ეტიკეტის საფუძვლები.

,,ივანე ჯავახიშვილი და ქართული ეტიკეტის ისტორიის საკითხები.''

ეტიკეტის საფუძვლები.

        ივ. ჯავახიშვილის  წარმოდგენილი საარქივო მასალიდან ჩანს, მისი ინტერესის სფერო და კვლევის თვალსაწიერი მეტად ვრცელია. იგი მოიცავს ქართველი ერის ყოფა-ცხოვრების ისტორიის თითქმის ყველა ასპექტს, რომელიც, რა თქმა უნდა, მეტნაკლები სისრულითა აქვს თავის შრომებში წარმოდგენილი. საკითხი - თუ როგორ ცხოვრობდნენ უწინ ქართველები - არათუ იმ დროს, როცა ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნულ თემაზე მუშაობდა, არამედ დღესაც ესოდენ მრავალრიცხოვანი გამოკვლევების ფონზეც - კვლავაც აქტუალურია. დაუმუშავებელ საკითხის ასე ვრცელი პანორამით განხილვის დაწყება, ფაქტობრივად მოითხოვდა მრავალი წვრილმანის დადგენას, მომიჯნავე თემების კვლევის პროცესში შემოტანას. სწორედ ამის გამოა, რომ ამ ზღვა მასალაში უშუალოდ ეტიკეტის გამოწიაღებას საგანგებო დაკვირვება სჭირდება. აქ ისიცაა აღსანიშნავი, რომ ივ. ჯავახიშვილს ეტიკეტი ვიწროდ შემოფარგლული პრობლემატიკით არც აინტერესებდა. მას სურდა მთლიანად იმ საკითხის ნათელყოფა, რასაც სათაურში მოიაზრებდა: „ყოფა-ცხოვრების წესებისა და ზნე-ჩვეულებების და ნივთიერი კულტურის ისტორია». მიუხედავად იმისა, რომ მან ამ დიდი განზრახვის შესრულება ვერ მოასწრო, შესრულებული სამუშაოც მეტად ფასეულია, რადგან მან კონკრეტული საკითხების გამოცალკე-ვებით მრავალ მანამდე უცნობ დეტალზე მიგვითითა და გარკვეული განზოგადებული დებულებებიც შემოგვთავაზა. მართალია, მეცნიერმა ამ დებულებების საბოლოოდ ჩამოყალიბებული სახით წარმოდგენა ვერ მოასწრო, მაგრამ იგი (ქართული ყოფა-ცხოვრების წესების საფუძვლების განზოგადებული დებულებები) ნათლად იკითხება მის გამოქვეყნებული შრომებისა და საარქივო ხელნაწერების ცნობების მთლიანობაში გაანალიზებისას.

ივანე ჯავახიშვილის მიერ აღწერილი ქართული ყოფა-ცხოვრების წესები ძირითადად წარმოდგენილია ქართულ წერილობით ძეგლებზე დაყრდნობით, რომელთა ქრონოლოგიური ჩარჩოა V-XVIII სს. იგი იწყება V ს. II ნახევრის თხზულების „შუშანიკის წამებით» და მთავრდება XVIII ს. მოღვაწეთა ნაშრომებით (ვახუშტი, პ. ორბელიანი, თეიმურაზ II და სხვები). ამავე დროს გამოყენებულია ქართული კედლის მხატვრობა, მინიატურები, ქანდაკებები, რომლებიც ამავე ქრონოლოგიურ ხანას არ სცილდებიან. მეცნიერის დაკვირვების ობიექტია ყველაფერი ის, რაც დროის ამ ხანგრძლივ მონაკვეთში ქართველი ერის ყოფა-ცხოვრებაში მომხდარა: რა შეცვლილა და რისი გავლენით, რა გადარჩენილა და რისი წყალობით. ივანე ჯავახიშვილი ყოველთვის იკვლევს ყოფით რეალიასა და ქცევის წესთან ერთად იმ საფუძვლებსაც,რის საშუალებითაც ფუნქციონირებდნენ ისინი.


ივანე ჯავახიშვილი ერთ-ერთ თავის ნაშრომში აღნიშნავდა, რომ „ყოველ ადამიანსა და წრეს თავისი იდეალები აქვს, რომელთა მიღწე-ვაზეც ის ოცნებობს, ისევე იყო ძველადაც.  ამიტომ უნდა მაშინდელი ცხოვრების ზოგადი თვისებებიც ვიცოდეთ და სოციალ-ეთიკური იდეალებიც ძველ დროს ადამიანის პიროვნება მრავალგვარი გარემოებით იყო შეზღუდული და შებორკილი: ჯერ საგვარეულო წეს-წყობილება და ზნე-ჩვეულებანი, შემდეგ წოდებრიობა, პატრონყმობა, სარწმუნოებრივი მცნებანი და კანონ-წესები კაცის პიროვნების თავისუფალ განსახიერებას ზღუდავდნენ და მისი მოქმედებას საზღვარს უდებდნენ. ასე იყო ყველგან და ყველა ერთა წარსულში, ასევე იყო ძველად საქართველოშიაც» . აქ ნათლად არის გამოთქმული ადამიანის ქცევას თუ რა გარემოებები განსაზღვრავენ და თუ რის მიხედვით ფასდება ეს საქციელი კარგად თუ ავად. ამდენად, მეცნიერის მიხედვით „ძველ დროში», რომელშიაც მოცემულ შემთხვევაში სწორედ V-XVIII სს. იგულისხმება ქართველი კაცის „მოქმედების საზღვრის დამდები» შემდეგი ოთხი გარემოება ყოფილა:

1. ტრადიცია (საგვარეულო წეს-წყობილება და ზნე-ჩვეულებები)
2. სოციალური მდგომარეობა (წოდებრიობა, პატრონყმობა)
3. რელიგია (სარწმუნოებრივი მცნებანი)
4. სამართლებრივი ნორმები (კანონ-წესები).

