III თავი
ღმერთი - როგორც შემოქმედი.
წმ. ანტონი დიდთან უდაბნოში მივიდა ერთი ბრძენი და უთხრა: "მამაო, როგორ უძლებ აქ ცხოვრებას, სადაც არ შეგიძლია ნუგეშინისცემა მიიღო წიგნებიდან?" ანტონი დიდმა უპასუხა: "ჩემი წიგნი, ფილოსოფოსო, ქმნილების ბუნებაა და როდესაც კი მომესურვება შემიძლია მასში ღვთის მოქმედება წავიკითხო".
ევაგრე პონტოელი .
"იცოდე, რომ შენშია მცირე სამყარო: მზეც, მთვარეცა და ვარსკვლავებიც".
ორიგენე .
*
შეხედე ზეცას.
მსახიობი ქალი ლილა მაკკარტი წერს თუ როგორ მივიდა ის ერთხელ, როდესაც ქმარმა მიატოვა, ძალიან საცოდავი, ჯორჯ ბერნარდ შოუსთან: სულ ერთიანად ვკანკალებდი. შოუ ძალიან წყნარად იჯდა. ბუხარში დანთებულმა ცეცხლმა გამათბო... აღარ მახსოვს რამდენ ხანს ვისხედით ასე, მაგრამ შემდეგ მახსოვს ვსეირნობდით ადელფის ტერასაზე და შოუ ჩემს გვერდით იყო. სიმძიმე ცოტათი შემიმსუბუქდა და გზა მისცა იმდენ ცრემლს, რამდენიც მანამდე არასოდეს მომსვლია... შოუმ საშუალება მომცა მეტირა. ახლაც ჩამესმის მისი ხმა, რომელშიც თითქოს მთელი მსოფლიოს სინაზე და მგრძნობიარობა იყო ჩაქსოვილი. მან თქვა" ზევით აიხედე ჩემო კარგო, ზეცას შეხედე. ცხოვრებაში არის რაღაც ამაზე მეტი. რაღაც ბევრად მეტი".
მიუხედავად იმისა თუ როგორი იყო შოუს ღვთისადმი რწმენა, ის მიუთითებს იმაზე, რაც არსებითია სულიერ გზაზე სვლის დროს. მას არ უთქვამს ტკბილი ან სანუგეშო სიტყვები ლილა მაკკარტისათვის, არც ისე მოუჩვენებია თავი თითქოს ტკივილის ატანა ადვილი იყო, არამედ უფრო გულსიჩამწვდომი რამ გააკეთა. მან უთხრა ქალს ერთი წუთით გამოსულიყო თავისი პიროვნული ტრაგედიიდან, თავისი მე-დან და მიუკერძოებლად შეეხედა სამყაროსათვის, რათა ეგრძნო მისი მშვენიერება და მრავალფეროვნება, მისი "ამგვარობა". შოუს რჩევა ჩვენც გვეხება. რაც არ უნდა დათრგუნული ვიყოთ ჩვენი საკუთარი თუ სხვისი ტკივილით, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ არის სამყაროში რაღაც, ამ ტკივილზე ბევრად აღმატებული.
წმ. იოანე კრონდშტატელი ამბობს: "ლოცვა განუწყვეტელი მადლიერების მდგომარეობაში ყოფნაა". თუ მე არ ვხარობ ღვთის ქმნილებით, თუ მავიწყდება მადლობით კვლავ უკან მივუძღვნა ღმერთს სამყარო, მაშინ სულ მცირედითაც კი არ წავსულვარ წინ სულიერ გზაზე, ჯერ არ მისწავლია თუ როგორ ვიყო ჭეშმარიტად ადამიანი. რადგან მხოლოდ ღმერთისადმი მადლობის შეწირვით შემიძლია გავხდე ის რაც ვარ. სიხარულით მადლობის შეწირვა ძალიან განსხვავდება რეალური სამყაროდან გაქცევის სურვილისაგან ან სენტიმენტალურობისაგან, პირიქით, ეს ნიშნავს იყო სრულიად რეალისტი, მაგრამ ისეთი რეალიზმის მქონე, ვინც ხედავს სამყაროს ღმერთში, როგორც მის ქმნილებას.
