს იმის ცოდნას, რომ მოზარდსა თუ ახალგაზრდას მხოლოდ საკუთარი თავისუფალი არჩევანის წყალობით შეუძლია ირწმუნოს. აი, რატომაა მნიშვნელოვანი გვესმოდეს ჩვენი შვილებისა, ყურადღებით ვადევნებდეთ თვალს მათ გონებრივსა და ემოციურ განვითარებას, მათი მოქმედების მოტივებს. ძველი ტრადიციებისაგან განსხვავებით, ბავშვის აზროვნების წესი და მისი შემოქმედებითი წარმოსახვა დღეს ქრისტიანული აღზრდის ობიექტებად უნდა იქცეს.
თანამედროვე მართლმადიდებელი ეკლესია გამოწვევის წინაშე დგას. რელიგიური აღზრდის სფეროში მან უნდა შეიმუშაოს მიდგომა, რომელიც ზოგადეკლესიურ ტრადიციაში იქნება ფესვგადგმული. ამ ცოცხალ ტრადიციაში ჩვენ ვხედავთ არა მხოლოდ ცოდნას ღმერთზე, არამედ მადლმოსილ ცხოვრებას ეკლესიის წიაღში, ადამიანებისადმი ძმურ დამოკიდებულებას. ამასთან ერთად, ქრისტიანული განათლება, უპირველესად, პოროვნებაზეა მიმართული. ჩვილი იქნება, ყრმა, მოზარდი თუ ახალგაზრდა, პედაგოგი მოწოდებულია, ყოველ მათგანთან პიროვნული მიდგომა გამონახოს მისი განვითარების დონის შესაბამისად: ელაპარაკოს გასაგებ ენზე, გაუგოს და გაიზიაროს მისი მოთხოვნები და საზრუნავი, უყვარდეს პიროვნება ისეთი, როგორიც არის. რელიგიური გამოცდილება ქმედითია მიუხედავად იმისა, თუ რა ასაკისაა ადამიანი, ანდა ინტელექტუალური სიმწიფის რომელ სტადიაზე იმყოფება; ქრისტიანული აღზრდის პროცესი წინსვლის, პირადი გამოცდილების დაგროვების, პიროვნების თანდათანობითი ფერისცვალების პროცესად უნდა იქცეს. ეს მიზანი და გამოწვევა იმდენად დიდმნიშვნელოვანია, რომ მისი განხორციელება, ამ გამოწვევაზე ღირსეული პასუხის გაცემა მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი, თუკი ეკლესიური ცხოვრების მთელი სისავსით ვიცხოვრებთ. ქრისტიანული აღზრდის მიზანი – მადლმოსილების, ქარიზმის, ეკლესიის, როგორც ერთიანი ორგანიზმის, განხორციელებაა.
მართლმადიდებლობა და ეკლესიური ცხოვრება აბსტრაქტული კონცეფციები როდია. თავის სრულ გამოხატულებას ისინი სწავლებაში ანდა საღვთისმეტყველო შეხედულებებში ვერ ჰპოვებენ. „მცირე (საოჯახო) ეკლესიები“, რომლებიც ასე ხშირად იხსენიება მოციქულთა ეპისტოლეებში, ჭეშმარიტად ეკლესიის სხეულის ცოცხალ უჯრედებს წარმოადგენენ. „საოჯახო ეკლესიები“, თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, ყოველდღიურ ყოფაში, ტრადიციულ წეს-ჩვეულებებში რელიგიურ ფასეულობებსა და სარწმუნოებას ამკვიდრებენ. ოჯახი უფრო მეტია, ვიდრე მამა, დედა და შვილები. ოჯახი – ესაა მემკვიდრე ზნეობრივი და სულიერი ფასეულობებისა და ჩვეულებებისა, რომლებიც პაპების, პაპის პაპების, წინაპრების მიერაა დამკვიდრებული. ამას ჩვენ მუდმივად გვახსენებს მოთხრობები ბიბლიიდან ძველაღთქმისეული პატრიარქების შესახებ. ძალზე ძნელია შექმნა ჭეშმარიტად ქრისტიანული ცხოვრების წესი სტერილურ ლაბორატორიულ გარემოში, რომელიც თავისუფალი იქნება ყოველგვარი ტრადიციისაგან…
ამრიგად, რელიგიური აღზრდის სფეროში ეკლესიის ძალისხმევას სამი განზომილება აქვს: მრევლში სრულფასოვანი ლიტურგიკული ცხოვრების შექმნა, მჭიდრო ურთიერთობის დამყარება მშობლებსა და ოჯახებთან, ბავშვების რელიგიური აღზრდა-განათლება.
მართლმადიდებლობა და ეკლესიური ცხოვრება – ეს აბსტრაქტული კონცეფციები როდია, ისინი სრულ გამოხატულებას სწავლებებში ან საღმრთისმეტყველო შეხედულებეში ვერ პოულობენ. „მცირე (საოჯახო) ეკლესიები“ რომლებიც ასე ხშირად იხსენიება მოციქულთა ეპისტოლეებში, ჭეშმარიტად ეკლესიის სხეულის ცოცხალი უჯრედები არიან. „საოჯახო ეკლესიები“ თავისი ბუნებიდან გამომდინარე ყოველდღიურ ყოფაში, ურთიერთობაში, დღესასწაულებში, ლხინში და სხვა ტრადიციულ წეს-ჩვეულებებში რელიგიურ ფასეულობებსა და სარწმუნოებას ამკვიდრებენ. ოჯახი უფრო მეტია, ვიდრე მამა, დედა და შვილები. ოჯახი – ესაა მემკვიდრე ზნეობრივი და სულიერი ფასეულობებისა და ჩვეულებებისა, რომლებიც პაპების, პაპის პაპების, წინაპრების მიერაა შექმნილი. ამას ჩვენ მუდმივად გვახსენებს მოთხრობები ბიბლიიდან ძველაღთქმისეული პატრიარქების შესახებ. ძალზე ძნელია შექმნა ჭეშმარიტად ქრისტიანული ცხოვრების წესი სტერილურ ლაბორატორიულ გარემოში, რომელიც თავისუფალია ყოველგვარი ტრადიციისაგან…
ამრიგად, რელიგიური აღზრდის სფეროში ეკლესიის ძალისხმევას სამი განზომილება აქვს: 1. მრევლში სრულფასოვანი ლიტურგიკული ცხოვრების შექმნა, 2. მჭიდრო ურთიერთობის დამყარება მშობლებთან და 3. ოჯახებთან, ბავშვების რელიგიური აღზრდა-განათლება.
თავი I – „ქრისტიანული აღზრდის მიზანი“
თავი ΙΙ – „ჩვენი შვილები“ (ნაწილი I; ნაწილი II)
თავი III – „ქრისტიანული აღზრდა ოჯახში“
თავი IV – „მასწავლებელი“
თავი I
„ქრისტიანული აღზრდის მიზანი“
ამ თავს გარკვეული ეჭვით ვიწყებ, რადგან სხვა თავებთან შედარებით, ის უფრო მეტად ჩემს პირად შეხედულებებსა და ჩემს, როგორც დედისა და პედაგოგის, სუბიექტურ გამოცდილებას ასახავს. სავსებით შესაძლებელია არსებობდეს განსხვავებული შეხედულება, რომელიც საკითხს უფრო ღრმად აშუქებს. ვაითუ, მხედველობიდან გამომრჩა ზოგი მოსაზრება ან აზრი, ამიტომ ჩემი თხრობა, შეიძლება, არასრული და არაზუსტი აღმოჩნდეს, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ყოველმა ადამიანმა, რომელიც რელიგიური აღზრდითაა დაკავებული, უნდა გაიაზროს და გააცნობიეროს ჩვენი სარწმუნოებრივი სწავლების ძირითადი პრინციპები, თავისი დამოკიდებულება ცხოვრებისადმი და ყველაფერი ეს თავისი გამოცდილებისა და ცოდნის შესაბამისად ჩამოაყალიბოს. ამ პროცესში ყოველთვის არის რაღაც პირადული. თქვენ შეგიძლიათ სხვას მხოლოდ ის ასწავლოთ, რაც თქვენი შემადგენელი გახდა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყოველთვის არსებობს საშიშროება, საკუთარი მცდარი მოსაზრებანი და განათლების სფეროს ხარვეზები სხვას მოახვიო თავს. ასეა თუ ისე, მრავალწლიანი პედაგოგიური მუშაობის შედეგად ჩემთვის ქრისტიანული აღზრდის რამდენიმე მთავარი მიზანი და ამოცანა გამოიკვეთა.
„ღვთის რეალობის შეგრძნება“
პირველი, ძირითადი, უაღრესად არსებითი და რთული ამოცანა, რომელიც ქრისტიანი აღმზრდელის წინაშე დგას – ესაა ბავშვში ღვთის რეალობის შეგრძნების გაღვიძება. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მთავარია, ბავშვს დაეხმარო შეიცნოს ღმერთი, და არა მხოლოდ ცოდნა მიიღოს მასზე. სწორედ ეს განცდა ღვთის რეალობისა თანამედროვე საზოგადოებაში თითქმის საერთოდ დაკარგულია. მახსოვს, ერთმა სტუდენტმა მითხრა: „ის კი არა, თითქოს არ მწამს ღმერთის, მაგრამ ისეთი არარეალური მგონია…“ მრავალი ადამიანი, რომელიც სულაც არ არის პრინციპული ათეისტი, უბრალოდ ვერ შეიგრძნობს ღმერთს, მის მეუფებას, მის არსებობას საკუთარ ცხოვრებაში, როგორც რეალური პიროვნებისა, ვისთანაც გარკვეული ურთიერთობა აკავშირებს. მრავალი ქრისტიანის – მართლმადიდებლის, კათოლიკესა თუ პროტესტანტისათვის – უფრო რეალური საეკლესიო წეს-ჩვეულებები, ზნეობრივი ღირებულებები, ეთნიკური და ეროვნული ტრადიციებია, ვიდრე უბრალო ფაქტი ღვთის არსებობისა და იმისა, რომ მისი არსებობა ჩვენს ცხოვრებაში საგრძნობია და რომ თითოეული ჩვენგანი მასთანაა დაკავშირებული.
ვფიქრობ, ღვთაებრივი მყოფობის რეალობა ცოცხლად სწორედ მაშინ განიცდებოდა, როცა იესო ქრისტე ადამიანებს კურნავდა. სახარების იმ ეპიზოდში, სადაც მოთხრობილია ბრმის განკურნების შესახებაა (იოან. 9), მაცხოვარი კაცს ეკითხება: „შენ გრწამსა ძე ღვთისა?“ მან მიუგო: „ვინ არს იგი უფალო, რათა მრწმენეს იგი?“ იესომ უთხრა: „იხილე იგი, და რომელი იტყვის შენ თანა, იგი არს“. მან უპასუხა: „მრწამს უფალო“. იესო არ მოითხოვდა რწმენის ზუსტ განმარტებას, ეძიებდა არა „ცოდნას ღვთის შესახებ“, არამედ აღიარებას ღვთის ძალისა, რომელიც ბრმის ცხოვრებაში გაცხადდა.
ადამიანისათვის ნებისმიერ ასაკში არსებობს ორი შესაძლებლობა: ან ცხოვრება და აზროვნება ღვთის თანამყოფობის რეალობის განცდით, ან ამ განცდის გარეშე. სამი წლის ბავშვისათვის, რომელიც მისი ახლობლების ცოცხალი რწმენითაა გარემოცული, განცხადება – „ღმერთი არსებობს“ – ისეთივე რეალობაა, როგორც კატა ან ძაღლი, სიბნელე ან სინათლე. პირველ ხანებში შეიძლება იგი ღმერთს ფიზიკურ ობიექტებთან აიგივებდეს: ხატთან, სურათთან, ცასთან, წმიდა ზიარებასთან, მაგრამ ეს ღვთის შესახებ რაციონალური წარმოდგენა კი არ არის, არამედ მისი ჭეშმარიტი შემეცნება. ბავშვებისათვის ღმერთზე ასეთი „გრძნობისმიერი“ წარმოდგენა ბევრად უფრო რეალურია, ვიდრე ნებისმიერი, თუნდაც ყველაზე მარტივი აბსტრაქტული განსაზღვრება. ღვთის შესახებ ნებისმიერი აზრი, რომლის გადაცემასაც ბავშვებისათვის ვესწრაფვით, მან შეიძლება აზროვნების მხოლოდ გარკვეულ დონეზე აითვისოს, რაც უფროსის აზროვნებისაგან ძლიერ განსხვავდება. თუ სამი წლის ბავშვს ვეუბნებით, რომ „ღმერთმა შექმნა ყვავილები“, ან „ღმერთმა შექმნა ცხოველები, მზე, მე და შენ…“ მან, შესაძლოა, ღმერთი დიდი ადამიანის სახით წარმოიდგინოს, რომელიც ზის და ამ ყველაფერს ერთი მეორის მიყოლებით ქმნის. ღვთის შესახებ ამგვარი წარმოდგენა სახიფათოდ არ უნდა ჩავთვალოთ. ბავშვი გაიზრდება და ამ სახებას დაივიწყებს. მთავარია, რომ უფროსი, რომელსაც პატარა ენდობა, ეხმარება დაამყაროს კავშირი იმასთან, რაც ბავშვმა შეხებით, ყნოსვითა და სმენით იცის, და ღმერთს შორის. ბავშვის გარემოცვაში უშუალოდ არსებული ღვთის რეალობის ფიზიკური გამოხატულება (ხატები, სურათები და სხვ.) მისი გამოცდილების ნაწილი ხდება, პატარა ბავშვი კი ყოველივე იმის რეალობას, რასაც ის იმეცნებს, ძლიერად და უშუალოდ განიცდის. აღქმისა და წარმოსახვის ასეთი სიცხოველე შემდგომ, მე მგონი, ქრება.
კარგ მაგალითად იმისა, თუ რამდენად ცოცხლად განიცდიან ბავშვები ღმერთის რეალობას, გამოდგება სამი წლის ბიჭუნა, რომელსაც ვიცნობდი. მას მერე, რაც დედასთან ერთად წარმოთქვა ძილად მისვლის მოკლე ლოცვა, ფანჯარაში გაიხედა, ზეცას ხელი დაუქნია და თქვა: „ღამე მშვიდობისა, ღმერთო“.
ბავშვი, რომლისთვისაც უცნობია ღვთის რეალობის ეს განცდა, ღვთის არსებობასაც ასევე უბრალოდ აღიქვამს. სამყარო „ღმერთის გარეშე“ მისთვის ისევე რეალური და მრავალფეროვანი იქნება, ხოლო ცხოვრება სიხარულით აღსავსე, თუ კი მშობლები სიყვარულისა და უსაფრთხოების ატმოსფეროს შეუქმნიან. ბავშვისათვის „იდეები“ დიდად მნიშვნელოვანი არაა, ხოლო რელიგიური აღზრდის უქონლობა იმდენად იქნება შესამჩნევი, რამდენადეც, მაგალითად, ნაკლებად კულტურული ოჯახების შვილებში კითხვის ჩვევის უქონლობა. თუმცა „ღმერთის არსებობა“, თუ ეს ოჯახში სიყვარულის ნაკლებობით იქნება გამოხატული, მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენს ბავშვზე იქ გამეფებული ღელვით, შფოთით, შიშით.
როდესაც ბავშვი წაომიზრდება, მისთვის ძალზე მნიშვნელოვანი ხდება „რეალურის“ „არარეალურისაგან“ გამიჯვნა. ნებისმიერი ამბავი, რომელსაც შვიდი-რვა წლის ბავშვი ისმენს, ბადებს კითხვას: „ეს მართალია?“ ხშირად ბავშვი ცდილობს, გაარკვიოს, რამდენად არის ჭეშმარიტი ის, რაც არ ემთხვევა მის მიერ დაგროვილ გამოცდილებას. ამ შემთხვევაში ბავშვში ღვთის რეალობის გრძნობის ჩანერგვა მნიშვნელოვანწილად რთულდება. შვიდიდან ცხრა წლამდე ასაკში, მართალია. პრიმიტიულ დონეზე, მაგრამ ბავშვები მაინც რაციონალისტურები ხდებიან. მათში ძლიერაა გამოხატული ინტერესი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირებისადმი, მაგრამ ჯერ კიდევ სუსტად აქვთ განვითა-რებული აბსტრაქტული აზროვნება. რვა წლის ბავშვი არ დაიჯერებს, ღმერთი რომ სადღაც ღრუბლებს მიღმა იმყოფება, მაგრამ უფროსების მიერ მისთვის იმის ახსნა, თუ რას ვუწოდებთ ჩვენ „ზეცას“, ასევე არარეალური იქნება. ამ ასაკის ბავშვებისათვის ღმერთის რეალობის განცდის გადაცემას ერთიორად ართულებს ის, რომ ისინი ზნეობრივი რიგორიზმისაკენ არიან მიდრეკილნი და ახასიათებთ იუმორის სპეციფიკური გრძნობა, რომელსაც უფროსები ხშირად ვერ იგებენ.