მართალია, ივ. ჯავახიშვილს მოცემულ მსჯელობაში გარკვეული აქცენტი გაკეთებულია ქრონოლოგიურ თანმიმდევრობაზე - „ჯერ საგვარეულო წეს-წყობილება» და „შემდეგ წოდებრიობა», მაგრამ მთლიანობაში იგი ნებისმიერ საზოგადოებაში მოქმედ ფაქტორებს გულისხმობს. გარდა ამ ფაქტორებისა, ერის საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე სხვა მოვლენებიც ახდენენ ზემოქმედებას, რომლებიც მეცნიერს აქ არა აქვს დასახელებული, მაგრამ თავის მრავალფეროვან შრომებში კი აქვს განხილული. ქვემოთ შეძლებისდაგვარად მოკლედ გადმოვცემ ივ. ჯავახიშვილისეულ მოსაზრებებს ქართული ყოფის საფუძვლების შესახებ.

თუ ივ. ჯავახიშვილის ხელნაწერ შრომას თვალს გადავავლებთ, შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ იგი მხოლოდ ზედა ფენის - სამეფო კარისა და ფეოდალური არისტოკრატიის ყოფა-ცხოვრებას აღწერს. ამის მიზეზი ისაა, რომ თავად ქართული ისტორიული წყაროები უფრო მეტ ცნობებს სწორედ ამ ფენის შესახებ შეიცავენ. მაგრამ ეს დასკვნა სწორი არ არის. ივ. ჯავახიშვილის მიერ განხილული ეტიკეტი მთლიანად ქართველი ერის ყოფა-ცხოვრების წესია. რა თქმა უნდა, გარკვეული თავისებურებები ყოველ ცალკეულ სოციალურ ფენას ახასიათებდა და ისინი შეძლებისდაგვარად ივ. ჯავახიშვილს ყოველთვის აღნიშნული აქვს, მაგრამ ეს სოციალური ფენები ერთმანეთთან ჩინური კედლით არ ყოფილან დაცილებულნი. ამის შესახებ თავად მეცნიერი შენიშნავდა, რომ „(...) წოდებრიობა საქართველოში მკაცრად განკერძოებულ დახშულ სოციალურ ერთეულს არ წარმოადგენდა, არამედ შესაძლებელი იყო ადამიანი დაბალი წოდებითგანაც აღზევებულიყო, ისევე როგორც მაღალი წოდების წრითგან ჩამომცრობილიყო». მაშასადამე, საქართველოში ყოველთვის იყო შესაძლებლობა ადამიანი თავისი პირადი ნიჭისა და გარჯის ხარჯზე სოციალურ კიბეზე დაწინაურებულიყო და პირიქითაც, აღზევებული პირი დაქვეითებულიყო. ასე რომ, ქართული საზოგადოებრიობისათვის დამახასიათებელი ეს სოციალურ-სამართლებრივი თავისებურება საშუალებას იძლეოდა სხვადასხვა ფენების, როგორც ეროვნული თვითცნობიერება, ისე ყოფა-ცხოვრებაც ერთ ეროვნულ კალაპოტში წარმართულიყო, თითოეული მათგანის თავისებურებები ერთიან მდინარებაში მოქცეულიყო. „ჩვენში კლასთა შორის კულტურული უფსკრული არ არსებობდა, - აღნიშნავს ზ. რატიანი. - ამის გამო იყო, რომ ქართველი გლეხი არასდროს არ ყოფილა ისეთი ბნელი,შეზღუდული, უკულტურო პიროვნება, როგორიც იყვნენ ზოგიერთი ქვეყნის მწარმოებელნი-გლეხები. ამის მიზეზი ის იყო, რომ დიდი ქართული კულტურა არსებითად არასოდეს არ ყოფილა დაყოფილი ცალკე ელიტისა და ცალკე მდაბიოთათვის (ნათქვამი სრულიად არ გამორიცხავს იმას, რომ თვით კულტურა კლასობრივი შინაარსის შემცველი იყო)» . ჩვენში რომ „კულტურული უფსკრული» არ არსებობდა, იყო შედეგი საქართველოს საზოგადოებრივი წეს-წყობილებისა.

ამის შესახებ ძალზე საინტერესოდ მსჯელობს რ. არსენიძე, რომელიც მიუთითებს, რომ ვახტანგ VI-ის სამართალს „ყველგან და ყველაფერში თან სდევს ძირითადი ხაზი ყოველი ადამიანის პიროვნების პატივისცემისა, რადგან ეს თვისება არ არის პრივილეგია რომელიმე წრის ან წოდების, არამედ ეხება ყველას, მთელი ერის შემადგენლობას, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ იგი ჩვენი ერის ღრმა ისტორიული საძირეებიდან მომდინარეობს»
.
გარდა ამისა, ისიცაა აღსანიშნი, რომ ერის კულტურის შექმნის პროცესში, მართალია, ქვეყნის მოსახლეობის ყველა ფენა და ჯგუფი მონაწილეობს, მაგრამ ამ კულტურის ძირითად ძარღვს მაინც დაწინაურებული საზოგადოება ქმნის. რ. არსენიძის აზრით ეს კულტურა „ამ შემთხვევაშიაც ეროვნულად ითვლება, რადგან იგი ერის შიგნით არის შემუშავებული, ერთი მაღალი ფენისაგან ან წოდებისაგან, რომელიც ეროვნული ხელმძღვანელის როლს ასრულებს». ხოლო მით უმეტეს, თუ ეს კულტურა „ერის ყველა წრეს და ფენას, ცოტა თუ ბევრად მოეფინება, ყველაზე და ყველაფერზე თავის კვალს დააჩენს და მაშასადამე, საყოველთაო დამახასიათებელ ნიშნად იქცევა, ეროვნული მთლიანობის გამოხატულებად ხდება «. თუ ამ ნიშნითშევხედავთ ივ. ჯავახიშვილის მიერ აღწერილ ქართულ ეტიკეტის ისტორიას მაშინ არ შეიძლება იგი მხოლოდ გაბატონებული ფენის კუთვნილებად მივიჩნიოთ, არამედ იგი მთლიანად საერთო ქართული ყოფა-ცხოვრების წესებია. თუმცა სოციალური თვალსაზრისით შიდაეროვნული კულტურული თავისებურებები ივანე ჯავახიშვილს შეუნიშნავი არასდროს რჩება და სათანადოდაც აქვს შეფასებული.

ყოველივე ამის შემდეგ უნდა დავასკვნათ, რომ ზრდილი და ზნეობრივი ადამიანის იდეალი და ასეთი ადამიანის კონკრეტული ქცევის წესები ძირითადად უნდა გამოსულიყვნენ იმ შეხედულებებიდან, რომლებიც იმ ხანისთვის არის დამახასიათებელი, რომელშიაც ცხოვრობდა უწინდელი ქართველი. მოცემულ შემთხვევაში, როგორც უკვე აღინიშნა, საუბარია ფეოდალურ ეპოქაზე და ამიტომაც ამ პერიოდში მცხოვრები ქართველის ეტიკეტი (ყოფა-ცხოვრების წესები) არის მედიევისტური მაგრამ, ამის გარდა ამ წესებს სხვა საფუძველიც ჰქონდა. ესაა რელიგიური მოძღვრება ,რომელიც ყოველთვის ცდილობდა საზოგადოებაში ისე გაბატონებულიყო, რომ განესაზღვრა ადამიანის როგორც მსოფლმხედველობა, ისე მისი ყოველდღიური ყოფაც,აქედან გამომდინარე ზუსტად დაედგინა მისი ცხოვრების, ქცევის წესი. ქართველი ადამიანის ყოფის ეს დიდი საფუძველი ყურადღების გარეშე არც ივ. ჯავახიშვილს დარჩენია. მას ერთ-ერთ ნაშრომში ხაზგასმით აქვს ნათქვამი: „ქართველი ხალხის ძირითადი ზნეობრივი შეხედულება სახარების მოძღვრებაზე იყო დამყარებული» .

დიდი ისტორიკოსის ეს დებულება უაღრესად საყურადღებოა. მასში ნახსენებია სიტყვა „ძირითადი», რითაც ხაზი ესმება იმ გარემოებას, რომ ქრისტიანული მოძღვრება ქართველი კაცის ზნეობრივი იერსახის დამკვიდრებისათვის ერთადერთი არა ყოფილა, არამედ იგი მხოლოდ „ძირითადი», მთავარი იყო.

ქრისტიანულ სწავლებას რომ მჭიდრო კავშირი ჰქონდა ქართველი ხალხის ყოფასთან მრავალი მაგალითით მტკიცდება. მოვიყვან მხოლოდ ერთ მაგალითს. ივანე ჯავახიშვილი თავის „საქართველოს ეკონომიურ ისტორიაში» ყანის მკის დასრულებაზე საუბრობს და ახსენებს ებრაელთა ჩვეულებას, რომლის მიხედვითაც მომკილ ყანაში დაცვენილი თავთავის ხელახლა აკრეფა ყანის პატრონს ეკრძალებოდა. ივ. ჯავახიშვილის მითითებით „ეს ბრძანება ლევიტელთა წიგნში ზნეობრივი მოსაზრებითა და ქველმოქმედების სურვილით არის დასაბუთებული და ნათქვამია, რომ დაცვინული „გლახაკთა და მწირთა დაუტეო»-ო (...). ამგვარი ჩვეულება საქართველოშიც არის შენახული და შესაძლებელია ქრისტიანობასთან ერთად იყოს შემოსული. მაგრამ შესაძლებელია, ამგვარი დარიგება იმაზე იყოს დამყარებული, რომ ჩაცვინული თავთავის ამოკრეფა იმაზე მეტ შრომას მოითხოვდა, ვიდრე ამით შენაძენი ღირდა» . ივ. ჯავახიშვილის ამ მსჯელობაში უფრო პირველია მისაღები და გასაზიარებელი, ვიდრე მეორე: დაცვენილის ხელახლა აკრება უღირდა ყანის პატრონს თუ არა ეს მისი პირადი საქმე იყო და მას რაიმე ნორმაში მოქცევა არ სჭირდებოდა. გარდა ამისა, ლევიტელთა წიგნის მითითება (19, II) რომ დაცვენილი გლახაკებს დაუტოვეთო, ეჭვის საფუძველს არ იძლევა - იგი მართლაც გაჭირვებულთათვის იყო განკუთვნილი და საქართველოში ეს ჩვეულება ქრისტიანული რელიგიის მიერ უნდა იყოს კიდევაც დანერგილი. ეს კი იმის დადასტურებაა, რომ ქრისტიანობა განსაზღვრავდა არა მარტო ზოგად მსოფლმხედველობრივ იდეალებს, არამედ კონკრეტულ ყოფასაც.