ბავშვების რელიგიური აღზრდა ამ ასაკში იმის გამოც რთულდება, რომ ჩვენ ხშირად მივმართავთ რელიგიურ შეგონებებს და არ ვცდილობთ ისინი იმას დავუკავშიროთ, რასაც ბავშვი ყოფით ცხოვრებაში იმეცნებს და აღიქვამს, რის გამოც ღვთის რეალობის შეგრძნება სუსტდება.
საკვირაო სკოლის გაკვეთილები განყენებული იდეების, ცოდნისა და ინფორმაციის ნაკრებად იქცევა, ხშირად ბავშვი უფრო მიმზიდველ და ამაღელვებელ ცოდნას სკოლაში, ტელევიზორიდან ან მეგობრების წრეში იძენს. მაგალითად, რა უფრო რეალურია ბავშვისათვის: ბიბლიური ისტორიები სასწაულებრივი კურნების შესახებ, თუ მისი საკუთარი გამოცდილება – ექიმები, აცრები, საავადმყოფოები? თუ ღმერთი არსებობს სასწაულებრივი კურნებისას და არ არსებობს ჩვეულებრივ მედიცინაში, ღმერთის რეალურობის განცდა ბევრად სუსტდება.
როდესაც ბავშვი გარდამავალ ასაკს აღწევს, ღმერთის რეალობის შეგრძნება უფრო და უფრო ბუნდოვანი ხდება. მოზარდის ცხოვრება ისეთი ინტერესებითა და ემოციებითაა აღსავსე, რომელთაც არაფერი აქვს საერთო იმასთან, რასაც ისინი რელიგიის ქვეშ გულისხმობენ. დავიწყებას ეძლევა ყოველდღიური ლოცვა, რადგან მშობლები ამას ყურადღებას აღარ აქცევენ (მართლაც, ლოცვა ისეთივე ჩვევად არ უნდა იქცეს, როგორიც კბილების ხეხვა!). რელიგია ხშირად ტაძარში სიარულთან და გარეგნული წესებისა და ჩვევების დაცვასთან იგივდება. მოზარდები მიიჩნევენ – და ესაა ყველაზე ცუდი – რომ ეს მათთვის საჭირო არ არის. სწორედ მაშინ, როდესაც ბავშვები დამოუკიდებელ, თუმცა ჯერ კიდევ უმწიფარ აზროვნებას და საკუთარ თავში პიროვნების აღმოჩენას იწყებენ, თუნდაც ეს ეგოცენტრულად ხდებოდეს, რელიგიის შესახებ მათ ხშირად ავტორი-ტარული სტილით ელაპარაკებიან: „ბიბლია ამბობს“… „ეკლესია გვასწავლის“… „მოძღვარი ბრძანებს…“ არავინ ცდილობს აუხსნას მათ, ეს ყველაფერი რას ნიშნავს პირადად მათთვის, როგორ ეთანხმება მათ აზროვნებას, საჭიროებს თუ არა მათ მოწონებას და მაინც, სწორედ ამ ასაკის ბავშვებისგან შეიძლება ველოდოთ პირველად სიღრმისეულ გამოხმაურებას, ნამდვილ გაგებას იმისა, თუ რა არის რელიგია, – რელიგიური აზროვნებისა და გრძნობის უნარის გამოვლენას.
დავეხმაროთ ბავშვს, შეიგრძნოს ღვთის რეალობა – ესაა მთელი ჩვენი ცხოვრების მიზანი. რა თქმა უნდა, ვერანაირი სახელმძღვანელოები, გაკვეთილები თუ შეგონებანი თავისთავად ბავშვს ამ გრძნობას ვერ ჩაუნერგავენ, მაგრამ მაინც, დარწმუნებული ვარ, მასწავლებელს ეს მიზანი ყოველთვის უნდა ახსოვდეს, ეს უნდა იყოს ჩვენი ყველა სასწავლო მეთოდისა და გაკვეთილის ჭეშმარიტი კრიტერიუმი.
„მარტო არა ხარ”
ქრისტიანული ცხოვრების მართლმადიდებლური გამოცდილება გვასწავლის, რომ ადამიანი ღვთის წინაშე მარტო არაა. ღმერთთან შეიძლება ვიყოთ მხოლოდ ჩვენ, ყველა ერთად. ჩვენ ყველანი ღვთის გარშემო შემოკრებილნი ვართ. არსით ერთნი ვართ, ერთი სხეული. ოჯახის ციცქნა უჯრედი, მეგობრების ფართო წრე, ერი, ეკლესია – ეს ყოველივე ერთობის გამოვლინებებია, ყოველ დონეზე ეს პოტენციური რელიგიური გამოცდილე-ბაა, და თუკი ის ქრისტიანული აღზრდის ნაწილი არ გახდა, ესე იგი, რაღაც შეცდომაა დაშვებული. ტაძართან არსებულ საბავშვო ბაღში თამაში, საკვირაო სკოლის გაკვეთი-ლებზე მოზარდის მიერ ათვისებულის რეალიზაცია მეგობრებთან და მეზობლებთან ურთუერთობაში, საზოგადოებისა და ერის წინაშე პასუხიმგებლობის გაცნობიერება, ეკლესიურ ცხოვრებასთან ზიარება – ეს ყველაფერი იმ ერთობის გამოცდილების ნაწილებია, რომელიც სრულად ეკლესიაში მოიპოვება.
ერთიანი სხეულის თანაზიარობის ეს გამოცდილება რელიგიური ზრდის საფუძველს წარმოადგენს. ბავშვი, რომელიც ოჯახს გარეთ იზრდება, სასტიკ სირთულეებს განიცდის, იტანჯება სულიერად და ფიზიკურადაც კი. როდესაც 3-4 წლის ბავშვები საბავშვო ბაღში მიდიან, ყველაზე დიდ შთაბეჭდილებას ზღაპარი კი არ ახდენს, აღმზრდლემა რომ უამბო, არამედ ერთობლივი თამაში, სიმღერა, მოქმედება – თვით ფაქტი ჯგუფთან ერთობისა. რუტინული მოქმდებები, რომლებიც ესოდენ ძნელია ასწავლო შინ – ქურთუკი თავის ადგილზე ჩამოკიდოს, სკამი უხმაუროდ მისწიოს, – მიმზიდველი ხდება, როცა ბავშვი აკეთებს ამას, „როგორც ყველა”, როცა ჯგუფის წევრი ხდება.
კლასში მოსწავლეთა ოპტიმალური რაოდენობა ისაა, როდესაც ბავშვები შეწყობილად მომუშავე ჯგუფად იქცევიან, მასწავლებელი კი – ამ ჯგუფის წევრია. საუკეთესო პედაგოგიური მეთოდიკა ისაა, როდესაც ბავშვები კოლექტიურად მუშაობენ, თუმცა აუცილებელია დავუტოვოთ შესაძლებლობა ინდივიდაუალური შემოქმედებისთვის. საუკეთესო სკოლა ისაა, რომელიც ორგანიზებულია თემსა ანდა სამრევლოში, სადაც მშობლები და მასწავლებელი კარგად იცნობენ ერთმანეთს. ჭეშმარიტი ლიტურგიკული გამოცდილება ისაა, როცა ადამიანები „იკრიბებიან ერთად”, როგორც ერთიანი ეკლესია, როცა ერთობლივად აკეთებენ რაიმეს. ზრდასრული ქრისტიანთათვის ეს ერთობლივი ღვთისმსახურებაა, ერთობლივი ლოცვა. ისინი შეიძლება მდუმარედაც ლოცულობდნენ, გულში, თითქმის უძრავად იდგნენ. ბავშვებისათვის ლოცვასა და ღვთისმსახურებაში მონაწილეობა ფიზიკურად უნდა გამოვლინდეს, ყველა გრძნობაზე ზემოქმედებდეს. მართლმადიდებელ ღვთისმსახურებაში ამისათვის არაერთი შესაძლებლობა არსებობს, მნიშვნელოვანია გამოვიყენოთ ისინი.
„აქტიური” მონაწილეობის წყალობით ბავშვები უკეთ გაიგებენ, რას ნიშნავს იყო წევრი იმ სხეულისა, რომელსაც ეკლესია ეწოდება.
გადის წლები, ბევრი რაღაც, რაც ჩვენს ბავშვებს ვასწავლეთ, შეიძლება დაავიწყდეთ, მაგრამ თუ იგრძნეს, რომ ეკლესიის ნაწილს შეადგენენ, ერთიან სხეულს ეკუთვნიან, თუკი პირადი ურთიერთობები ჩამოუყალიბდათ იმ ჯგუფის შიგნით, რომელსაც ეკლესიასთან აიგივებენ, ესე იგი, მართლმადიდებელი ქრისტიანული აღრზრდის მყარი საფუძველი უკვე დადებულია.
„რელიგიური აღზრდა – ეს ზრდაა“
რელიგიური აღზრდა ზრდასთანაა დაკავშირებული. ზრდა – უპირველესად, ცვლილებაა. ადამიანი იცვლება, აღარ ჰგავს თავის თავს, მაგრამ თანაც იმავე პიროვნებად რჩება. ზრდა პიროვნების სიღრმეში ხდება: იმატებს გაგება, ძალა, გონება, გრძნობები. თუკი ზრდა არაა, უძრაობა ისადგურებს. აღზრდის ხელოვნება შეიძლება განვსაზღვროთ, როგორც „ზრდის ხელშეწყობა”. ეს ტრივიალურად ჟღერს, თუმცა აღმზრდელობითი პროცესის ერთ-ერთი ყველაზე სწორი და მდგრადი კრიტერიუმია. რამდენად ეხმარება თქვენი გაკვეთილი ზრდას? რამდენად ავითარებს მოწაფეთა უნარს? რამდენად უწყობს ხელს მოწაფეთა დამოუკიდებელი ზრდის პროცესს?
სახარება ამ მიდგომის მშვენიერ ილუსტრაციას გვთავაზობს. აღზრდისას იესო ქრისტე უმეტესად იგავებს, ანუ „ხელოვნების ენას” იყენებდა, როცა ყოველდღიური ცხოვრების ნაცნობი სახებები მსმენელებს ეხმარებოდა უფრო ღრმა ჭეშმარიტება გაეგოთ და მიეღოთ. იგავებით სწავლება მსმენელისგან არსებით ძალისხმევას მოითხოვს. სახების მნიშვნელობა თავად უნდა გაცნობიეროს. ეს შემოქმედებითი აქტია. როდესაც იდეა გაგებულია, ის შეიძლება გააგრძელო და განავითარო. მაგრამ ჯერ აუცილებელია აღიქვა სახება, საკუთარი თავი მოთხრობის გმირთან გააიგივო, განიცადო, რაც მან განიცადა. ასეთი სწავლება უფრო მეტად უწყობს ხელს ზრდას, ვიდრე სილოგიზმებისა და უეჭველი ლოგიკური სქემების გადმოცემა.
ყოველ ადამიანს ქრისტე მის ენაზე ელაპარაკებოდა, სულიერი განვითარების მის დონეს ითვალისწინებდა. იგი თავს უმალ და სრულად არ წარმოაჩენდა, სახარებაში რამდენჯერმე ნათქვამია, რომ ადამიანებს მისი არ ესმოდათ. არ ყოფილა ორი ადამიანი, ვისაც ერთანაირად გაუხსნიდა თავს. მოწაფეები ინდივიდუალურად, თანდათანობით აცნობიერებდნენ, თუ სინამდვილეში ვინ დგას მათ წინაშე.
ქრისტიანული აღზრდა ოჯახში მხოლოდ საოჯახო წესების სტატიკურ აღქმაზე არ დაიყვანება. ქრისტიანული აღზრდა მოწოდებულია მუდმივად ითვალისწინებდეს ბავშვის ხასიათის ცვლილებას: იცვლება მისეული გაგება სიყვარულისა, ერთობისა, მორჩილებისა, სიხარულისა და მწუხარებისა. ჩვილის წმინდა წყლის ფიზიკური მორჩილება იცვლება მშობლების ზნეობრივი ავტორიტეტის აღიარებით, მოგვიანებით კი – მათ წინააღმდეგ ამბოხით.
მშობლებს ყველზე მეტად იმის აღიარება უჭირთ, რომ ბავშვი უკვე აღარაა ჩვილი, უჭირთ აღიარონ ცვლილება მის გემოვნებაში. ბავშვი იზრდება და უეცრად შეიძლება დაკარგოს მიმზიდველობა ოდესღაც მისთვის სასიხარულო მოვლენებმა, როგორიცაა, ვთქვათ, დაბადების დღე, პიკნიკი, ლაშქრობა. კიდევ უფრო ძნელია დაემშვიდობოთ ყოვლისშემძლეობისა და ყოვლისმცოდნეობის შარავანდედს, რომლითაც პატარა ბავშვი მშობლებს მოსავს. მაგრამ თუ ბავშვი არ იზრდება, არ იცვლება, ოჯახში საკუთარი როლისა და ადამიანებთან ურთიერთობის გაგება არ ეცვლება, მაშინ მისი განვითარება შეწყვეტილა.
სკოლაში ზრდა შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი მასწავლებელი გაკვეთილის მსვლელობისას მოსწავლის ყურადღებას იპყრობს, აღვივებს მასში ფიქრის უნარს, კამათის, კვლევის, პრობლემის გადაწყვეტის სურვილს. სასწავლო პროცესი მოსწავლის წინაშე უნდა აყენებდეს კითხვებს, რომლებიც მის დონეს შეესაბამებიან და რომლებსაც მოსწავლე ნამდვილ პრობლემებად მიიჩნევს, და აწოდებდეს ინფორმაციას, რაც პრობლემის გადასაწყვეტადაა საჭირო. არაა საკმარისი, ბავშვს მხოლოდ ფაქტობრივი ცოდნის გარკვეული მარაგი მივაწოდოთ. ყველა საშუალება, გავხადოთ გაკვეთილი საინტერესო, სწავლების ყველა უახლესი მეთოდი უსარგებლოა, თუკი ბავშვის შემოქმედებითი ძალისხმევის გამოვლენას არ უწყობს ხელს, მისი განვითარების სტიმულირებას არ ახდენს. ეს კრიტერიუმი სასკოლო ცხოვრების ყველა მხარეს შეიძლება მივუყენოთ. კედლის გაზეთის გამოშვებაც, თოჯინების თეატრიც, სპექტაკლიც თუ დისკუსიაც შეიძლება მოკლებული იყოს შემოქმედებითობას, როგორც სწავლება ძველ სკოლაში. ჩვენ მაშინ კი არ ვეხმარებით ზრდას, როცა მასზე ვსაუბრობთ, არამედ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი სწავლების ჩვენი მეთოდი აღვივებს შემოქმედებითი ძიების სურვილს, კვლევისა და პრობლემის გადაწყვეტის სულისკვეთებას, ძალისხმევას.
წმიდა საიდუმლო, “შიში ღვთისა”
ქრისტიანობის საფუძვლების სწავლება „მეტყუელი ეგე მსახურებაი” (რომ. 12.1[1]) უნდა იყოს, თუმცა ჩვენი რწმენა გონების ხისტ ჩარჩოებში ვერ ეტევა. ჩვენი რწმენის არსებითი ნაწილი – ესაა საიდუმლოს შეგრძნება, მოწიწება, ანუ შიში ღვთისა. ქრისტიანული სარწმუნოება ღვთის საიდუმლოს, სამყაროსა და ცხოვრებაში იდუმალის არსებობას აღიარებს. ეს საიდუმლო ადამიანის გაგებას აღემატება. ზოგჯერ ყოველდღიურ ცხოვრებას რწმენის თვალით დავინახავთ ხოლმე იმ ფასეულობებისა და რეალობის შუქზე, ჩვენს გამოცდილებას რომ აღემატება. მაგრამ როგორაა შესაძლებელი ეს სწავლების პროცესში გამოვხატოთ, – სწავლებისა, რომელიც, უპირველესად, რაციონალურია? როგორაა შესაძლებელი ბავშვებს ვასწავლოთ „ესმოდეთ” და, ამავდროულად, მოწიწებას გრძნობდნენ იმ რაღაცის წინაშე, რაც მათ (და ჩვენს) გაგებას აღემატება?