ამდენად, ივ. ჯავახიშვილის შრომებიდან გამომდინარე ცხადია, რომ ქრისტიანობას ქართველი ხალხის ცხოვრებისეულ იდეალზე და მის ყოველდღიურ ყოფაზე უშუალო გავლენა მოუხდენია და მისი ყოფა-ცხოვრების წესების შექმნა-ჩამოყალიბებასა და ფუნქციონირებაში ერთ-ერთი უმთავრესი და აქტიური როლი შეუსრულებია. ეს კი იძლევა საფუძველს დასკვნისათვის, რომ ქრისტიანობა არის ერთ-ერთი საფუძველი ქართული ეტიკეტის ჩამოყალიბებისა. აქვე თუ იმასაც გავიხსენებთ, რომ ქართული ეტიკეტი თავისი ხასიათით მედიევისტურია, მაშინ გამოვა, რომ ივანე ჯავახიშვილის მიერ აღწერილი ქართული ყოფა-ცხოვრების წესები თავისი საფუძვლებით საქართველოში საბჭოთა პერიოდში საპირისპირო აზრი დომინირებდა. მაგ. ფილოსოფოსი დ. გეგეშიძე წერდა: „ისე როგორც სხვა ქვეყნებში, ასევე საქართველოში ქრისტიანობა არ ყოფილა და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო ადამიანთა შეგნებისა და შესაბამისი ყოფა-ქცევის განმსაზღვრელი ფაქტორი. ფაქტორი, რომელმაც საქართველოში განაპირობა ქართველი ხალხის ხასიათისა და ზნეობის შინაარსი“ . თუ გავითვალისწინებთ, რომ ქრისტიანული რელიგია, რომელიც ქართველმა ხალხმა ოფიციალურად მიიღო IVს-ში და მთელი შუასაუკუნეების მანძილზე იყო უცხოელი დამპყრობლების წინააღმდეგ ბრძოლის მთავარი იდეოლოგიური იარაღი, რომელმაც შექმნა ორიგინალური და უნიკალური ქართული სასულიერო მწერლობა, არქიტექტურა, მხატვრობა, ჰიმნოგრაფია, მაშინ დ. გეგეშიძისეული აზრი არ შეიძლება რეალობის ამსახველად მივიჩნიოთ. ამის შესახებ რ. არსენიძე წერს: „ქართული სარწმუნოება (იგულისხმება ქრისტიანობა, დ.ს.) იყო ერთადერთი იდეოლოგიური მოძღვრება, რომელსაც ემყარებოდა მთელი ამ საუკუნეების მანძილზე ქართული საზოგადოების წარმოდგენა მსოფლიოზე, მისი დასაბამსა და დასასრულზე, ადამიანზე, მორალზე, სამართალზე. ადამიანის დანიშნულება, მისი ცხოვრების არსი და მნიშვნელობა, თვით საზოგადოებრივი ცხოვრების პირობები, ყველა თავის ღირსებებით და ნაკლოვანებებით, ბატონყმობით და რაინდობით, ომებით და მშვიდობიანობით, საეკლესიო და საერო ყოფა-ცხოვრებით, კეთილი და ბოროტი საქციელით, ყოველივე იყო გაშუქებული, გამართლებული, თუ დაგმობილი, მიღებული თუ უარყოფილი ამავე სარწმუნოებრივი თვალსაზრისით, ქრისტიანული სწავლით და მოძღვრებით. სწორად თუ მრუდედ გაგებული. ეს მოძღვრება იყო ერთადერთი სახელმძღვანელო საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ყველასათვის და ყველაფრისათვის“ . და ხასიათით არის ქრისტიანულ-მედიევისტური. მაგრამ ქართული ეტიკეტის ქრისტიანულ-მედიევისტურობა არ არის კარჩაკეტილად ქართული, რაც იმას ნიშნავს, რომ ქართული ეტიკეტი, ერთი მხრივ, კავშირშია სხვა ქრისტიანულ-მედიევისტურ კულტურებთან და, მეორე მხრივ, ქართულ ეტიკეტში ასევე ასახულია არაქრისტიანული იდეოლოგიები და კულტურული ელემენტები (წარმართობა, ირანული ზოროასტრიზმი, მაჰმადიანობა). ქართული კულტურისა და ყოფა-ცხოვრებისათვის ამ ორი მოვლენის მნიშვნელობა და როლი ერთ-ერთმა პირველმა შენიშნა და სათანადოდაც აღნიშნა სწორედ ივ. ჯავახიშვილმა.

პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს, რომ ივ. ჯავახიშვილია სწორედ ის მკვლევარი,რომელმაც დაასაბუთა ქართველი ხალხის შუასაუკუნეების პერიოდის საზოგადოებრივ ცხოვრებათა მსგავსება ევროპელი ხალხების ანალოგიურ მოვლენასთან. იგი წერდა: „ქართული პატრონყმობა გასაოცრად მიემსგავსება და გვაგონებს დასავლეთ-ევროპის საშუალო საუკუნეების ფეოდალურს წეს-წყობილებას, ე.წ. ფეოდალიზმს, როგორც საქართველოში პატრონყმობა, ისე დასავლეთს ევროპაშიც ფეოდალური წესწყობილება სახელმწიფო და სოციალურ ცხოვრების საზოგადო მოვლენა იყო, საერთო თვისება ჰქონდა. აქაც მაშინ ყველანი ფეოდალური დამოკიდებულებით იყვნენ დაკავშირებულნი».

ეს საკითხი შეისწავლა გ. მამულიამ, რომელმაც ივ. ჯავახიშვილის ძირითადი დასკვნა გაიზიარა და მისი ღვაწლი აღნიშნული საკითხის გაშუქებაში შემდეგნაირად შეაფასა: „პატრონყმური საქართველოს სოციალურ ინსტიტუტთა შინაარსის გახსნით ივ. ჯავახიშვილმა წარმოაჩინა ქართველ პოლიტიკურ მოღვაწეთა მიერ შემუშავებული საქართველოს ისტორიული განვითარების ფორმულა: ისტორიულად საქართველო დასავლეთ ევროპის ერთა კულტურული ოჯახის წევრია». ამ აზრს, რომ საქართველო ევროპული კულტურის არეალში შედის, არაერთხელ ეხებოდა ნ. ბერძენიშვილიც. იგი ერთ-ერთ რეცენზიაში წერდა: „ფეოდალური ურთიერთობის პრობლემასთან დაკავშირებით ამის შესახებ (ე.ი. საქართველო ევროპას მიეკუთვნება თუ აზიას, დ.ს.) ჩვენ გარკვეული მოსაზრება გაგვაჩნია და ის არაერთხელ გამოგვითქვამს კიდევაც. ვამტკიცებთ: რომ ჩვენ სწორედ ხმელთაშუა-ზღვისპირეთის ქვეყნების რიგში ვიმყოფებით. სწორედ აქ მოჩანს ჩვენი დიდი მსგავსება ევროპასთან, რომ ჩვენ ფეოდალური მეურნეობის თვალსაზრისით „ევროპელები» ვართ.

უცხოური გავლენის ზრდა ამა თუ იმ საზოგადოებაში ყოველთვის ძლიერი ზეწოლის შედეგი არ არის. ხშირად პირიქითაც ხდება - ესა თუ ის ხალხი თავად გამოავლენს ხოლმე რომელიმე კულტურისადმი სწრაფვას ამ კულტურის სხვადასხვა ელემენტის გადმოღებით. ამ მხრივ, ივ. ჯავახიშვილის მიერ განხილული საკითხებიდან სამოსის ისტორია მეტად საინტერესო სურათს იძლევა. „საქართველოში ჩაცმულობის ისეთივე წესი იყო, როგორც ბიზანტიაში არსებობდა, წერდა ივ. ჯავახიშვილი, - ეს აიხსნება იმ გარემოებით, რომ საქართველოს განვითარებული სახელმწიფოებრიობა შექმნილი იყო იმ დროს, როდესაც რომისა და შემდეგ ბიზანტიელების გავლენა ძლიერი იყო. მეორეს მხრივ, მთელი თავისი პოლიტიკური გეზითაც საქართველო დასავლეთისაკენ იყო მიმართული».

ამ საკითხზე ისტორიკოსს კიდევ უფრო საყურადღებო დაკვირვება მოეპოვება. იგი წერს: „ხალათი, დოლბანდი არაბეთსა, სპარსეთსა და სომხეთში [იცოდნენ]; საქართველოში კი ბისონი, პოდირი, გვირგვინი და ქუდი [იყო]. ტანისამოსი სომხეთში აღმოსავლური [იყო], საქართველოში - დასავლური. ვეფხისტყაოსანში დოლბანდის ხსენება არსადა ჩანს, არამედ გვირგვინი და ქუდია» . აქ საინტერესო ისაა, რომ ერთმანეთს შედარებულია კავკასიის ორი უძველესი ქრისტიანული ქვეყანა - სომხეთი და საქართველო და ნაჩვენებია სამოსის ისტორიის მაგალითზე ის დიდი განსხვავება, რომელიც ჰქონდა და აქვს ამ ქვეყნებს კულტურულ და პოლიტიკურ ასპარეზზე. ამ ქვეყნებში უძველესი დროიდანვე, ყოველ შემთხვევაში, ქრისტიანობის გავრცელების დაწყებიდან დღემდე, თუ გადავხედავთ თითოეული მათგანის საშინაო ვითარებას, ყოფას და საგარეო ორიენტაციას, მათ შორის კარდინალური განსხვავება აშკარად გამოიკვეთება. ეს საკითხი შესასწავლად ცალკე უზარმაზარი თემაა და ამჟამად ნათქვამის საილუსტრაციოდ მხოლოდ ქართველ- სომეხთა საეკლესიო განხეთქილების დასახელებაც საკმარისი მგონია. ამ კონფლიქტს დოგმატური საბურველის მიღმა ხომ სომხეთის ირანოფილური და საქართველოს ბიზანტიური ორიენტაცია ედო საფუძვლად თანამედროვე სომხეთის რუსული ორიენტაციაც იგივე პროცესის გაგრძელებაა. ყოველივე ეს კი ვფიქრობ, თვალნათლივ მოწმობს რომ კულტურის თითოეული ელემენტი თუ რა მჭიდრო კავშირშია ერის მთლიან საზოგადოებრივ ცხოვრებასთან. სამოსის რომელიმე ნებისმიერი ფორმის ტარება უკვე თავისთავად ეტიკეტია, რადგან მოდა ეტიკეტის გარკვეული გამოვლენა და დემონსტრაციაა. ამდენად, ივ. ჯავახიშვილის მიერ ქართული სამოსის დასავლურობის დასაბუთება, ქართული ეტიკეტის ანალოგიური ხასიათის დადგენაცაა.