ეს ამოცანა კიდევ უფრო რთულდება, როცა ვაცნობიერებთ, რომ ბავშვები ბუნებით დიდი რეალისტები არიან, ცნობისწადილით აღსავსენი. ნებისმიერი მცდელობა სიტყვით გამოვუხატოთ ღვთისმოსავი მოწიწების, საღვთო საიდულოს შეგრძნება, მიზანს ვერ მიაღწევს, ფარისევლურ ტირადებად მოეჩვენებათ. უნდა გვახსოვდეს, რომ სიტყვა „შიში” სიტყვათშეთანხმებაში “შიში ღვთისა”, სრულიად არ ჰგავს „შიშს” ჩვეულებრივი გაგებით. ბავშვები სხვადასხვანაირ “შიშს” განიცდიან, – სიბნელის, ობობების და ა.შ. ძალზე საეჭვოა ღვთის შემეცნებაში დავეხმაროთ, თუკი ღვთის წინაშე მოწიწებულ თრთოლვას ამ და მსგავსი შიშის განცდას შევადარებთ.
ზოგჯერ მიიჩნევა, რომ ლოგიკა და ცოდნა, როგორც შემეცნების იარაღი, „შეუცნობელის” წინაშე მოწიწებასთან შეუთავსებელია. სინამდვილეში, სანამ არ მივხვდებით, რომ არსებობს რაღაც „შეუცნობელი”, სამყაროს ნამდვილ შეცნობას ვერ ვისწავლით. შესაძლოა, სწორედ ამიტომაც უჭირთ ბავშვებს ღვთის წინაშე მოწიწების განცდა. მათ არ ჰყოფნით ცოდნა და გონიერება, რომ მიხვდნენ, არსებობს რაღაც, რაც ადამიანის გონებას აღემატება. მე ვიტყოდი, რომ აინშტაინისთვის გაცილებით ადვილია საიდუმლო და მოწიწება იგრძნის, ვიდრე რვა წლის ბავშვისთვის, რომელიც დარწმუნებულია, რომ სახელმძღვანელოში ყველა კითხვაზე არსებობს პასუხი.
ბავშვს მოწიწების გრძნობა მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება გავუღვივოთ, თუკი დავეხმარებით, თავის ცხოვრებაში ღვთის მოქმედება დაინახოს, – გარესამყაროზე მისი ცოდნის, მისი გონებრივი შესაძლებლობების გათვალისწინებით. ამ შემთხვევაში ბავშვები, ღვთის შემწეობით, აღწევენ სიწმიდის, ღვთაებრივი საიდუმლოს წინაშე მოწიწების თავისებურ შეგრძნებას.
მოზარდებისთვის განკუთვნილ ერთ-ერთ სახელმძღვანელოში ნათქვამია:
„მეცნიერება ადამიანს ჭეშმარიტებას სთავაზობს. ფაქტების ჭეშმარიტებას – კონკრეტული და უტყუარი ფაქტების. მაგრამ ცხოვრება განა მხოლოდ ფაქტებისგან შედგება? მაგალითად, როგორ შეიძლება გამოვყოთ წამი, როდესაც ადამიანი კვდება და უკვე მოკვდა? როდესაც ადამიანი საოპერაციო მაგიდაზე წევს, შეიძლება გამოუსწორებელი რამ მოხდეს – და, აი, დგება წამი, როცა ექიმებს ჯერ კიდევ შეუძლიათ მისი გადარჩენა, და წამი, როცა უკვე გვიანაა. მისი სიცოცხლე შეწყდა. ბიოლოგიური თვალსაზრისით, ამ წამს სრული სიზუსტით ვერ მიუთითებ. ზოგიერთი უჯრედი უკვე დიდი ხანია მოკვდა, ზოგიერთი კიდევ დიდხანს იცოცხლებს. მაგრამ წარმოუდგენელი თვისობრივი განსხვავება სახეზეა: აი, ადამიანი ცოცხალია, და მომდევნო წამს კი – მკვდარი.
ამ საიდუმლოების წინაშე მეცნიერება უძლურია. მის მიერ შემოთავაზებულ ჭეშმარიტებებს, ფაქტებს, ციფრებს შეუძლიათ განსაზღვრონ თვისობრივი, რაოდენობრივი ანდა დროითი ცვლილებები, მაგრამ მხოლოდ „სულიერ აზროვნებას” ძალუძს არსობრივი, ძირეული ცვლილება მოიხელთოს.
„მეცნიერული აზროვნება” კითხვებზე პასუხებს ეძებს, „სულიერი აზროვნება” კი – საიდუმლოს გასაღებს შეარჩევს. ამაშია არსებითი განსხვავება. სამეცნიერო საკითხს შეიძლება ჰქონდეს გარკვეული პასუხი, პრობლემას კი – გადაწყვეტა. რაც უნდა რთული იყოს მეცნიერული პრობლემა, რა დროც არ უნდა დაიხარჯოს მის გადასაჭრელად, პასუხი ყოველთვის არსებობს. მაგრამ საიდუმლოს გამზადებული პასუხი არ გააჩნია. როგორ შეუძლია ადამიანს, უპასუხოს, რა არის ცხოვრება, რა – სევდა, რა – სიხარული? ადამიანს შეუძლია მხოლოდ უფრო ღრმად იგრძნოს ამ ცნებების იდუმალება. თქვენ ღრმად ჭვრეტთ ტანჯვის არსს, თუკი საყვარელ ადამიანს კარგავთ, უვლით მას ავადმყოფობის დროს ანდა უყურებთ, რიოგორ კვდება. ამას ჩვენ „ცხოვრებისეული სიმართლის” შეცნობას ვუწოდებთ. რაც უფრო ღრმად ვჭვრეტთ, მით არსებითია შეცნობილი ჭეშმარიტება. როდესაც ადამიანი განიცდის მწუხარებას, სიხარულს, განარჩევს სიკეთეს და ბოროტებას, ჭეშმარიტების ჭვრეტას იწყებს. საიდუნლოს გულისგულს უახლოვდება” (გ.კულომზინი, „რწმენა და მეცნიერება”, 1969წ.).
კარგი მასწავლებელი მზად უნდა იყოს, გამოიყენოს მთელი მასალა, რომელიც საშუალო სკოლის პროგრამაშია. იგი მოწოდებულია, მისცეს ბავშვებს ცოდნა, დაეხმაროს დაეუფლონ სასწავლო მასალას, უპასუხოს მათ კითხვებს, ამავე დროს, გაითვალისწინოს ის კითხვებიც, რომლებზეც პასუხს ვერ გასცემ. მოწოდებულია ეს მასალა ცხოვრების რელიგიურ გაგებას შეუფარდოს.
„მთლიანობა“
რელიგიური აღრზრდის ზემოთ მოყვანილ მიზნებთან განუყოფელ კავშირში უნდა განვიხილოთ მისი „მთლიანობაც”. ეს ცნება ნიშნავს, რომ ქრისტიანული რწმენა არ არის რაღაც იზოლირებული მონაკვეთი – იქნება ეს ადამიანის პირადი ცხოვრება, თუ მისი დამოკიდებულება გარესამყაროსთან. არ შეიძლება, იყო ქრისტიანი ნახევრად ანდა დროდადრო, ცხოვრების მხოლოდ გარკვეულ სფეროში.
ადამიანური ბუნება, ნიჭი, გრძნობები, კავშირები, ქმედება, ინტერესები – ეს ყოველივე რელიგიური ცხოვრების შემადგენელია. ჩვენი ქრისტიანული სარწმუნოება ადამიანური ბუნების მხოლოდ ერთ რომელიმე ნაწილს არ მოიცავს. ადამიანებს, რომლებიც იესო ქრისტეესთან მიდიოდნენ, იგი მუდმივად, ხაზგასმით ეუბნებოპდა, რომ მისმა მიმდევრებმა მთლიანად უნდა გასცენ თავისი თავი. მდიდარმა ახალგაზრდამ, თითქმისდა სრულყოფილმა მრავალი თვალსაზრისით, უფალს თავი მთლიანად ვერ დაუთმო და განშორდა. მოციქულმა პეტრემ, თუმც კი ეცემოდა, მთლანად გასცა თავი და უდიდესი მოციქული გახდა.
მთლიანობა იმაშიც უნდა გამოიხატოს, თუ როგორ ვუნერგავთ ჩვენს შვილებს სარწმუნოების საწყისებს. მასწავლებელი მოწოდებულია, მხოლოდ იმაზე კი არ იზრუნოს, რომ პატარა ჯონიმ ზეპირად იცოდეს „მრწამსი” (თუმცა „მრწამსის” ცოდნა და გაგება აუცილებელია), არამედ იმაზეც, თუ რას წარმოადგენს ჯონი, როგორც პიროვნება. ამას ჯონი უმალ იგრძნობს, თუნდაც ეს პირადი დამოკიდებულება სიტყვით არ გამოიხატოს. თუკი მასწავლებელი მოახერხებს დაუმეგობრდეს ჯონის, როგორც პიროვნებას, – ასეთი მეგობრობა კი არ გამორიცხავს მომთხოვნელობას, – ეს გაცილებით ღრმად იმოქმედებს ბავშვზე, ვიდრე საშინაო დავალება თუ ლექცია. დაინახო ჯონიში პიროვნული მთლიანობა, – ეს ნიშნავს გამოავლინო მის მიმართ ინტერესი, როგორც ინდივიდუალობისადმი, შეეცადო გაიგო მისი ქცევისა და განცდების მიზეზები, გაიცნო მისი ოჯახი და გარემოცვა, მის სწავლაზე იმსჯელო არა მარტო სხვებათან შედარებით, არამედ იმით, თუ რას დებს თვითინ მასში.
ქრისტიანული მთლიანობა, მასწავლებლის მხრიდან, იმის მიმართ დამოკიდებულებაშიც გამოიხატება, რაც კლასში ხდება. იგი შეზღუდული ადამიანი არ უნდა იყოს – მოწოდებულია აინტერესებდეს ყველაფერი, რაც მის მოწაფეებს მნიშვნელოვანი და საინტერესო ჰგონით. მისი ავტორიტეტი მხოლოდ გაიზრდება, თუკი მოსწავლეები უეცრად აღმოაჩენენ, რომ იგი იცნობს ისეთ რაღაცეებსაც, რასაც საეკლესიო სკოლასთან საერთო არაფერი აქვს, სამაგიეროდ, მათთვის მნიშვნელოვანია.
ჩვენს პლურალისტულ, სეკულარულ საზოგადოებაში წარმოდგენა ეკლესიაზე ხშირად დაიყვანება რაღაც იზოლირებულ, თავის თავში ჩაკეტილ ორგანიზმზე, რომლისთვისაც ამქვეყნიური პრობლემები სრულიად უცხოა. რა თქმა უნდა, გარკვეული თვალსაზრისით, ქრისტიანები „არა ამა სოფლისანი არიან”, მაგრამ მხოლოდ იმ გაგებით, რომ უღმერთო ფსაეულობათა იერარქიას არ სცნობენ.
ქრისტიანული ეკლესია მოწოდებულია გახდეს ნიმუში სიყვარულისა და სამყაროზე ზრუნვისა, ამიტომ ადამიანთა საჭიროებისგან იზოლაციაში არ შეუძლია იყოს. იგი მოწოდებულია თანაუგრძნოს და თანაგანიცადოს ყველა ადამიანის ტანჯვა და საზრუნავი. შეგვიძლია თუ არა, ავუხსნათ ეს ბავშვებს სამრევლოს ცხოვრების ჩვეულებრივ პირობებში? შეგვიძლია თუ არა ფარისევლობის გარეშე ვასწავლოთ ის, რაც ჯერაც არაა განხორციელებული ჩვენს საკუთარ ეკლესიურ ცხოვრებაში?
მჯერა, რომ გარკვეულად, ძალზე მცირე დოზით, ჩვენ ეს სშეგვიძლია. მოწოდებულნი ვართ გამოვიყენოთ ნებისმიერი პრაქტიკული შესაძლებლობა, რათა საეკლესიო სკოლები და ბავშვები ჩავრთოთ კეთილ საქმეში, რაც ადამიანებთან მათი ურთიერთობის გამოცდილებას გაამდიდრებს. გასჭირვებულთა დახმარება, ეკლესიის მისიონერულ საქმიანობაში მონაწილეობა – ეს ყველაფერი საჭირო და სასარგებლოა. ბავშვები ასაკით რაც უფროსები არიან, მით მეტად შეუძლიათ გაიგონ ეკლესიის ზრუნვის აუცილებლობა ამა სოფელზე.
დასკვნის სახით ჩამოვაყალიბებ ხუთ ამოცანას, რომელიც, ჩემი აზერით, მართლმადიდებელი რელიგიური აღზრდის წინაშე დგას:
– დაეხმაროს ბავშვებს ცხოვრებაში ღვთის რეალობის შეგრძნება მოიპოვონ.
– ვასწავლოთ იმის გაგება, რომ ღვთის წინაშე არავინაა მარტო, რომ ჩვენ ყველანი – ქრისტეს სხეულის, ეკლესიის ნაწილი ვართ.
– ხელი შევუწყოთ პიროვნების ჰარმონიულ სულიერსა და ფიზიკურ განვითარებას. ბავშვები განვითარების შესაბამისად მივიყვანოთ ღვთის წმიდა საიდუმლოს (ადამიანის გონებას რომ აღემატება) მოწიწებულ გაცნობიერებამდე.
– დავეხმაროთ, გაიგონ, რომ ქრისტიანული სარწმუნოება – ჰერმეტული ნაკვეთური კი არ არის, არამედ პიროვნებასა და ცხოვრებას მთლიანობაში მოცავს.
მიმაჩნია, რომ ეს ამოცანები ბევრს „თანმდევად” არ მოეჩვენება ნებისმიერი სასკოლო განათლების ძირითად მიზანთან შედარებით: მიაწოდოს ინფორმაცია, აუხსნას ფაქტები, მიმართოს ჭეშმარიტებისკენ, მიაღწიოს პრობლემის არსის წვდომასა და გაცნობიერებას. რასაკვირველია, აუცილებელია, მოსწავლეებმა გაიგონ ფაქტები, რადგან ადამიანებს სწამთ და მოქმედებენ იმის შესაბამისად, თუ რამდენად იცნობენ სინამდვილეს, ესმით მომხდარის აზრი და სწორად აფასებენ სიტუაციას. საეკლესიო სკოლაში სწავლების ამ უშუალო, აშკარა ამოცანაზე საუბარი შემდეგ გვექნება. მაგრამ ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ თუკი „თანმდევი” ამოცანები, რომლებზეც ამ თავში შევჩერდით, სწავლების შთამაგონებელი არ გახდა, ის თავის ცხოველმყოფელობასა და არსებითობას დაკარგავს.
თავი II – „ჩვენი შვილები“
ნაწილი I – დაბადებიდან 3 წლამდე; სკოლამდელი ასაკი: 3-დან 6 წლამდე;
უმცროსი სასკოლო ასაკი: 6-დან 10 წლამდე
სანამ ქრისტიანული აღზრდის არსსა და მეთოდებზე რაიმეს ვიტყოდეთ, აუცილებელია, გულდასმით დავაკვირდეთ ბავშვებს, რომლებთანაც მუშაობა მოგვიწევს. როგორია მათი ზრდის თავისებურება, რა უნდა ვასწავლოთ და რისი სწავლა სურთ თვითონ, როგორია მათი შესაძლებლობები და ინტერესები?
ჩვილობის ასაკი: დაბადებიდან 3 წლამდე
პირველი პერიოდის განმავლობაში, რომელსაც პიაჟე „სენსომოტორულ“ სტადიას უწოდებს, სამ წლამდე ბავშვი ციცქნა, უსუსური არსებიდან, რომელიც სახვევებში ფართხალებს, პატარა ადამიანად იქცევა; დადის, დარბის და ლაპარაკობს, გამოთქვამს თავის სურვილებსა და მოთხოვნებს; ზოგი ადამიანი უყვარს და სცნობს, ზოგიერთი კი არ უყვარს ანდა ეშინია. შეიძლება, იყოს მხიარული, ცნობისმოყვარე, ბედნიერი, სევდიანი, გაბრაზებული, გუნებაწამხდარი; გარკვეულ საგნებს სასიამოვნო ან შემაშინებელ შეგრძნებებთან აიგივებს; შეუძლია სიყვარული, შეცოდება, ეჭვიანობა. სამი წლისათვის ბავშვი შეიცნობს საკუთარი სახლის სამყაროსა და მის ახლო მდებარე გარემოს, აგროვებს უამრავ შთაბეჭდილებას. მას უჩნდება ცოცხალი ფანტაზია, თუმცა ლოგიკური აზროვნების უნარი ჯერ არასაკმარისად აქვს განვითარებული. მისი გონება მოქმედებებით გამოვლინდება. სამი წლისა იგი მზადაა აღიქვას აზრები, რომლებიც გრძნობად გამოცდილებას ეფუძნება: მას ძალუძს გაიგოს ზომის, ფერის, მოყვანილობის და სხვა მსგავსი ცნებები.
მართლმადიდებელი ეკლესია ამ ასაკის მნიშვნელობის უფრო მეტად აცნობიერებს, ვიდრე სხვა ქრისტიანული კონფესიები. სიცოცხლის პირველ კვირათა განმავლობაში ბავშვი სამ წმიდა საიდუმლოს – ნათლობას, მირონცხებას და ზიარებას ეცნობა. ეკლესიაში საგანგებოდ მისთვის ტარდება მსახურება, რომლის დროსაც სახელს არქმევენ, და იგი ეკლესიის წევრი ხდება. ეკლესია გაცილებით ადრე, სანამ ყრმაში გონება და ცნობიერება გაიღვიძებდეს, მას მადლს ანიჭებს და ბოროტისაგან იფარავს. ამით ეკლესია, როგორც ჩანს, ქვეცნობიერი სფეროს სიღრმისეული „მე“-ს არსებობას და მისი ნათლისცემის აუცილებლობას აღიარებს. ჩვენი ეკლესიის ასკეტიკური ტრადიციის თანახმად, ის „მე“, რომელსაც ჩვენ ვაცნობიერებთ, ვიღებთ და გარკვეულწილად „ვქმნით“, აისბერგის მხოლოდ მცირედი, ხილული ნაწილია. არსებობს სულის გაცილებით დიდი ნაწილი, რომელსაც ვერ ვაცნობიერებთ, მაგრამ რომელიც ჩვენს ცხოვრებაზე აქტიურად ზემოქმედებს. ეს უმნიშვნელოვანესი, კრიტიკული სიღრმე თითქმის მთლიანად ჩვილობის ასაკში ყალიბდება. გარკვეული აზრით, ზრდასრული ადამიანის ცხოვრება ბავშვობაში შეძენილის განვითარებას წარმოადგენს.
ჩვენ შეგვიძლია შევაჯამოთ სულიერი და ფიზიკური პროცესები, რომლებიც სამ წლამდე ბავშვის ცნობიერ დონეზე მიმდინარეობს:
1) საკუთარი ფიზიკური „მე“-ს აღმოჩენა, ფიზიკური გრძნობების – მხედველობის, ყნოსვის, შეხების, მოძრაობის, გემოს აღქმის და სმენის განვითარება.
2) თავისუფლებისა და აკრძალვის, დაშვებულის და დაუშვებელის, ჭამის კულტურის, მოძრაობისას თავისუფლების ფარგლების, ჰიგიენური ჩვევების აღმოჩენა.
3) უსაფრთხოებისა და სიყვარულის გრძნობების აღმოჩენა. მაგალითად, სიცივისა და დისკომფორტის შეგრძნება დედის მიახლოებისთანავე იცვლება სითბოსა და კომფორტის შეგრძნებით. ერთი და იგივე ადამიანი ყოველდღე უკლავს მას შიმშილს. თუ ბავშვს რაიმე სტკივა, მკურნალობს და ამშვიდებს. დროთა განმავლობაში საყვარელი ადამიანის გამოჩენისთანავე ქრება დაკარგვის შიში (რომელიც ხშირად საკუთარი სახლის ეზოშიც კი იჩენს თავს) და მთელი სამყარო უსაფრთხო ხდება.
4) უარყოფითი გრძნობების: მრისხანების, შიშის, ეჭვიანობის აღმოჩენა.
5) საკუთარ ნებასა და სხვა ადამიანების, ჩვეულებრივ, უფროსების, დამთრგუნველ ნებას შორის არსებული უთანხმოების აღმოჩენა. როდესაც უეცრად ბავშვის კეთილდღეობის წყარო მის წინააღმდეგ შემობრუნდება, მტერი ხდება და უსიამოვნო განცდების წყაროდ იქცევა, მასში აღიძვრება გრძნობათა ქარიშხალი – განცვიფრება, აგრესიულობა, საკუთარი ძალის დამტკიცების მცდელობა, დროებითი მორჩილება ანდა გაბოროტება.
6) ბავშვი აგროვებს ფაქტებსა და ინფორმაციას, მაგრამ არ ძალუძს მათი გაცნობიერება. ის აგროვებს შთაბეჭდილებებსა და სახეებს, ახსოვს ხმები და სხვადასხვა სუნი, მაგრამ არ შეუძლია ამ მოვლენათა მიზეზების გააზრება და მათ, როგორც თავისთავად არსებულს, ისე აღიქვამს.
7) ამ პერიოდის ბოლოსთვის, ორიდან სამ წლამდე, ბავშვს ჩვეულებრივ შეუძლია თავისი სურვილების სიტყვიერად გამოხატვა, გარე სამყაროსთან ურთიერთობის დამყარება, თუმცა ხანდახან მისი მეტყველება პრიმიტიულია.
ბავშვის აღზრდა ოჯახში ხდება. ერთადერთი აღმზრდელი, რომელიც ბავშვმა იცის, მშობლები ანდა ისინია, ვინც მათ ცვლის. ჩვილ ასაკში აღზრდის პროცესზე შეიძლება ვილაპარაკოთ, როგორც ზოგად განვითარებაზე მჭიდრო ოჯახურ ურთიერთობათა ატმოსფეროში. ამ პროცესიდან არ შეიძლება გამოვაცალკევოთ ფიზიკური და ზნეობრივი აღზრდა, არ შეიძლება ვილაპარაკოთ, აგრეთვე, ჩვილის „სწავლებაზე“, თუმცა სიცოცხლის პირველი სამი წლის განმავლობაში იგი ძალზე ბევრს იგებს.
რაღაც თვალსაზრისით, შეიძლება ვისაუბროთ ქრისტიანი მშობლების „სამღვდელო მსახურებაზე“. ისინი, გარკვეულად, წმიდა საიდუმლოს აღასრულებენ, რამეთუ თავიანთი შვილების ცხოვრებაში ღმერთი შემოჰყავთ და მათ ცხოვრებას ღმერთს უძღვნიან. ეს ამოცანა კურთხეულ მთლიანობას მოითხოვს: იმას, თუ როგორ უცვლის დედა თავის ჩვილს საფენს, როგორ აჭმევს ან როგორ ეფერება, ჩვილის რელიგიური აღზრდისათვის ისეთივე მნიშვნელობა აქვს, როგორც იმას, თუ როგორ ლოცულობს იგი მისთვის ანდა როგორ მიჰყავს ტაძარში. ყველაფერს, რასაც დედა აკეთებს ბავშვისათვის, რელიგიური აზრი ეძლევა, თუ დედა სიყვარულითა და მზრუნველობით აღსავსეა, და შვილს სიმშვიდესა და ბედნიერებას ანიჭებს. დედობრივი სიყვარულის ხარისხი დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად მჭიდროდ არის დაკავშირებული იგი ღმერთთან. დედობრივი სიყვარული შეიძლება გადაიქცეს დამთრგუნველ, ეჭვიან, მფრთხალ სიყვარულად, ის შეიძლება აღივსოს შიშითა და შფოთით; ზოგჯერ დედა იმდენად უბედური, თავკერძი და ბეჩავი ხდება, რომ მას აღარ ძალუძს უყვარდეს თავისი შვილი. მსგავს მდგომარეობაში ჩვილი, შეიძლება ითქვას, რელიგიურად დაჩაგრულია, დაბეჩავებულია. ხოლო სიხარულით, პასუხისმგებლობით აღსავსე თავგანწირული სიყვარული, რომლითაც მრავალი დედა ზრდის შვილებს, მიუხედავად დედის მრწამსისა, თავისი ბუნებით რელიგიურია. ბავშვი, რომელიც არ განიცდის შიშსა და მწუხარებას, რომელიც სიხარულით შეიმეცნებს სამყაროს, რელიგიური ხდება.
დედობრივ სიყვარულს ძალუძს ბავშვი უფროსების რელიგიურ გამოცდილებას, ეკლესიის ლიტურგიკულ ცხოვრებას აზიაროს. ბავშვის მიერ რელიგიური და საკულტო ცხოვრების აღქმა შეიძლება მხოლოდ გრძნობითი იყოს, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ის სავსებით რეალურია.
სახარებაში განსაკუთრებით გვაოცებს ადგილი, სადაც ქრისტე საუბრობს რწმენის არა გონებით, არამედ გრძნობით განცდის მნიშვნელობაზე. ქრისტე „გაურისხდა“ თავის მოწაფეებს, რომლებიც მასთან მისვლის საშუალებას არ აძლევდნენ ბავშვებიან დედებს, რადგან მოწაფეები მისი სწავლების განმარტებას უფროსებისათვის დამახასიათებელი აზროვნებით ცდილობდნენ. მაცხოვარმა ბრძანა, სასუფეველი ცათა ბავშვებისაა და ის, ვინც სასუფეველს ბავშვივით არ მიიღებს, ვერ დაიმკვიდრებს მას (მარკოზ. 10,13-16). მან გააცხადა, თუ რა დამოკიდებულება აქვს ღმერთს ბავშვების მიმართ: მოეხვია მათ, აკურთხა და ხელი დაასხა. მისი სიყვარული ქადაგებით ან თუნდაც იგავით კი არ გამოიხატა, არამედ უბრალო, ფიზიკური შეხებით. მან ბავშვებს საშუალება მისცა მისი სიახლოვე ფიზიკურად ეგრძნოთ, ხოლო როცა უფროსებს მიმართა, ხაზი გაუსვა იმას, რომ ბავშვების მიერ ღმერთის აღქმა – ის, თუ როგორ იგრძნეს მათ მისი კურთხევის მადლი, სრულებითაც არ არის შემთხვევითი და აღსავსეა რელიგიური აზრით: „რომელმან არა შეიწყნაროს სასუფეველი ღმრთისაი, ვითარცა ყრმაი, ვერ შევიდეს სასუფეველსა ცათასა“.
ჩვენი ეკლესიის ცხოვრება რელიგიურ ფასეულობათა უშუალოდ ფიზიკურად აღქმის არაერთ საშუალებას გვაძლევს. დაე, ბავშვმა თავისი ნათლობის ჯვარი ხელით მოსინჯოს, შეეხოს და ეამბოროს ხატს, რომელიც მის სასთუმალთანაა დასვენებული, იგრძნოს საკმევლის სურნელება და დატკბეს ტაძრის ნათელი ფერადოვნებით, მიიღოს წმიდა ზიარება, შეიგრძნოს მისი გემო, იგრძოს ნაკურთხი წყლის წვეთები სახეზე, ისმინოს გალობა, გადაიწეროს პირჯვარი, თუნდაც ეს მას თამაში ეგონოს. ყველა ეს საგანი, განცდა, გრძნობა ჩვენს ეკლესიაში რაღაც მესამეხარისხოვანს როდი წარმოადგენს, რასაც შემდეგ, ზრდასრულ მდგომარეობაში უკუაგდებენ. ყველაფერი, რაც ჩამოვთვალე, მართლმადიდებელი ქრისტიანისათვის მთელი ცხოვრების განმავლობაში არ კარგავს მნიშვნელობასა და აზრს, იქნება ეს მოქმედება, ჟესტი თუ განცდა. აქვს რა ყოველივე ამასთან შეხება, ბავშვი ეკლესიური ცხოვრების საკუთარ, ნამდვილ გამოცდილებას იძენს.
პატარა ბავშვების უნარი დააგროვონ სახეები, შთაბეჭდილებანი და ფაქტობრივი ინფორმაცია, რელიგიური თვალსაზრისითაც უნდა განვამტკიცოთ. უფროსებმა იციან, რომ ბავშვები, უსმენენ რა მათ საუბარს, სწავლობენ ლაპარაკს. ისინი ბავშვებს სამყაროს ათვისებაში ეხმარებიან და ასწავლიან, რომ ცეცხლი წვავს, წყალი სველია, თოვლი კი ცივი. ზუსტად ასევე უფროსები მოწოდებულნი არიან დაეხმარონ მათ რელიგიური წარმოდგენებისა და იდეების ჩამოყალიბებაში. დაე, ბავშვი ხედავდეს, როგორ ლოცულობენ მისი მშობლები, დაე, მშობლები ყოველთვის განუმარტავდნენ მას, რასაც იგი ტაძარში თვალს ადევნებს; დაე, ბავშვი ესწრებოდეს წირვა-ლოცვას და უყურებდეს, ისმენდეს, შეიგრძნობდეს, ეხებოდეს საგნებს, რომელნიც უდიდესი რელიგიური აზრით არიან აღსავსენი. თუმცა უნდა გვახსოვდეს, რომ ეს ყველაფერი ნამდვილ რელიგიურ მნიშვნელობას მაშინ იძენს და რელიგიური ცხოვრების დასაყისი მხოლოდ იმ შემთხვევაში ხდება, როცა მშობლები ბოლომდე გულწრფელნი და ღვთისმოსავნი არიან.
ერთხელ ორი შვილის ახალგაზრდა დედამ მითხრა: „მე ვიცი, რატომ მოსწონს ჩემს ორი თვის გოგონას ასე ძლიერ ტაძარში ყოფნა, სახლში მე ყოველთვის საშინლად დაკავებული ვარ, უამრავი საქმე მაქვს გასაკეთებელი, ტაძარში კი, საათნახევრის განმავლობაში, იგი წყნარად მიწევს ხელზე და არსად გავრბივარ რაიმეს გასაკეთებლად“. მე გულწრფელად მჯერა, რომ სიყვარულის და სიმშვიდის ამგვარი განცდა ტაძარში რელიგიურ განცდას უახლოვდება.
სამი წლის ბავშვებს უკვე შობის, აღდგომისა და საეკლესიო დღესასწაულთა საზეიმო ატმოსფეროს აღქმაც შეუძლიათ.
თუმცა ჩვენ არ შეგვიძლია ჩვილი ბავშვის „ზნეობრივი ცნობიერების“ შესახებ ვილაპარაკოთ, მაგრამ ხანმოკლე ცხოვრებისეული გამოცდილება ზნეობრივი ცნებების აღსაქმელად მას მაინც ამზადებს. ისეთი რეალიების აღმოჩენა, როგორიცაა თავისუფლება და აკრძალვები, უსაფრთხოება და სიყვარული, საკუთარი და გარედან თავსმოხვეული ნების დაპირისპირება, შიშისა და ეჭვიანობის უსიამოვნო გრძნობები, შექებისგან მიღებული სიამოვნება, – ჩვილი ასაკის გამოცდილების ეს დიდი ნაწილი ჩვენი რელიგიური განვითარების საფუძველს ერწყმის. მართალია, ამ გრძნობებს ბავშვი, არაქრისტიანულ ოჯახშიც აღმოაჩენს, მაგრამ მშობლების სულიერი ცხოვრებით ეს გამოცდილება მხოლოდ ქრისტიანულ ოჯახშია განათლებული.
მაგრამ ყველაფერს, რაც კი ჩვილის რელიგიური განვითარების შესახებ ვთქვით, აღემატება ღვთის მადლის იდუმალი ზემოქმედება, რომელიც ასაზრდოებს მას. არავის ძალუძს აღრიცხოს და შეაფასოს ეკლესიის წმიდა საიდუმლოების მოქმედება ჩვენს პატარებზე. ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ რწმენითა და მოწიწებით ვეცადოთ, რომ სულიწმიდის ამ ზემოქმედების გზები ბავშვებისათვის გახსნილი იყოს.
სკოლამდელი ასაკი: 3-დან 6 წლამდე
შვეიცარიელ ფსიქოლოგის – პიაჟეს თანახმად, ეს პერიოდი „წინარეოპერატიულ ეტაპს“ შეესაბამება. ჯონ ფ. ემლინგი თავის მშვენიერ ბროშურაში, რომელშიც პიაჟეს განვითარების თეორიას მოკლედ გადმოგვცემს, წერს: „სხვათა შორის, „წინარეოპერატიული“ პერიოდისათვის დამახასიათებელია ეგოცენტრიზმი. ამ ასაკში ბავშვს თავისი თავის სხვა ადამიანის ადგილზე დაყენება არ ძალუძს; უფრო მეტიც, მას აქვს მიდრეკილება ყურადღების კონცენტრირებისა ადამიანებისა თუ საგნების ყველაზე უფრო გამოხატულ, თვალშისაცემ ნიშან-თვისებებზე და რადგანაც რეალობის კატეგორიებად კლასიფიცირება არ შეუძლია, ამიტომ ადამიანურ თავისებურებებსა და შესაძლებლობებს უსულო საგნებს მიაწერს. გარდა ამისა, ბავშვი ყველაფრის მიზეზად საკუთარ თავს მიიჩნევს. მაშინაც კი, როცა თავის მოქმედებას როგორც მიზეზს ყველაფერისა, რაც კი ხდება, არ განიხილავს, ობიექტების მოქმედებას თავის ცხოვრების ანალოგიით აღიქვამს.