ივ. ჯავახიშვილის ზემოთ მოყვანილი ციტატიდან თითქოს ის ჩანს, რომ მისი მსჯელობა ქრონოლოგიურად „ვეფხისტყაოსნის» ეპოქის აქეთ არ უნდა ვრცელდებოდეს. მაგრამ სახელოვანი ისტორიკოსის შემდეგი თხრობა ამ აზრს აბათილებს. მისი დასკვნის ქრონოლოგიური ჩარჩო თვით XVIII საუკუნესაც კი სწვდება. რა თქმა უნდა, მას სრულებითაც არ ავიწყდება დროის ამ დიდ მონაკვეთში სპარსული და თურქული გავლენით გამოწვეული ცვლილებები, რომელსაც „წამლეკავ გავლენას» უწოდებს კიდევაც, მაგრამ მას მხედველობაში აქვს ტრადიციისა და ეროვნული სულისკვეთების შენარჩუნება, რომელიც ყოველ ხელსაყრელ ვითარებაში ისევ იწყებდა აღორძინებას. ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავს, რომ, მართალია, „უკვე XVIII ს-ისათვის ქართველებს დავიწყებული ჰქონდათ მეფედ კურთხევის ქართული წესები და მეტად საყურადღებო პაპუნა ორბელიანის ცნობით, ანტონ კათალიკოსი „გამოიკვლევდა წერილთაგან კურთხევასა მეფეთასაო», საიდანაც ირკვევა, რომ ძველი შესამოსელ-შესამკობელი მაინც შერჩენილი ყოფილა.

უცხოური გავლენის შესახებ თავის აზრს შესანიშნავი სიმწყობრით გამოთქვამს ივ. ჯავახიშვილი: „ყოველი ერი თავის ისტორიულ ცხოვრებაში ყველა მეზობლებისაგან ითვისებს ხოლმე. კულტურული გავლენის წინააღმდეგ არავითარი შემაფერხებელი გარემოება არ არსებობს, პოლიტიკური და ფსიქოლოგიური დაბრკოლებისა და შეზღუდულობის გარდა, ხოლო რაკი საქართველოში იმნაირი არც პოლიტიკური და არც ფსიქოლოგიური დაბრკოლება არ არსებობდა, ბერძნული კულტურისა და ქრისტიანული მწერლობის საქართველოში ძლიერი გავლენის უარყოფისათვის არავითარ არც ლოგიკური, არც ისტორიული საბუთი არ მოიძებნება. ეს გარემოება, რასაკვირველია, იმას არ ნიშნავს, რომ რაკი საქართველოში ბერძნული გავლენა იყო, თითქოს ამიტომ არავითარი სხვა გავლენა არ შეიძლება საქართველოში ყოფილიყოს. როგორც კულტურული ერის ცხოვრება მრავალფეროვანია, ისევე მრავალფეროვანია ხოლმე მისი სულიერი კულტურის ავლადიდებაც, ისევე შეიძლება მრავალმხრივი იყოს მეზობელი თუ შორეულ ერთა ზეგავლენაც. ქრისტიან ერებს არაერთხელ, როგორც, მაგალითად, ბიზანტიასა და დასავლეთ ევროპაშიც, სრულებით უცხო გარემოს, მაგ. სასანური სპარსეთისა და მაჰმადიანური არაბთა სახალიფოს სახელმწიფოებრივი და გონებრივი კულტურის გავლენა დასტყობია და საუნჯე შეუთვისებია, როგორ შეიძლება, რომ საქართველოს, ამ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის, აზიასა და ევროპის მიჯნაზე მდებარე სახელმწიფოს, დასავლეთის, საბერძნეთის კულტურის შეთვისებასთან ერთად სამხრეთ-აღმოსავლეთის, სპარსულ-ასურულ-სომხური საეკლესიო კულტურისა და მწერლობის შემოქმედების, ნაწილობრივ მაინც, თანამოაზრე არ ყოფილიყო».

ამდენად, მეცნიერის აზრით, არც ერთი ერი და მათ შორის ქართველებიც, უცხო გავლენის გარეშე არ შეიძლებოდა დარჩენილიყო. მაგრამ გააჩნია გავლენის ხასიათსა და ხარისხს. XV ს-მდე ქართველებისათვის ძირითადი იყო ქრისტიანული კულტურა, რომელსაც ორგანულად ეზავებოდა არაბულ-სპარსული კულტურებიდან მომდინარე ნაკადი. ამ აზრს შემდეგნაირად გამოთქვამს ივანე ჯავახიშვილი: „ქართული კულტურის თავისებურებას, დასავლეთის იმდროინდელ კულტურასთან შედარებით, მაინც ის წარმოადგენს, რომ ვითარცა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მიჯნაზე მდებარე ქვეყანას, საქართველოს სრული საშუალება ჰქონდა, ქრისტიანული კულტურას გარდა, ისლამობის ნიადაგზე შექმნილს ახალს ფრიად თავისებურსა და მრავალფეროვან არაბულ-სპარსულ კულტურასაც გასცნობოდა» .