ამ ეტაპზე ბავშვი ყველაფრის მიზეზს პოულობს, იცის პასუხი ყველა კითხვაზე. აკმაყოფილებს ნებისმიერი პასუხი, მიუხედავად მისი ლოგიკურობისა”.
ეს არის ყველაზე უმცროსი ასაკობრივი ჯგუფი, რომელთანაც საეკლესიო სკოლაში გვაქვს საქმე.
ამ ასაკისათვის ბავშვები უკვე ფლობენ თავისუფალი მეტყველების ჩვევას, ესმით სხვისი საუბარი. მათთან ურთიერთობა უკვე არა მხოლოდ მშობლებს, არამედ მეგობრებს, მასწავლებლებსა და უცხო ადამიანებსაც შეუძლიათ. აღმზრდელს ისეთი ქმედითი საშუალება ეძლევა, როგორიც სიტყვიერი ურთიერთობაა. მაგალითად, შეიძლება მან ბავშვებს ზღაპრები უამბოს, ოღონდ აუცილებელია, ისინი წინასწარ მოფიქრებულად და საგულდაგულოდ შეარჩიოს.
უმცროსი სკოლამდელი ასაკის ბავშვებს ზღაპრის მოსმენა შეუძლიათ არა უმეტეს ხუთი წუთისა, ხოლო შედარებით უფროსებს – არა უმეტეს ათი წუთისა. თხრობას თან უნდა სდევდეს ჟესტები ან ხმები: ბავშვებმა შეიძლება გაიმეორონ ხმები, მიბაძონ მოძრაობას, ხელით აჩვენონ იმ საგნის ზომა, რომელიც მთხრობელმა ახსენა, ათვალიერონ ფერადი ნახატები, შეეხონ ნივთებს, რომლებიც თხრობის ილუსტრირებას ახდენენ. სიუჟეტი უკიდურესად მარტივი და გასაგები უნდა იყოს. თანამიმდევრულად, დროისა და სივრცის კატეგორიებში ჩაღრმავების გარეშე უნდა ვითარდებოდეს. თუ საუბარი წარსულს შეეხება, უმჯობესია შემდეგი ტიპის გამოთქმები გამოვიყენოთ: „ოდესღაც“, „გუშინ“ ანდა, შედარებით უფროსი ასაკისთვის, „როცა პატარა ვიყავი“. თუ საუბარი მანძილს ეხება, საკმარისია ვქთვათ: „აქვე“, „აქედან არც ისე შორს“, „ცხრა მთას იქით“. ბავშვის ცნობიერებისათვის საერთოდ უცხოა ისეთი ცნებები, როგორიცაა „სიმართლე“, „ერი“, „ღვთისმოსაობა“, „სამართლიანობა“, „ხელისუფლება“, „რწმენა“ და „სიყვარულიც“ კი, თუმცა, მათ შეუძლიათ გაიგონ, რას ნიშნავს „კეთილი“, „კარგი“ ანდა „ბოროტი“, „საძაგელი“ ადამიანი. მასწავლებელმა არ უნდა ილაპარაკოს იმგვარ ემოციებზე, რომლებიც ბავშვებისათვის ჯერ უცნობია.
პატარა ბავშვების ზნეობრივი განვითარება საკმაოდ პრიმიტიულია, თუმცა, მათთვის, როგორც წესი, ცნობილია ეთიკური ხასიათის იარლიყები, რომლებსაც მათ ესოდენი სიამოვნებით აკრავენ. „ცუდი ბიჭი“, „კარგი ბიჭი“, „გაუგონარი“, „დამჯერი“, – რაოდენ ხშირად უხდება ბავშვს ამ სიტყვების მოსმენა! მაგრამ მას არ ძალუძს იმის გაგება, კარგია თუ ცუდი ესა თუ ის საქციელი, რატომ ხდება, რომ ერთ შემთხვევაში ცნობისმოყვარეობა და ცნობისწადილი შექებას იმსახურებს, მეორე შემთხვევაში კი იკრძალება. ჩვილობის ასაკში იგი თავის შესაძლებლობებსა და თავის გარემოს შეიცნობდა, ახლა კი სხვების მხრიდან საკუთარი ქმედებების დადებითსა და უარყოფით შეფასებებს აგროვებს, რაც შემდეგ აყალიბებს მის შეხედულებებს „სიკეთესა“ და „ბოროტებაზე“. ხუთი წლის ბავშვმა იცის, „ღმერთს უნდა, რომ ჩვენ კარგები ვიყოთ“, და „რომ ჩვენ არ უნდა ვიყოთ ცუდები“, მაგრამ მას საკმაოდ ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვს იმაზე, თუ რა არის „კარგი“ და რა – „ცუდი“. იგი მათ უბრალოდ უფროსების მხრიდან შექებასა და გაკიცხვასთან აიგივებს. ქრისტიანულ ოჯახსა და ქრისტიანულ გარემოცვაში ბავშვის ეთიკური შეხედულებანი სწორედ შექებამ და გაკიცხვამ უნდა ჩამოაყალიბოს.
სკოლამდელი ასაკის ბავშვისათვის ისეთი არსებითი ცნებები, როგორიცაა ცოდვა, მონანიება, გამოსყიდვა, სიკვდილი, აღდგომა, სიცოცხლე სიკვდილის შემდგომ, სრულიად გაუგებარია. თუმცა კი მან გამოცდილებით იცის, რას ნიშნავს „იყო დამჯერი“ და „მიიღო პატიება“. ასევე შეიძლება იცოდეს რომელიმე ახლობლის გარდაცვალების ან ბავშვის დაბადების ამბავი, მაგრამ ამ ფაქტებით გამოწვეული წარმოდგენები საკმაოდ პრიმიტიული და ზედაპირულია.
ამ ასაკის ბავშვებს მოძრაობის მუდმივი მოთხოვნილება აქვთ და ერთ ადგილზე დიდხანს ვერ ჩერდებიან. ისინი თავისუფალი, მარტივი, შეუზღუდავი მოძრაობებისაკენ არიან მიდრეკილნი. ჯგუფში შემოქმედებითი მუშაობა ამის გათვალისწინებით და ამის შესაბამისად უნდა წარიმართოს.
ბავშვი მზადაა ჩხირკედელაობისათვის. კუნთებს ძირითადად უკვე იმორჩილებს და თუმცა ფაქიზი სამუშაოს შესრულება ჯერ არ შეუძლია, სიამოვნებით თამაშობს საღებავებით, კუბურებით, პლასტილინით, ქვიშით. მისი შემოქმედებითი ინსტინქტი არ არის შეზღუდული თვითკრიტიკით, ნებისმიერი სამუშაო ხანმოკლე უნდა იყოს და ხელშესახები, აშკარა შედეგი მოჰქონდეს. ხშირად ბავშვის მიერ დახატულის აზრი გაუგებარია. ამ შემთხვევაში შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს, თუ შევთავაზებთ აგვიხსნას, რა დახატა. მას ძვირადღირებული მასალა და იარაღები არ ესაჭიროება, მაგრამ უნდა მივცეთ სივრცე მუშაობისა და მოძრაობისათვის, თუნდაც ამისთვის იატაკზე გაზეთების დაფენა მოგვიხდეს.
სკოლამდელი პატარა უკიდურესი ინდივიდუალისტია. ამ ასაკის ბავშვები თავისი სურვილით ერთად იშვიათად თამაშობენ. ერთი ბავშვის ჩართვა მეორის თამაშში ჩვეულებრივ ნიშნავს, რომ ბავშვები მაინც ცალ-ცალკე თამაშობენ, თუმც კი პარალელურად. ეს აუცილებლად უნდა გვახსოვდეს ჯგუფთან მუშაობისას. სკოლამდელი ასაკის უმთავრეს მიღწევას, ალბათ, საკუთარი მოქმედებისა და თამაშის სხვა ბავშვების მოქმედებასა და თამაშთან კოორდინირების ჩვევა წარმოადგენს. ამ ეტაპზე მნიშვნელოვანი უნარ-ჩვევები ვითარდება, სახელდობრ, რიგის დაცვის, დარიგებისა და უმარტივესი წესების დაცვის ჩვევები, სხვა ბავშვისათვის ანგარიშის გაწევა და საკუთარი თავის ჯგუფის წევრად გაცნობიერება. ბაგა-ბაღსა და საბავშვო ბაღში სწავლების მშვენიერი საშუალებაა საფერხულო ცეკვები, მარტივი თამაშობანი სიმღერითა და როლების წარმოდგენით. სრულებით არ გამოგვადგება შეჯიბრება, მეტ-ნაკლებად რთული წესების მქონე თამაშობები, რომლებიც გარკვეულ ჩვევებსა და გუნდებად დაყოფას მოითხოვს.
შექებისა და აღიარების მოპოვების სურვილი ნებისმიერ ასაკში საკმარისად ძლიერია. ბავშვს უკვე შეუძლია უცხოებთან თავის კარგად დაჭერა, უფროსების ქცევას ბაძავს, ხალისით იღებს დარიგებას, როგორ უნდა მოიქცეს ტაძარში, ოღონდ თუ მას მეტისმეტად არ ზღუდავენ, რაც დაუმორჩილებლობის ჯიუტ სურვილს ბადებს.
ამ ასაკის ბავშვს რეალურისა და ფანტასტიკურის გარჩევა თითქმის არ ძალუძს. ხშირად იწყებს რეალურად მომხდარი შემთხვევის შესახებ ლაპარაკს და უცებ სრულიად დაუჯერებელ დეტალებს იგონებს. სამრევლო სკოლების მასწავლებლებს საშუალება რომ ჰქონდეთ გაიგონ, როგორ ჰყვებიან ბავშვები შინ იმას, რაც მოისმინეს, ნამდვილად გაოცებული დარჩებოდნენ.
მართალია, ჩვენს დროში სკოლამდელი ასაკის ბავშვის სამყარო მხოლოდ ოჯახით არ შემოიფარგლება, მაგრამ მისთვის მშობლები მაინც ყოვლისშემძლეებად რჩებიან. არ არსებობს საშიშროება, რომლისგანაც, როგორც ბავშვს სჯერა, მათ არ შეეძლოთ მისი დაცვა, არანაირი ტრაგედია არ მოხდება, თუკი დედა გვერდითაა. ამგვარი შეგრძნება „მოსიყვარულე და სამართლიანი ყოვლისშემძლეობისა“ შეიძლება მეტად სასარგებლო იყოს ღმერთზე ბავშვების წარმოდგენის ჩამოსაყალიბებლად.
ხუთი წლის ბავშვები სავსებით მზად არიან სამყაროს შექმნის შესახებ მარტივად გადმოცემული ბიბლიური მოთხრობის აღსაქმელად. ბავშვს შეუძლია აქტიური მონაწილეობა მიიღოს ამ თხრობაში, მაგალითად, სთხოვეთ დახუჭოს თვალი და „წარმოიდგინოს“ ბნელი, რომელიც მანამდე იყო, სანამ ღმერთი ნათელს შექმნიდა, ხოლო შემდეგ გაახილოს, რათა ნათელი “წარმოიდგინოს“. ხელით მოასინჯინეთ ფოთლები, ყვავილები, მარცვლები; ბავშვმა შეიძლებ განასახიეროს, როგორ მოძრაობს სხვადასხვა ცხოველი, როგორ დაფრინავენ ფრინველები.
შეიძლება მოვუყვეთ იმის შესახებ, თუ როგორ ზრუნავს ღმერთი ჩვენზე. ასეთია, მაგალითად, მოთხრობა ნოეს კიდობანზე, ანუ იმაზე, თუ როგორ გადაარჩინა ღმერთმა ნოე, მისი ოჯახი, ცხოველები, როგორ გაფრინდა მტრედი და წარღვნის დამთავრების შემდეგ როგორ მობრუნდა ზეთისხილის რტოთი… ბავშვებისთვის მისაღებია ისტორია მდინარის პირას ლერწამში დატოვებული მოსეზე, იესო ქრისტეზე, რომელმაც ქარიშხალი დააცხრო. ასევე ხალისით მოისმენენ მოთხრობას სასწაულებზე, თუ ჩვენ ხაზს გავუსვამთ არა იმას, რაც საკუთრივ სასწაულებრივია (ამას ბავშვები ჯერ ვერ გაიგებენ), არამედ იმას, თუ როგორ ზრუნავდა ქრისტე ადამიანებზე და როგორ შველოდა მათ. შეიძლება მოვუყვეთ ადამისა და ევას შესახებ სამოთხეში, იმის შესახებ, თუ როგორ არქმევდა ადამი ცხოველებს სახელებს, როგორ გამოაძევეს ადამი და ევა სამოთხიდან და რა აღუთქვა მათ ღმერთმა. ოღონდ, ნუ გექნებათ იმის იმედი, რომ ბავშვები გაიგებენ „დაცემის“, „ცოდვის“ და „გამოხსნის“ არსს. მათ მოსწონთ ისტორია ქრისტეს ურთიერთობისა ბავშვებთან, მოთხრობა შობის შესახებ. ეს მოთხრობანი შეიძლება ხშირად გავუმეოროთ.
ხუთი წლის ბავშვი, რომელიც მართლმადიდებელ ოჯახში ცხოვრობს და მრევლის ცხოვრებაში მონაწილეობს, რელიგიური წარმოდგენებისა და განცდების გარკვეულ მარაგს აგროვებს. მას აქვს ცოცხალი წარმოდგენა ღმერთზე, რომელმაც შექმნა ყოველივე, რომელიც კეთილი და ყოვლისშემძლეა, და გარკვეუწილად, ღმერთზე მშობლების თვისებები გადააქვს – ძალაუფლება, სიყვარული, ყოვლისშემძლეობა. მშობლების ხასიათი ბავშვის რეალურ ცნობიერებაზე უზარმაზარ გავლენას ახდენს. სურათებისა და მოთხრობების მეშვეობით მას გარკვეული წარმოდგენა ექმნება იესო ქრისტეზე, როგორც პიროვნებაზე, თუმცა ჯერ არ იცის, რომ ღმერთი და იესო ქრისტე – ერთია, და არც ამის დაზუსტების მოთხოვნილებას გრძნობს. მართლმადიდებელი ბავშვი სწავლობს პირჯვრის გამოსახვას და წარმოთქვამს: „სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა“, მაგრამ ეს სიტყვები, ჩვეულებრივ, მის ცნობიერებაში ღმერთზე მოთხრობებს არ უკავშირდება; ჯერ კიდევ ადრეა წმიდა სამების თემაზე საუბრის დაწყება.
ბავშვისათვის წარმოდგენა ეკლესიაზე განუყოფლად ტაძარს – ეკლესიის შენობას უკავშირდება. რაც უფრო უკეთ იცნობს იგი მას, მით უფრო უკეთ გრძნობს იქ თავს. ბავშვი კმაყოფილებას განიცდის იმის გამო, რომ იცის, თუ როგორ უნდა ეჭიროს თავი, როგორ გადაისახოს პირჯვარი, ეამბოროს ხატს, მიიღოს წმიდა ზიარება, მიიღოს კურთხევა და აჰყვეს გალობას. რასაკვირველია, ეს მხოლოდ გარეგნული და მექანიკური ცოდნაა, მაგრამ ბავშვს საშუალებას აძლევს ეკლესიის წევრად იგრძნოს თავი და იგი ტაძარს, როგორც საკუთარ სახლს, ისე ეჩვევა.
პატარა ბავშვის ეკლესიურ ცხოვრებაში უმთავრესი – წმინდა ზიარების ხშირი მიღებაა. ზიარების საიდუმლოს საშუალებით მის ცხოვრებაში ღვთის მადლი შემოდის, რაც, თავისთავად, ქრისტიანული ცხოვრების არსია. ეს საიდუალო რეალურია და ქმედითი, მაგრამ იმას არ ნიშნავს, რომ ბავშვს მისი რაციონალურად აღქმა შეუძლია. მას შეუძლია გაიგოს, რომ საქმე აქვს რაღაც განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანსა და წმიდასთან, ამ საიდუმლოს მიმართ მშოებლებისა და ყველა იქ მყოფის უჩვეულოდ მოწიწებული დამოკიდებულებიდან გამომდინარე. რაც შეეხება მის ახსნას, უნდა განვუმარტოთ: წმიდა ზიარება წმიდა საკვებია, რომელსაც ღმერთი გვაძლევს. შეიძლება დავუმატოთ, ეს საკვები იესო ქრისტემ მოწაფეებს უკანასკნელი ტრაპეზისას მისცა, და როცა ვეზიარებით, თავად გვაძლევს მას,
მცდელობა ავხსნათ სიტყვები: „ესე არს ხორცი ჩემი, თქვენთვის განტეხილი“ … და „ესე არს სისხლი ჩემი…“ შეიძლება კატასტროფით დამთავრდეს. მახსოვს შემთხვევა, როდესაც გულწრფელი, მაგრამ უხეირო მცდელობა მასწავლებელი ქალისა თავისი მოწაფეებისათვის აეხსნა ზიარების მნიშვნელობა, უმძიმესი შედეგით დამთავრდა: შეშინებულმა ბავშვებმა კვირა დღეს უარი თქვეს ზიარების მიღებაზე, სკოლამდელი ასაკის ბავშვებს უმჯობესია მოვუყვეთ საიდუმლო სერობის ისტორია, ავუხსნათ, რომ ასე იქნა პირველად მონიჭებული წმიდა ზიარება, რომ იესო ქრისტემ თავად მისცა ზიარება თავის მოწაფეებს იმ სიტყვებით, რომლებსაც ჩვენ ახლა ტაძარში ვისმენთ და რომ მოგვიწოდა იგივე გავაკეთოთ მის მოსახსენებლად. ბავშვების ყურადღება შეიძლება მივმართოთ საიდუმლო სერობის ხატისაკენ, რომელიც, როგორც წესი, აღსავლის თავზეა.
ხუთი წლის ბავშვი, რომელიც ქრისტიანულ ოჯახში ცხოვრობს, აგროვებს საკმაო ინფორმაციას სხვადასხვა დღესასწაულსა და ტრადიციაზე, ბევრს იგებს ცხოვრებისადმი ქრისტიანული დამოკიდებულების შესახებ. აღდგომა, ჯვრისწერა, ნათლობა, წესის აგება, სახლის კურთხევა – ყველა ეს მოვლენა ბავშვის ცნობიერებაზე დიდ გავლენას ახდენს.
ხუთი წლის ბავშვი რელიგიური აღზრდის სფეროში, რასაკვირველია, „სუფთა დაფა“ არ არის. ხელსაყრელ პირობებში იგი დიდი რაოდენობით რელიგიურ შთაბეჭდილებებს აგროვებს, რომლებიც შემდეგ შეიძლება, გაღრმავდეს და განვითარდეს. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მას არ მიუღია ფორმალური რელიგიური მომზადება, მაგრამ სიყვარულისა და სულიერი სიმშვიდის ატმოსფეროში იზრდებოდა და ოჯახურ დისციპლინას ემორჩილებოდა, იგი სავსებით მზადაა შეგნებული რელიგიური განვითარებისათვის. ხოლო თუ პატარა ამგვარ ატმოსფეროს მოკლებული იყო, მას უდიდესი ზარალი აქვს განცდილი. ამ ასაკში ყალიბდება მისი სულიერი ქვეცნობიერება, რომელიც მომავალში თავისუფალი აზროვნებისა და გაცნობიერებული მოქმედების საფუძველი გახდება.
უმცროსი სასკოლო ასაკი: 6-დან 10 წლამდე
ამ ასაკის ბავშვები უკვე ტოვებენ ოჯახური სამყაროს ჩაკეტილ წრეს. დადიან სკოლაში, ჰყავთ მეგობრები და მტრები, რომელთა შესახებაც მშობლებმა არაფერი იციან, დამოუკიდებლად იღებენ გადაწყვეტილებებს და ამყარებენ ურთიერთობას ბავშვებთან, ემორჩილებიან მოზრდილთა სამყაროს წესებსა თუ ჩვეულებებს – სკოლის, სამეზობლოს, ქუჩის, საზაფხულო ბანაკის… მათ უკვე აძლევენ დავალებებს, საჭირო ნივთებს თვითონ ყიდულობენ თავისთვის და იწყებენ იმის გაცნობიერებას, რომ კანონი მხოლოდ მათი მშობლების მიერ დადგენილი წესები როდია, არამედ, აგრეთვე, სხვებისაც, – იქნება ეს სასკოლო განაწესი, ქუჩაში მოძრაობის თუ სხვა წესები. ყველაფერს, რასაც ისინი ადრე როგორ მოცემულობას, ისე იღებდნენ, ახლა ეჭვქვეშ აყენებენ, არკვევენ და ადარებენ. რაც მეტად ეცნობიან კანონებსა და წესებს, მით უფრო უძლიერდებათ მათი დარღვევის ცდუნება – რაღაც მოიპარონ, შეიგინონ და სხვა..
თანატოლების მიმართ ბავშვს ახლებური დამოკიდებულება უჩნდება. ბევრ ბავშვს უძნელდება მეგობრული ურთიერთობის დამყარება. მათ არ სურთ თამაში და საქმის კეთება მარტო, მაგრამ სხვებთან ერთად შრომას ჯერ შეჩვეულნი არ არიან. ჭირვეულობა, რომელიც ამ ასაკის ბავშვებში ესოდენ თვალშისაცემია, კოლექტივისტური სულისკვეთების ჩასახვაზე მეტყველებს, ბავშვები ცდილობენ ერთმანეთში ახალი ურთიერთობების დამყარებასა და არსებული წინააღმდეგობის შემცირებას. მათ უკვე შეუძლიათ გაცნობიერებულად სწუხდნენ ღალატისა და გაუცხოების გამო, საუკეთესო მეგობარი უეცრად ახალ მეგობარს იჩენს, და თუნდაც ეს დროებითი იყოს, ღალატისგან მიყენებული ტკივილი მძაფრია და რეალური. მასწავლებელი უზარმაზარი ავტორიტეტით სარგებლობს, ნაწილობრივ მშობლების ადგილსაც კი იკავებს. ახალი მეგობრები და მტრები ემოციურად უფრო დატვირთულსა და მდიდარ გარემოს ქმნიან.
ამ ასაკობრივ პერიოდში ბავშვის გონებრივ განვითარების თვალსაზრისით არსებითი, ნახტომისებური წინსვლა ხდება. ბავშვი სწავლობს მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დამყარებას, იმის გამორჩევას, რასაც კონკრეტულად და რეალურად მიიჩნევს. მას უკვე ეხალისება უმარტივესი გეგმის შედგენა და გეგმის მიხედვით დასახულის განხორციელება. ეს შესამჩნევია ბავშვების თამაშიდან; თამაში უკვე აღარ არის მხოლოდ ნაცნობი მოქმედების გამეორება, როგორიცაა, ვთქვათ, გართობა თოჯინებით, კუბურებით, ბურთით; თამაში უფრო რთული და სახალისო ხდება. ბავშვებმა შეიძლება მოაწყონ შტაბი, კლუბი, გაიყონ ჯგუფებად, გუნდებად, ითამაშონ ომობანა, სახლობანა, საავადმყოფობანა, ტელევიზიობანა, თავგადასავლობანა, სადაც ყოველი ბავშვი თავის როლს ასრულებს.
პროგრესი გონებრივ განვითარებაში ცვლის ბავშვების დამოკიდებულებას მოთხრობებისადმი. მათ აინტერესებთ მომხდარის მიზეზი და შედეგი; როდესაც ისმენენ ბიბლიურ მოთხრობებს, ისინი სვამენ კითხვას, რა სურს ღმერთს სამყაროს გაუკეთოს… ერთმა შვიდი წლის ბიჭმა, რომელსაც ვიცნობდი, როდესაც ცოდვით დაცემის ისტორია მოისმინა, გაღიზიანებულმა იკითხა: „რატომ, რატომ არ შექმნა ღმერთმა ადამი და ევა ისეთებად, რომ მათ ურჩობა არ მოენდომებინათ?“ ეს ბავშვი უკვე მზადაა იმისათვის, რომ ნების თავისუფლების შესახებ სწავლების უმარტივესი განმარტება მიიღოს. ბავშვებს შეიძლება მივაწოდოთ დოგმატების ისეთი ახსნა-განმარტება, რომელიც აკმაყოფილებს მათ მისწრაფებას უმარტივესი ლოგიკური სქემებისადმი. მაგ. სამების დოგმატის ახსნა (ცნობილი შედარება მზის დისკოს, სინათლესა და სითბოსთან).
ეს უნარ-თვისებები შეიძლება საკლასო სამუშაოს დაგეგმვისათვის იქნეს გამოყენებული, სირთულე კი იმაში მდგომარეობს, რომ მეცადინეობა სამრევლო სკოლაში კვირაში ერთხელ ტარდება, ამიტომ გონების გარკვეული დაძაბვა აუცილებელია, რომ ბავშვმა შვიდი დღის განმავლობაში წინა მეცადინეობის შინაარსი არ დაივიწყოს. მაგრამ უმცროსი ასაკის ჯგუფებთან შედარებით, სადაც ყოველი გაკვეთილი, ძალაუნებურად, უნდა განვიხილოთ როგორც დამოუკიდებელი მეცადინეობა (რადგან ბავშვებს ბუნდოვნად ახსოვთ, თუ რა ხდებოდა ერთი კვირის წინ), ამ ასაკის ბავშვებთან უფრო მეტი შესაძლებლობა ჩნდება დაგეგმვისა და სასწავლო თემის რამდენიმე მეცადინეობად დაყოფისათვის; მასწავლებელს გაკვეთილის დაწყებისას შეუძლია ბავშვებს განვლილი მასალა გაახსენოს და თავდაპირველი ინტერესი გაუღვივოს.
ყალიბდება, აგრეთვე, უფრო ნათელი წარმოდგენა „სამართლიანობაზე“, შედარებით იმასთან, რაც ადრე შეინიშნებოდა. უფრო პატარა ასაკის ბავშვებშიც აქვს ადგილი საკუთრების ინსტინქტის გამოვლენას, მაგრამ მხოლოდ ახლა იწყება მკაფიო განსხვავება „ჩემისა“ და „სხვისის“ (საკუთარი უფლებებისადმი უზარმაზარი პატივისცემით და სხვისი უფლებების ძალზე მცირე, უმნიშვნელო აღიარებით). თუმცა ამ უფლებებს უკვე, ასე თუ ისე, აღიარებენ, აცნობიერებენ და საკმაოდ ხშირად არღვევენ, სრული შეგნებით იმისა, რომ არღვევენ კანონს. ამ ასაკში „სამართლიანობის“ იდეას ძველაღქმისეული ელფერი დაჰკრავს. ბავშვები აქცენტს აკეთებენ კანონიერებაზე და პატიება თითქმის არ იციან. ამიტომ ბავშვები შეგნებულად და მიზანმიმართულად იწყებენ ტყუილის თქმას, (და არა მხოლოდ ფანტაზიორობას), რათა დანაშაულის უსიამოვნო შედეგი – სასჯელი – თავიდან აიცილონ.
„კანონიერებისა“ და შეგნებულად ჩადენილი „დანაშაულების“ გაცნობიერებასთან ერთად ჩნდება და ვითარდება უფრო ნატიფი ემოციებიც: შეცოდება, თანაგრძნობა, სურვილი სუსტის დაცვისა, გარკვეული ზნეობრივი ნორმების მიღებისა და აღიარებისა. ისინი უკვე მზად არიან ამ ნორმების დაცვისათვის გარკვეულ განსაცდელსაც კი გაუძლონ. მახსოვს შვიდი წლის გოგონა, რომელიც ბავშვების ჯგუფთან ერთად დადიოდა რუსულ ტაძარში (სადაც სკამები არაა) და ვნების კვირის ხანგრძლივ მსახურებას ესწრებოდა.
– არ გინდა ჩამოჯდე? – ჩურჩულით ვკითხე.
მან განსაკუთრებულად, სიამაყით შემომხედა და ჩურჩულითვე მიპასუხა:
– ყოველთვის კი არ უნდა ვაკეთოთ ის, რაც გვინდა!
ამ ასაკში ბავშვებს უკვე უჩნდებათ უნარი გულწეფელად მოინანიონ თავიანთი ცუდი საქციელი.
როგორ მოვუთხროთ ამ ასაკის ბავშვებს ღმერთზე ისე, რომ მონათხრობი მათ ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან იყოს დაკავშირებული ან, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, არიან თუ არა ისინი მზად რამენაირად მაინც აღიქვან ქრისტიანობა? შეუძლიათ თუ არა ღვთისმსახურებაში შეგნებულად მიიღონ მონაწილეობა? რა შეუძლიათ გაიგონ წმიდა წერილიდან? რომელი სულიერი და ზნეობრივი ფასეულობანია მათთვის მნიშვნელოვანი?
უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში ქრისტიანული აღზრდის თეორიაზე დიდი გავლენა მოახდინა რონალდ გოლდმანის შრომებმა, რომელმაც საფუძვლიანად შეისწავლა რელიგიური აღზრდის სისტემა ინგლისის საშუალო სკოლაში. ინგლისში ბიბლიის შესწავლა სასკოლო პროგრამის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს და საერო მასწავლებლები მას სხვა აკადემიურ საგნებთან ერთად ასწავლიან. გოლდმანმა მრავალრიცხოვანი ტესტის საფუძველზე აჩვენა, რომ სასკოლო გაკვეთილებზე ბავშვები ბიბლიას პრაქტიკულად ვერ აცნობიერებენ. თავის წიგნში „რელიგიისადმი მზადყოფნა“ მან წინადადება წამოაყენა, რომ ბავშვებმა ბიბლიის შესწავლის ნაცვლად ცალკეული თემები დაამუშაონ, რომლებიც მათ ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან იქნება დაკავშირებული. როგორიცაა, ვთქვათ: სახლი, მეგობრები, ადამიანები, რომლებიც გვეხმარებიან, მწყემსები და ცხვრები. ხელები, ფეხები, ტანსაცმელი, საუზმე, თესლი, დაბადების დღეები, დღესასწაულები და ა. შ. მას მიაჩნია, რომ ნებისმიერი ამგვარი თემა შეიძლება განხილულ იქნეს რელიგიური და ბიბლიური ასპექტით, შეიძლება რელიგიურად იყოს აქცენტირებული ანდა დასრულდეს საუბრით რელიგიაზე, როგორც ცხოვრების საზრისზე.
ამგვარი მიდგომის სასარგებლოდ მრავალი რამ შეიძლება ითქვას, და ხელაღებით არაფრის უარყოფა, ალბათ, არა ღირს, მაგრამ მაინც მგონია, რომ სწავლების ასეთი მეთოდი ქრისტიანული აღზრდის მიზანს არ პასუხობს, გაკვეთილი ანდა საუბარი ოჯახზე, მეგობრებზე, შინაურ ცხოველებზე – ეს იგივე არ არის, რაც გამოცდილება ოჯახისა, მეგობრობისა, ცხოველებზე ზრუნვისა. ასეთი გაკვეთილი ადვილად შეიძლება გადაიქცეს ინტელექტუალურ აბტსრაქციად და ბავშვის პირადი გამოცდილებისთვის სრულიად უცხო დარჩეს. ჩვენი მიზანია – ბავშვში იმის შეგრძნება გავაღვიძოთ, რომ ღმერთი რეალურად არსებობს, თანამყოფობს ჩვენთან, მონაწილეობს ჩვენს ცხოვრებაში და ჩვენ მასთან ცოცხალი კავშირი გვქავს. ბიბლიური მოთხრობები სწორედ ამ რეალობაზე, ღმერთთან შეხვედრის რეალობაზე მეტყველებს. მასწავლებლის ამოცანაა ამგვარი მოთხრობისა თუ მოვლენის არსი ისე ახსნას, რომ ის ბავშვებისათვის უფრო გასაგები გახდეს მათი საკუთარი ცხოვრებისეული გამოცდილების შუქზე.
სარწმუნოების რომელი საფუძვლები, ღვთის ადამიანებისადმი დამოკიდებულების ამსახველი რომელი წარმოდგენები შეიძლება მივაწოდოთ ბავშვს შვიდიდან ცხრა წლის ასაკამდე?
ბავშვებს უკვე შეუძლიათ აღიქვან ღმერთი როგორც სამყაროს შემოქმედი. ეს იდეა რელიგიურ მნიშვნელობას მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიიღებს, თუ ბავშვებს სამყაროს მშვენიერება და საოცრება რამდენადმე აღქმული აქვთ.