ივანე ჯავახიშვილის ორივე ამ ციტატის ერთობლივად განხილვით ნათელია, რომ საქართველოს დასავლეთთან აკავშირებს ბერძნული ქრისტიანული კულტურა, ხოლო აღმოსავლეთთან, ვისგანაც პოზიტიური კულტურული გავლენა განუცდია, არიან ქრისტიანული სომხეთი, ასურეთი, სასანური სპარსეთი და მაჰმადიანური არაბეთი. აქ ერთი რამაა კიდევ საყურადღებო, რომ ამ ქვეყნებს - სომხეთს, ასურეთს, სპარსეთსა და არაბეთს, აღმოსავლეთად კი არ მოიხსენიებს, რაც შეცდომა სრულებითაც არ იქნებოდა, არამედ უფრო კონკრეტულ ცნებას ხმარობს - „სამხრეთ-აღმოსავლეთს». ეს არაა მხოლოდ ამ ქვეყნების გეოგრაფიული ლოკალიზაცია, არამედ უფრო მეტიც შეიძლება დავინახოთ: ივანე ჯავახიშვილი ცნება „აღმოსავლეთში», რომელშიც აზიის ხალხები მოიაზრებოდნენ და მოიაზრებიან, მათ შორის ველური მომთაბარე ტომებიც და მათ გამოც აზიელობა სათაკილო, არაცივილურ შინაარსს შეიცავდა და შეიცავს, გამოყოფს კულტუროსან ნაწილს, რომლებიც, მართლაც, სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარეობენ საქართველო-დან. ეს რომ ასეა, კარგად ჩანს ივ. ჯავახიშვილის იმ მსჯელობიდან, როცა იგი საუბრობს მონღოლი და თურქმანი მომთაბარეების შემოსევებზე. „კულტურის მაღალი დონის შესაქმნელად აუცილებელ პირობას მკვიდრი ბინადრობა წარმოადგენს, წერდა ისტორიკოსი, - მონღოლების დიდი უმრავლესობა კი თითქმის ისევ მომთაბარე მესაქონლე-მონადირე ხალხად დარჩა ბოლომდე» . ბუნებრივია ასეთ მდგომარეობაში მყოფ ხალხის მისწრაფება და ცხოვრების იდეალები სულ სხვა ექნებოდა, ვიდრე დაწინაურე-ბული კულტურის მქონე ერებს. ივ. ჯავახიშვილს მოჰყავს მონღოლთა ყოფის ამსახველი მაგალითები და შემდეგ ასკვნის „ყველა ზემოთ მოყვანილითგანაც ნათლად ჩანს, თუ რა შეადგენდა მონღოლთა ოცნებასა და იდეალს ველური, მეკობრე ადამიანისა და ტომის აზროვნება, ყაჩაღური სულისკვეთებისა და მარტივი ცხოველური მოთხოვნილების დაკმაყოფილება. კარგი სმა-ჭამა, ლხინი, მომთაბარეობის სიამოვნება და ომში ადამიანის სისხლის ღვრის წყურვილი, სანადირო გასართობის მსგავსად! ეს იყო მთელი ის ავლადიდება, რომლითაც ჩინგიზხანი და მისი თანამებრძოლი მონღოლები მოევლინენ მაშინდელ კულტურულ ქვეყნებს!». 

ადვილი წარმოსადგენია რა გავლენას იქონიებდა ყოველივე ეს ქართველთა ცხოვრების ხასიათზე. კიდევ უფრო დამძიმდა ვითარება თემურ ლენგის შემოსევების შემდეგ. თემურ ლენგის ლაშქრობების შემდეგ „ადგილობრივი მოსახლეობის თურქულ-სპარსულ-მაჰმადიანური წამლეკავი გავლენა  აღმოსავლეთითგან დასავლეთისაკენ თანდათანობით ვრცელდებოდა და თავის სფეროდ სულ ახალ-ახალ ადგილებს ხდიდა». ყოველივე ამან და მომდევნო საუკუნეებში განვითარებულმა მოვლენებმა საქართველოს თანდათან სრული გადაგვარების საფრთხე შეუქმნა. აი, რას წერს კალმასობის ავტორი: „ხოლო ოდეს როსტომ მეფემ მოიღო ქართლი, მაშინ დასდო სრულიად სპარსთ კანონნი და წესნი, ეგრეთვე სახლების მოფენა,ძირჯდომა, მოხელეების სახელების შეცვლა, სპარსთა ენითა წოდება სახელოთა» . ყოველივე ამის შემდეგ, რა გასაკვირველია თანამედროვე პირობებში ქართველი და ევროპელი ხალხების ცხოვრების ნირი ერთნაირი არ იყოს. ამ „წამლეკავი გავლენის» არაერთი მაგალითი აქვს ივ. ჯავახიშვილს აღწერილი. ყოველივე ზემოთქმული არის ქართული ეტიკეტის პრობლემატიკის ძირითადი საფუძვლების მხოლოდ ივანე ჯავახიშვილის მიერ მოხაზული კონტურები, რომლებიც მის სამეცნიერო მემკვიდრეობის სხვადასხვა შრომებშია გაბნეული. ამ საკითხს უფრო საგულდაგულო და გაღრმავებული სპეციალური შესწავლა სჭირდება, რომ საბოლოო ჯამში დავადგინოთ არა მარტო ის, თუ როგორ ცხოვრობდნენ ძველი ქართველები, არამედ ისიც, თუ რატომ ცხოვრობდნენ ისინი მოცემული წესით, რომ საშუალება მოგვეცეს განვსაზღვროთ თუ როგორ უნდა ვიცხოვროთ დღეს და მომავალში წარსულის ფესვებს მოწყვეტისა და აგრეთვე სიახლისადმი ზურგშექცევის გარეშე. 