სკოლის სახელმძღვანელოები, სამწუხაროდ, იფარგლება სენტიმენტალური ფრაზებით ვარსკვლავების, ღრუბლების და მთების სილამაზის შესახებ. ძალზე მნიშვნელოვანია, ბავშვებს ვასწავლოთ ბუნებრივი მოვლენებით გაოცება. მაგალითად, ბიბლიის სიტყვები: „და თქუა ღმერთმან: ქუეყანამან გამოიღედ მწვანვილი თივისა, მთესველი თესლისა ნათესავობისაებრი და მსგავსებისაებრი და ხე ნაყოფიერი, მყოფელი ნათესობისა“ (დაბ. 1,11) ბავშვებისათვის გაცილებით დიდ მნიშვნელობას იმ შემთხვევაში შეიძენს, თუკი ამ პროცესებს წარმოვუჩენთ. კლასში შეიძლება ჩავატაროთ მარტივი ცდები, ვაჩვენოთ ფილმი მცენარეების ზრდის შესახებ. ასევე, შესაძლებელია შესაქმის სხვა ასპექტების ილუსტრირებაც. ბავშვებმა შეიძლება დახატონ პლაკატები, რომლებიც მოგვითხრობს წყლის, ატმოსფეროს, ცეცხლის მნიშვნელობის შესახებ და ა. შ. კარგი იქნება, თუ მასწავლებელი გაეცნობა შესაბამისი კლასის ბუნებისმეტყველების სახელმძღვანელოს და გამოიყენებს სასწავლო მასალას, ფანტაზიის მცირედი დაძაბვით შესაქმის ისტორიის ერთგვარ ილუსტრირებას მოახდენს. ეს დაეხმარება ბავშვს, გადალახოს ის უფსკრული, რომელიც ჰქოფს იმას, რასაც ტაძარში იგებს, იმისგან, რასაც სკოლაში ასწავლიან – უფსკრული, საიდანაც იწყება რელიგიის გადაქცევა რაღაც „იზოლირებულ სივრცედ“, „კვირა დღის ცოდნად“, რომელსაც „ყოველდღიურ“ ცოდნასთან საერთო არაფერი აქვს.
ბავშვებს შეუძლიათ აღიქვან ღმერთი, როგორც ჩვენი მცველი და მფარველი. და აქ ჩვენ მოწოდებულნი ვართ გავითვალისწინოთ მათი ცხოვრებისეული გამოცდილება და თანდაყოლილი უნარი მოვლენები და საგნები შედარების გზით შეიმეცნონ. ტელეგადაცემებიდან ბავშვს ყოველგვარი ავარიებისა და ტრაგიკული შემთხვევების შესახებ ესმის და ეს მისი გონების ყოველდღიურ “საზრდოს” წარმოადგენს. ისეთი ბიბლიური მოთხრობა, როგორიცაა მოთხრობა სამი ყრმის შესახებ ბაბილონის სახმილში, არ შეიძლება გამოვიყენოთ ილუსტრაციად იმისა, რომ ცეცხლის არ უნდა გვეშინოდეს, ამ მოთხრობის ნამდვილი არსი მდგომარეობს მეფისადმი ყრმების პასუხში: „რამეთუ არს ღმერთი ჩუენი ცათა შინა, რომელსა განმკუთვნელი ვართ, შემძლებელი განრინებად ჩუენთა სახმილისაგან ცეცხლისაისა მგზნებარისა … და უკეთუ არა საცნაურ იყვნენ შენდა, მეფე, ვითარმედ ღმერთთა შენთა არა ვეკუთვნით და ხატსა ოქროსასა, რომელ აღსდგი, არ თაყუანის-ვსცემთ“ (დან. 3,17-18).
მრავალი ბიბლიური მოთხრობა გვაუწყებს განსაცდელის ჟამს ღვთის შეწევნაზე, გვამცნობს იმას, რომ ღმერთი უშვებდა ადამიანთა ვნებას გარკვეული ხნის განმავლობაში, მაგრამ ყოველთვის ახსოვდა ისინი და მათ ტანჯვას მათ სასიკეთოდვე მიმართავდა. ბავშვებს შეუძლიათ გააცნობიერონ: იმისათვის, სწორ გზაზე რომ დადგეს, ადამიანმა გამოცდა უნდა ჩააბაროს. ამასთან დაკავშირებით შეიძლება მოვუთხროთ იოსების, ბალაამისა და მისი სახედრის, წინასწარმეტყველი იონას ისტორიები და მრავალი სხვა.
თუმცა ბავშვებთან ტანჯვის პრობლემების განხილვა ჯერ ნაადრევია, განსაკუთრებით, უდანაშაულოთა ტანჯვისა. მაგრამ ზოგჯერ ამ საკითხისთვის გვერდის ავლა არ ხერხდება. შეიძლება, მათ გონებაში აღვბეჭდოთ იესო ქრისტეს სახე, უცოდველისა, რომელმაც მიიღო ვნება, სატანჯველი, მაგრამ მისი ვნება და სიკვდილი არ იყო გზის დასასრული, რადგან იგი აღდგა. თუ ბავშვებმა მოახერხეს გაიგონ და თანაგრძნობით განიცადონ ქრისტეს ვნებისა და მისი აღდგომის ერთიანობა, ეს ნიშნავს, რომ მათში ტანჯვის ქრისტიანული აღქმა-გაგების საფუძველი უკვე არსებობს. უფრო ღრმად ამ პრობლემის გააზრება მათ მოგვიანებით მოუწევთ.
თუკი ბავშვებს ჯერ არ დაუგროვდათ მათთვის საყვარელი, ადვილად დასამახსოვრებელი მოთხრობების მარაგი წმიდა წერილიდან, რაც ადამიანისადმი ღვთის სიყვარულზე, შეწევნასა და მფარველობაზე მოწმობს, უმჯობესია თავი არ გამოვუჭედოთ ცარიელი განცხადებებით: „ღმერთს ჩვენ ვუყვარვართ“, „ღმერთი სიყვარულია“, „უნდა გვიყვარდეს ღმერთი“.
ვმსჯელობთ რა სარწმუნოებრივ სწავლებაზე, უშუალოდ სამების დოგმატთან მივდივართ. ბავშვები ადრევე ეჩვევიან წარმოთქვან: „სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა“, რადგან ეს სიტყვები მუდმივად იხმარება ღვთისმსახურებაში. ამ ასაკში აუცილებელია ბავშვებს გავაცნოთ სახებანი, რომლებიც ამ სიტყვების მნიშვნელობის განცობიერებაში დაეხმარებათ. რა თქმა უნდა, მათ არ ძალუძთ სამების დოგმატის საღვთისმეტყველო განმარტების გაგება. მაგრამ გადავდებთ რა მას გარკვეული დროით, შეგვიძლია განმარტების მისაღებად სახეებისა და მოთხრობების მეშვეობით შევამზადოთ. მოთხრობები მარტივი, მაგრამ დოგმატური თვალსაზრისით ზუსტი უნდა იყოს, მერე რაღაცის შეცვლა და თავიდან სწავლება რომ არ მოგვიხდეს.
აი, რამდენიმე მაგალითი ამგვარი ბიბლიური მოთხრობებისა:
1. ამ ასაკის ბავშვები მომზადებულნი არიან კითხვისათვის: „ვინ შექმნა სამყარო?“ და მზად არიან საპასუხოდ: „სამყარო შექმნა ღმერთმა“. მასწავლებელმა შეიძლება დასვას კიდევ ერთი კითხვა: „მაგრამ ღმერთი ვინღა შექმნა?“ და ამ კითხვამ, შესაძლოა, მოსწავლეები კიდეც დააბნიოს. მასწავლებელმა შეიძლება უთხრას, რომ ღმერთი არავის შეუქმნია, რომ ღმერთი ყოველთვის იყო. მას შეუძლია ხმამაღლა წაიკითხოს სიტყვები; რომლითაც იწყება ბიბლია: „დასაბამად ქმნა ღმერთმან ცა და ქუეყანა. ხოლო ქუეყანა იყო უხილავ და განუმზადებელ და ბნელი ზედა უფსკრულთა და სული ღმრთისა იქცეოდა ზედა წყალთა. და თქუა ღმერთმან: „იქმნენ ნათელი და იქმნა ნათელი“. (დაბ. 1,1-3).
ეს სიტყვები გვეუბნება, თუ ვინ არის ღმერთი. მამა ღმერთმა თავისი სიტყვით შექმნა სამყარო. იესო ქრისტეს ეწოდება, აგრეთვე, „სიტყვა ღვთისა“ (ლოგოსი), ხოლო სული წმიდა „იქცეოდა წყალსა ზედა“. ამრიგად, ბიბლიის პირველივე მუხლში ნათქვამია, რომ ღმერთმა – მამამ, ძემ და სული წმიდამ – შექმნა სამყარო.
2. როდესაც შედარებით მოზრდილ ბავშვებს მოვუთხრობთ, რომ ღმერთმა შექმნა ადამიანი, შეგვიძლია გავიმეოროთ ბიბლიის სიტყვები: „და თქვა ღმერთმან (წმიდა სამებამ): ვქმნეთ კაცი ხატებისაებრ ჩვენისა და მსგავსებისაებრ. და მთავრობდეს თევზთა ზღვისათა და მფრინველთა ცისათა და პირუტყვთა და მხეცთა ყოვლისა ქუეყანისა ყოველთა ქუეწარმავალთა მავალთა ქუეყანასა ზედა“ (დაბ. 1,26). მაშ, რითია ადამიანი მსგავსი ღვთისა? რა არის მასში ღვთის ხატებისებრ? მაგალითად, უნდა ზრუნავდეს სამყაროზე (თუმც კი ნაკლებად, ვიდრე მამა ღმერთი). ის გონიერი არსებაა, ხოლო ბიბლიის ენაზე „სიტყვა“ (“ლოგოსი“), აგრეთვე, „გონებასაც“ ნიშნავს. ასევე, ადამიანი „სულიერი არსებაა“: შეუძლია ლოცულობდეს, უყვარდეს, ზრუნავდეს და გრძნობდეს უფრო ღრმად, ვიდრე მისი სხეული. ამიტომ შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ ყოველ ადამიანში არის რაღაც წმიდა სამებისაგან.
3. მართლმადიდებელი ბავშვები ეკლესიაში ხშირად ხედავენ სამების ცნობილ ხატს, რომელზეც აბრაამთან სამი ანგელოზის სტუმრობაა გამოსახული. ხატთან დაკავშირებულ, ამბის მოყოლა ძალზე მარტივად შეიძლება – ვაჩვენოთ, როგორ ერთიანდება წრიული მოძრაობით სამი ფიგურა და როგორ ქმნის ერთ მთლიანობას, წრეს…
4. შეიძლება მოვუთხროთ ფერისცვალების ანდა ნათლისღების ისტორია და ხაზი გავუსვათ, რომ ადამიანები ხედავდნენ იესოს, ძე ღვთისას, ესმოდათ მამა ღმერთის ხმა და ამავე დროს იხილეს, როგორ გადმოვიდა სული წმიდა ქრისტეზე მტრედის სახით.
სამების აბსტრაქტული განსაზღვრება, როგორც წესი, ბავშვის ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს აღემატება, მაგრამ მან შეიძლება უეცრად კითხვა დასვას: „ეს როგორ გამოდის – ერთი ღმერთი და სამი პირი? ის რა, მართლა სამია? სამი პირი აქვს?” ამ შემთხვევაში ვერანაირ აბსტრაქტულ განმარტებას ბავშვი ვერ გაიგებს, ამიტომ ყველაზე უკეთესი იქნება მაგალითად ოჯახი მოვუყვანოთ. „რამდენნი ხართ ოჯახში? მამა, დედა, ერთ-ორი ძმა ან და? აი, ხომ ხედავ, თქვენ რამდენიმე ხართ, მაგრამ ერთ ოჯახს შეადგენთ. ოჯახში ზოგჯერ უსიამოვნებაც ხდება, ჩვენ ყოველთვის არ გვიყვარს ერთმანეთი, წმიდა სამება კი ჭეშმარიტი სიყვარულია, ამიტომ სამი პირი – ერთი ღმერთია”.
ჩემი აზრით, დროდადრო ბავშვს უნდა შევახსენოთ, რომ ღმერთზე ჩვენი საუბრისას ყოველთვის რჩება რაღაც შეუცნობელი – ის, რისი გაგებაც ადამიანს არ ძალუძს. ამის კარგი ილუსტრაციაა მოთხრობა ნეტარი ავგუსტინეს შესახებ, რომელიც სეირნობდა ზღვის ნაპირას წმიდა სამებაზე დაფიქრებული და ბავშვი შენიშნა, – ქვიშაში პატარა ორმო ამოეთხარა და ცდილობდა წყლით აევსო. როდესაც ნეტარმა ავგუსტინემ ჰკითხა, რას აკეთებო, ბიჭუნამ უპასუხა, მთელი ზღვა ამ ორმოში მინდა გადმოვასხაო. ნეტარი ავგუსტინე მიხვდა, – როგორც შეუძლებელი იყო ბავშვის სურვილის შესრულება, ასევე შეუძლებელია ადამიანის გონებისათვის ღვთის არსის ბოლომდე წვდომა.
საკმაოდ რთული საქმეა ბავშვს ლოცვა ვასწავლოთ. უფრო ადრეულ ასაკში ლოცვა საკუთრივ მოქმედებით იფარგლებოდა: დადგომა ხატის წინაშე, მუხლების მოდრეკა, პირჯვრის გადასახვა, გარკვეული სიტყვების გამეორება. ახლა ყოველდღიური ლოცვა არა მხოლოდ ზეპირად ნასწავლი ლოცვების აუცილებელ განმეორებას გულისხმობს (რაც სრულიად აზრს მოკლებულ საქმედ არ შეიძლება მივიჩნიოთ, რადგან ის ლოცვისადმი, როგორც გარკვეული მოვალეობის, კანონისადმი დამოკიდებულებას აყალიბებს), არამედ კონკრეტული შემთხვევის გამო ნათქვამ ლოცვებს – გულითად თხოვნასაც: „თუ შეიძლება, ღმერთო, ხვალ კარგი ამინდი იყოს“, „ღმერთო, დაბადების დღეზე ველოსიპედი მაჩუქონ!“, „ღმერთო, მოარჩინე“… არსებობის უფლება და ფასეულობა ლოცვის ორივე სახეს აქვს, მაგრამ კიდევ რაღაცაა საჭირო. ეს „რაღაც“ შეუძლებელია ბავშვს ძალით თავს მოახვიო. მის აღმოჩენამდე თვითონ უნდა მივიდეს. აღმზრდელის ამოცანაა – ბავშვები დისციპლინას მიაჩვიოს – ლოცვის დადგენილი წესი დაიცვან, მაგრამ თანაც არ დაუშვას, რომ ლოცვა დაზუთხულის მექანიკურ გამეორებად გადაიქცეს, რაც თავისთავად ნამდვილი ლოცვის შესაძლებლობას გამორიცხავს. კარგი იქნება თუ შევთავაზებთ ლოცვას მართლა რაღაც მნიშვნელოვანისათვის: ილოცოს იმისათვის, ვინც მძიმედ ავადაა ან განსაცდელშია, მადლობა შესწიროს ღმერთს მართლა კარგი და ძვირფასი საჩუქრისათვის, სთხოვოს ღმერთს შეწევნა გართულებულ სიტუაციაში. ლოცვითი განწყობის შენარჩუნება სამრევლო სკოლაში ლოცვის წარმოთქმისას განსაკუთრებით ძნელია სწავლის დაწყების წინ. ამ დროს ლოცვისთვის აუცილებელი კონცენტრაციის მიღწევა თითქმის შეუძლებელია. წამდაუწუმ შემოდიან დაგვიანებულები, ბავშვებს ერთმანეთთან დალაპარაკება უნდათ; მასწავლებლები კი წესრიგის დამყარებას ცდილობენ. ბავშვებს ლოცვის წარმოთქმისა თუ გალობის წინ გონების მოკრებაში ჩვენ უნდა დავეხმაროთ. მაგალითად, სანამ დაიწყებენ გალობას „მეუფეო ზეცათაო“, შეიძლება გავახსენოთ, რომ ესაა ლოცვა სული წმიდის – „ცხოვრების მომნიჭებელის“ მიმართ, რომელიც მთელ სამყაროს სიცოცხლით აღავსებს. შეიძლება ბავშვებს ვუთხრათ: „შევეცადოთ ისე ვიგალობოთ ეს ლოცვა, რომ სიცოცხლე ჩვენშიც ჩანდეს“. სხვა დროს შეიძლება ბავშვების ყურადღება მივმართოთ ლოცვის ძირითადი სიტყვებიდან ერთ-ერთისკენ ანდა იმ მოვლენისაკენ, რასაც უკავშირდება.
რამდენადაც ვიცი, ამ ასაკის ბავშვებს ტაძარში სიარული უჭირთ. მართალია, ისინი ნაკლებად უშლიან ხელს მშობლებს და უკვე შეჩვეულნი არიან წირვა-ლოცვას, მაგრამ ხშირად მათ უბრალოდ სწყინდებათ. საქმე უფრო კარგადაა, თუ შინ ან სკოლაში ბავშვებს ხმამაღლა წარმოთქმული სიტყვების მნშვნელობას უხსნიან, მაგრამ სრულიად მშვიდად, გაუნძრევლად დგომა, როცა გარშემო განსაკუთრებული არაფერი ხდება, ბავშვისთვის მაინც ძნელია. პატარა ბავშვები ერთობიან, როდესაც ანთებულ სანთლებს უყურებენ როდესაც, საკმევლის უჩვეულო სურნელს შეიგრძნობენ ან როცა გალობას ისმენენ, მაგრამ უფრო მოზრდილი ბავშვებისათვის ყოველივე ამაში სიახლე უკვე აღარაა. მათ უფრო მკაცრად სთხოვენ კარგად მოიქცნენ, არადა ბავშვები კვლავაც არ არიან ჩართულნი ღვთისმსახურებაში.
რამდენადაც ვიცი, ამ ასაკის ბავშვებს ტაძარში სიარული უჭირთ. მართალია, ისინი ნაკლებად უშლიან ხელს მშობლებს და უკვე შეჩვეულნი არიან წირვა-ლოცვას, მაგრამ ხშირად მათ უბრალოდ სწყინდებათ. საქმე უფრო კარგადაა, თუ შინ ან სკოლაში ბავშვებს ხმამაღლა წარმოთქმული სიტყვების მნშვნელობას უხსნიან, მაგრამ სრულიად მშვიდად, გაუნძრევლად დგომა, როცა გარშემო განსაკუთრებული არაფერი ხდება, ბავშვისთვის მაინც ძნელია. პატარა ბავშვები ერთობიან, როდესაც ანთებულ სანთლებს უყურებენ როდესაც, საკმევლის უჩვეულო სურნელს შეიგრძნობენ ან როცა გალობას ისმენენ, მაგრამ უფრო მოზრდილი ბავშვებისათვის ყოველივე ამაში სიახლე უკვე აღარაა. მათ უფრო მკაცრად სთხოვენ კარგად მოიქცნენ, არადა ბავშვები კვლავაც არ არიან ჩართულნი ღვთისმსახურებაში.
ამ დროს კარგია, ბავშვებს ღვთისმსახურების არსი მოკლედ ავუხსნათ. ინტერესი იმის მიმართ, რასაც ტაძარში ხედავენ, შეიძლება გავაძლიეროთ, თუკი საღვთისმსახურო საგნების დანიშნულებაზე, ტაძრის არქიტექტურაზე მოვუთხრობთ. თუ რაღაც მაინც ეცოდინებათ ხატებზე გამოსახული წმიდანებისა და მოვლენების შესახებ, ხატის ცქერისას ამაზე ფიქრის საშუალება ექნებათ, – ლიტურგიის არსი, მისი უმთავრესი მომენტები თუ ესმით, მათთვის გაცილებით ადვილია ღვთისმსახურებას ყურაღება მიადევნონ. სწავლებას თან შემოქმედებითი ხასიათის მუშაობაც შეიძლება დაერთოს: მარტივი მოდელების, ნახატების, კალენდრების დამზადება და სხვ.
გამოვძებნოთ შესაძლებლობა იმისა, რომ ბავშვებმა ლიტურგიაში ქმედითი მონაწილეობა მიიღონ – ეს საშუალება ნებისმიერ სწავლებაზე უფრო ეფექტურია. ბავშვების გუნდს შეიძლება ზოგიერთი საგალობლის შესრულება ვანდოთ, რაც შეიძლება მეტი ბიჭი უნდა მოვიზიდოთ, რომლებიც მოძღვარს საკურთხეველში დაეხმარებიან, გოგონები კი ტაძრის გამშვენიერებაზე იზრუნებენ. სასანთლეებს მოუვლიან, სეფისკვერს დაარიგებენ და ა.შ. როდესაც ჯვრით მსვლელობა იმართება, უნდა ვეცადოთ, რომ მასში მონაწილეობა ბავშვებმაც მიიღონ. ერთი სიტყვით, არსებობს მრავალგვარი შესაძლებლობა, მთავარია, გვახსოვდეს, რომ ბავშვების აქტიური ჩაბმა ღვთისმსახურებაში ძალზე მნიშვნელოვანი საქმეა.მასწავლებლებსა და მშობლებს შეუძლიათ ბავშვის ყურადღება ღვთისმსახურების ცალკეულ მომენტებზე შეაჩერონ. რამდენჯერ კითხულობს მღვდელი სახარებას? როდის და როგორ გამოაბრძანებენ ბარძიმს? რამდენჯერ გამოაქვთ საკურთხევლიდან ლიტურგიის დროს? რამდენი წმიდანი შეუძლიათ ამოიცნონ ხატებზე? ეს და მსგავსი კითხვები მასწავლებელმა შეიძლება ფურცლებზე დაუწეროს ბავშვებს და ტაძარში წასვლის წინ დაურიგოს. შედეგი კი შემდეგ კვირა დღეს შეიძლება შემოწმდეს.
მაგრამ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ყველაფერი ვუთხარით და გავაკეთეთ, მაგრამ ბავშვებს მაინც გაუძნელდათ ტაძარში სიარული, სასოწარკვეთას ნუ მივეცემით. საკუთარი თავის იძულება – რელიგიური ცხოვრების მნიშვნელოვანი ნაწილია და ბავშვებისთვის მეტად სასარგებლოა გააცნობიერონ: გარკვეულ რაღაცას მხოლოდ იმიტომ კი არ ვაკეთებთ, რომ ასე გვინდა, არამედ იმიტომ, რომ ჩვენი ვალია.
7-დან 10 წლამდე ასაკის ბავშვებს ჩვენ შეგვიძლია ცოტა მეტი მოვუთხროთ ზიარების არსის შესახებ. ყურადღება ძირითადად უნდა მივაპყროთ საიდუმლო სერობას და იმას, თუ რა გააკეთა და რა ბრძანა იესო ქრისტემ. შეიძლება, აგრეთვე, დამატებით ვესაუბროთ ძღვენის მირთმევის შესახებ. ამ ასაკის ბავშვებს უხარიათ საჩუქრების მიღება და მოსწონთ, როდესაც თვითონაც ჩუქნიან სხვას. ელიან საჩუქრებს. ფიქრობენ მათზე, ხალისით ჩუქნიან – ამზადებენ საჩუქარს დედის დღისათვის, ადგენენ სიას ადამიანებისა, ვისაც უნდა მიართვან საჩუქარი შობის დღესასწაულზე; ეს მათთვის ძალზე მნიშვნელოვანია. შეგვიძლია გავაცნბთ ძველი აღთქმიდან რამდენიმე მოთხრობა ძღვენისა და ღვთისადმი შეწირული მსხვერპლის შესახებ. ეს მოთხრობები გახდება საფუძველი იმისა, რომ გაიგონ არსი ყველაზე მთავარი საჩუქრისა – ცხოვრებისა, რომელსაც იესო ქრისტე გვანიჭებს. ძალზე მნიშვნელოვანია, მსხვერპლშეწირვის იდეა არა მარტო ავუხსნათ, არამედ გავამყაროთ მრავალრიცხოვანი მოთხრობებით, რომლებიც ამ იდეის ილუსტრაციას მოახდენს. წმიდა ზიარება – ეს არის ქრისტეს საჩუქარი, რომელსაც გვანიჭებს; წმიდა საზრდო, წმიდა ტრაპეზი, რომელსაც ჩვენ გვიზიარებს, რათა მასთან ცხოვრება შევძლოთ. ჩვენ ვიღებთ ამ საჩუქარს, ჩვენი მხრივ ვცდილობთ მცირე, მოკრძალებული ძღვენი მივართვათ, ისე თუ ვცხოვრობთ, როგორც მას სურს, რომ ვიცხოვროთ. ეს აზრი უმჯობესია მოთხრობებსა და მაგალითებში ჩავაქსოვოთ; ბავშვი ამ სახეებს თუკი შეითვისებს, შემდგომი სულიერი ზრდის საფუძველი დადებული იქნება.
ამ ასაკში ბავშვი პირველად მიდის აღსარების ჩასაბარებლად, ეს ძალზე დიდი მოვლენაა მის ლიტურგიულ გამოცდილებაში. ის სამი წმიდა საიდუმლო, რომელშიც იგი აქამდე მონაწილეობდა, მისგან გაგებას არ მოითხოვდა, მაგრამ სინანულის საიდუმლო მოითხოვს ნამდვილ, პირად მონაწილეობას და გაცნობიერებას. ეს საეკლესიო წესი, რასაკვირველია, არ არის შემთხვევითი, 7-8 წლის ბავშვმა მიაღწია „გონიერების ასაკს“, აქვს უნარი შეგნებული არჩევანი გააკეთოს სიკეთესა და ბოროტებას შორის, შეუძლია სცოდოს და მოინანიოს. ამის შესაბამისად იცვლება ქრისტიანული აღზრდის ძირითადი ამოცანა: ბავშვს უნდა განვუვითაროთ უნარი ყოველდღიურ ცხოვრებაში ცოდვის გამოვლინება გაარჩიოს.
შვიდიდან ათი წლის ბავშვებს ესმით დამორჩილების აუცილებლობა. „იყო კარგი” – ნიშნავს დაუჯერო მშობლებსა და მასწავლებლებს. არ დაუჯერო – ნიშნავს „იყო ცუდი”. მათ ესმით და იღებენ დაყოფას „სამართლიანად” და „უსამართლოდ” – ჩვეულებრივ, პროტესტის სახით, თუკი უსამართლოდ მოექცევიან: „მასწავლებელი უსამართლოა!” “შენ მე მომატყუე!” ბავშვები გამბედაობასა და ვაჟკაცობას უყურებენ როგორც ღირსებას, რომელიც აღტაცებას იმსახურებას, თუნდაც უაზროდ იყოს გამოვლენილი, მაგალითად, რაიმე სახიფათო ადგილას ასაძრომად. გოგონები თანაგრძნობასა და სითბოს უფრო ადვილად გამოხატავენ. ხშირად ვითარდება ეჭვიანობა, არასრულფასოვნების კომპლექსი, დაჩაგრულობის განცდა, მაგრამ ამას, ჩვეულებრივ, არამოტივირებული, ქვეცნობიერი ხასიათი აქვს. ბავშვებს მიაჩნიათ, რომ „ცოდვა” – ეს რაღაც წესების დარღვევაა, როცა რაიმე აკრძალულს აკეთებ. უდარდელობა, რომელიც ტრაგედიით ანდა ნივთების გაფუჭებით მთავრდება, ასევე განიხილება, როგორც ცოდვა. ბავშვები ოჯახის პრინციპებს უპირობოდ იღებენ და იყენებენ მათ, როგორც ეტალონს სიკეთისა და ბოროტების განსაზღვრისას.
საზოგადოება, რომელშიც ბავშვი ცხოვრობს (იქნება ის ქრისტიანული მხოლოდ სახელწოდებით, ნეიტრალური თუ ქრისტიანობისადმი მტრულად განწყობილი) ხალისით იღებს მორალის, როგორც ქცევის ნორმების, დაცვის აუცილებლობას. ნებისმიერ საზოგადოებაში მორალი, როგორც გარკვეული წესების დაცვა, ცხადდება აუცილებელ, „ბუნებრივ” ზნეობად.
ქრისტიანული ზნეობა, რომელიც მოწოდებულნი ვართ, ბავშვებს ვასწავლოთ, უფრო ღრმაა. მნიშვნელოვანია დავეხმაროთ ბავშვებს გააცნობიერონ, რომ ცოდვა – ეს ყოველთვის სხვებთან ურთიერთობის რღვევაა და არა უბრალოდ წესის დარღვევა. კონკრეტულად ეს ნიშნავს, რომ მნიშვნელოვანია ბავშვებს ვასწავლოთ აფასებდნენ პიროვნულ ურთიერთობებს, რომლებიც აკავშირებთ მშობლებთან, ოჯახის წევრებთან. სიყვარულის, პატივისცემისა და ნდობის ამ გამოცდილებაზე ნელ-ნელა აიგება ღმერთთან ურთიერთობა. სირთულე ისაა, რომ სიტყვიერი ფორმულები ბავშვებს ვერ ეხმარება. ბავშვმა პრაქტიკულად უნდა გაიგოს, რას ნიშნავს, როცა გენდობიან და ენდობი. უნდა იგრძნოს, რას განიცდიან ადამიანები, ისწავლოს თანაგრძნობა, მეგობრობა, პატიება და დახმარება….
უმცროსი სასკოლო ასაკის ბავშვის ზნეობრივი აღზრდა, პირველ რიგში, მდგომარეობს იმ ურთიერთობების გაგებისა და გაცნობიერების ხელშეწყობაში, რომელიც ადამიანებთან და ღმერთან აკავშირებს. მონანიების გაგება განუყოფელია საერთო თემისგან: დარღვეული ურთიერთობა შეიძლება აღდგეს, თუკი გაქვს სინანული მომხდარის გამო, თუკი აპატიებ და გაპატიებენ. მონანიების ლაიტმოტივია – სურვილი, აღადგინო ღმერთთან ადრინდელი ურთიერთობა, და ღმერთი ყოველთვის, ყველა შემთხვევაში მზადაა გაპატიოს.
აღსარების საიდუმლოში მონაწილეობა ამ ასაკში გადამწყვეტია. შვიდ წლამდე ბავშვები ხშირად ეზიარებიან, ზოგჯერ – ყოველ კვირა დღეს. ამის მერე ხშირი ზიარება წყდება. ბავშვის მომზადება პირველი აღსარების ჩასაბარებლად – მოძღვრის სამუშაოს მნიშვნელოვანი შემადგენელია. სწორედ მოძღვარმა უნდა გადაწყვიტოს, როდის იქნება ბავშვი აღსარებისათვის მზად. ზოგი ბავშვი შეიძლება უფრო ადრე მოემზადოს, ზოგიც – მოგვიანებით. ყველაზე მთავარია, რომ პირველი აღსარება არ გახდეს მიჯნა, რომლის შემდეგაც წყდება ხშირი ზიარება.
მხოლოდ იმ მოძღვარს, რომელსაც მიუღია ბავშვის აღსარება, შეუძლია ჩასწვდეს მონანიების გამოცანას. მამა თომა ხოპკო წერს: „ამ ასაკში აღსარების მთავარი პრობლემა ბავშვისა და ღმერთის კავშირის ორგვარობაშია.
1. ღმერთი გვაძლევს კანონებს, რომლებიც უნდა დავიცვათ, კარგად უნდა ვიქცეოდეთ.
2. ღმერთი გვპატიობს, ვუყვარვართ და არასოდეს მიგვატოვებს, რაც უნდა ცუდად მოვიქცეთ, თუკი ვნანობთ ჩადენილს და ვცდილობთ კარგად მოვიქცეთ. მაგრამ მაინც კარგად უნდა ვიქცეოდეთ”.
ამ ასაკის ბავშვებში შემიმჩნევია ორნაირი განწყობა – „არა უშავს, მერე რა, რომ ცუდი ვარ, ღმერთი მაპატიებს” ანდა სასოწარკვეთა და დაბნეულობა. მანამდე ბავშვს ეგონა, რომ ყოველთვის კარგად იქცევა. ახლა კი ხდება იმის გაცნობიერება, რომ ადამიანს შეიძლება უნდოდეს კარგი იყოს, მაგრამ არაფერი გამსდიოდეს. დამოკიდებულება ბოროტებისადმი საკუთარ თავში გადამწყვეტ როლს თამაშობს ადამიანის ცხოვრებაში და ეს პირველად სწორედ ამ ასაკში ყალიბდება. ძალზე ძნელია, დაეხმარო ბავშვს, გაცნობიეროს, რომ გულგრილობაც („აბა, რა ვქნა, ჩემს თავს ვერ ვერევი!”) და სასოწარკვეთაც – ორივე არასწორია, ცოდვაა. ბავშვმა უნდა ისწავლოს საკუთარ თავში ცუდის დანახვა და მაინც ეცადოს მის დამარცხებას. მან შეიძლება გაიმარჯვოს ღვთის შეწევნით და გვერდით მყოფი ადამიანების დახმარებით, თუმცა უცოდველი არასოდეს გახდება.
kenozisi.ge
Комментариев нет:
Отправить комментарий