_____________


 *ივ. ჯავახიშვილის ამ ნაშრომის განხილვისას ს. ყაუხჩიშვილი წერდა: „ადამიანის სოციალ-ეთიკური იდეალები (...) კონკრეტულ-ისტორიული ხასიათისაა. იმისათვის, რომ ვიცოდეთ მათი აწმყო და მერმისი, ივ. ჯავახიშვილისაზრით, „საჭიროა ვიცოდეთ წარსულის ზოგადი სოციალ-ეთიკური იდეალები“, რადგან: 
ა). ყოველი ეპოქის ადამიანს თავისი ეპოქის შესატყვისი სოციალური იდეალი აქვს. ამ იდეალის შინაარსი ცხოვრების პირობებს ასახავს.
ბ). ადამიანები ისეთ იდეალებს ისახავენ, რომელთა განხორციელებას ესწრაფვიან; 
გ). თვით იდეალთა ხორცშესხმის, განხორციელების პირობები ცვალებადია, ე.ი. ისტორიული სიტუაციითაა განპირობებული“.


* ქართველთა ევროპელობის საკითხი დღეს აქტუალურია და იგი ფართოდ განიხილება, რომლის დროსაც მრავალი ურთიერთსაპირისპირო მოსაზრება გამოითქმება. ზემოხსენებული პოზიციის მოწინააღმდეგენი მიუთითებენ, რომ ქართველთა თანამედროვე ყოფა და თვითშეგნება (მენტალიტეტი) არაფრით ჰგავს ევროპელთა ცხოვრების წესს. ამ კამათში ერთმანეთისაგან უნდა გაირჩეს ისტორიული საფუძვლები და თანამედროვე ვითარების თავისებურებები. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ქართველები თავისი ისტორიული ფესვებით ევროპელები არიან, მაგრამ შემდეგში, სახელმწიფოებრიობის დაკარგვის შედეგად უცხო ყოფის ნირის ჭარბად თავს მოხვევით და თავისი ბუნებრივი განვითარების შეფერხების გამო ქართველთა თანამედროვე ყოფა დღევანდელ ევროპელთა ყოფას არა ჰგავს. ამ განსხვავებაში ისიცაა მხედველობაში მისაღები, რომ თავად ევროპელები თავიანთი შუასაუკუნოვან ძირებს საკმაოდ დაშორდნენ და ამიტომაც თანამედროვე ეტაპზე მათი ყოფაც ჩვენისაგან კიდევ უფრო განსხვავებულია.

დღეს ზოგიერთი მკვლევარი ქართველთა და ევროპელთა თანამედროვე ყოფას ერთმანეთთან ადარებს; და მეტწილად განსხვავებას პოულობს. რაც შეეხება ისტორიულ ფესვებს, საინტერესოა ერთი რამ: მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიურ ინსტიტუტში გაიმართა დისკუსია თემაზე: „ქართული სუფრა და სამოქალაქო საზოგადოება“, სადაც ერთ-ერთმა მონაწილემ კახა კაციტაძემ შემდეგი საინტერესო ფაქტი გაიხსენა: სიღნაღში სუფრასთან შეიკრიბნენ ქართველ-გერმანელ ფილოსოფოსთა ბილატერალური კონფერენციის მონაწილენი, რომელთაგან ერთ-ერთი იყო ავტორთაგანი კრებულისა „ჭამა-სმის პრობლემა შუასაუკუნეებში“, რომელიც გერმანიაში გამოცემულა. ამ გერმანელი ფილოსოფოსის სტატიას ერქვა „ნიკოლაუს კუზანელი ღვინის სმის შესახებ“. მან თურმე “უცებ აუღო ალღო ქართულ სუფრას, მეტიც: თამადას დეფაქტო ჩამოართვა თამადობა და თვითონ ითამადა. შემდეგ გვითხრა, რომ მისთვის შუასაუკუნეების კულტურის გამოკვლევებიდან კარგადაა ცნობილი ასეთი სუფრული წესრიგი“ ამდენად, როცა შუასაუკუნეებზეა საუბარი საერთოს პოვნა საქართველოსა და ევროპას შორის ძნელი არაა. თანამედროვე ვითარებაში განსხვავებათა არსებობას კი სათანადო ახსნა სჭირდება და შემდეგ სათანადო დასკვნათა გამოტანა. 
___________________________________

დავით სართანია

გამომცემლობა ”ენა და კულტურა”
თბილისი
2002 


,,ივანე ჯავახიშვილი და ქართული ეტიკეტის ისტორიის საკითხები.''-დან.