ალმასის ხიდი.
"შენ მოგვიყვანე ჩვენ არარსებობიდან არსებობაში" (წმ. იოანე ოქროპირის წირვა). როგორია ღმერთის დამოკიდებულება მის მიერ შექმნილ სამყაროსთან? რას ნიშნავს ფრაზა "არარსობიდან", ex nihilo? მართლაც რატომ შექმნა ღმერთმა სამყარო საერთოდ?
უპირველეს ყოვლისა, სიტყვა "არარსობიდან" ნიშნავს, რომ ღმერთმა შექმნა სამყარო თავისი თავისუფალი ნების მოქმედებით. არავის დაუძალებია მისთვის სამყაროს შექმნა, მან თვით არჩია ამის გაკეთება. სამყარო არ შექმნილა წინასწარგანუზრახველად ანუ აუცილებლობის გამო, ეს არ იყო ავტომატური ემანაცია ანუ გადმოღვრა ღმერთისაგან, არამედ იყო მისი არჩევანის შედეგი.
თუკი ღმერთი არავინ აიძულა შეექმნა სამყარო, მაშ რატომ აირჩია მან ამის გაკეთება? თუ ამ შეკითხვაზე საერთოდ შესაძლებელია პასუხის გაცემა, მაშინ პასუხი ამგვარი იქნება: სამყაროს შექმნისას ღმერთის მამოძრავებელი მისი სიყვარული იყო. უნდა ვთქვათ, რომ ღმერთმა შექმნა სამყარო თავისი თავიდან, ანუ სიყვარულიდან გამომდინარე და არა ის, რომ მან სამყარო არაფრისაგან შექმნა. ღმერთზე უნდა ვიფიქროთ არა როგორც მეწარმეზე ან ხელოსანზე, არამედ როგორც მოსიყვარულეზე. შესაქმე არის არა იმდენად მისი თავისუფალი ნების, რამდენადაც მისი ძალდაუტანებელი, უხვი სიყვარულის ქმედება. სიყვარული ნიშნავს გაზიარებას, წმ. სამების დოგმატი ამის ძალიან ნათელი გამოხატულებაა: ღმერთი მხოლოდ ერთი კი არ არის, არამედ ერთია სამში, რადგან ის იმ პირების ურთიერთობაა ვინც ერთმანეთს სიყვარულს უზიარებენ. თუმცა საღმრთო სიყვარულის წრე ჩაკეტილი არ დარჩენილა. ღმერთის სიყვარული, ანუ მისი "გახელებული" (ecstatic) სიყვარული საკუთარი თავიდან გამოსვლისა და მისაგან განსხვავებული ქმნილებების შექმნის მიზეზია. ღმერთმა ნებსითი არჩევანით შექმნა სამყარო, თავისი ,,გახელებული” სიყვარულით, რათა მის გარდა სხვებსაც ეარსებათ და მონაწილეობა მიეღოთ მის სიცოცხლესა და სიყვარულში.
ღმერთი იძულებული არ იყო შეექმნა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ შესაქმის აქტში რაიმე შემთხვევითი ან არალოგიკური იყო. ღმერთი არის ყველაფერი, რასაც ის აკეთებს და ამგვარად მისი მოქმედება შესაქმის დროს მისგან განცალკევებული არ არის. ღმერთში და მის სიყვარულში თითოეული ჩვენთაგანი ყოველთვის არსებობდა და ის საუკუნითგან ხედავდა თითოეულ ჩვენგანს როგორც იდეას ან აზრს. თავის გონებაში მას თითოეულ ადამიანისათვის განსაკუთრებული და განსხვავებული გეგმა აქვს. ჩვენ ყოველთვის ვარსებობდით მისთვის; შექმნა ნიშნავს, რომ დროის გარკვეული მომენტიდან ვიწყებთ არსებობას საკუთარი თავისთვისაც.
სამყაროს, როგორც ღმერთის თავისუფალი ნებისა და უხვი სიყვარულის ნაყოფის, შექმნა აუცილებელი სულაც არ იყო. სამყარო თვითკმარი არ არის, არამედ ღმერთზეა დამოკიდებული და შეიძლებოდა არც შექმნილიყო. ჩვენ, ქმნილებები, ვერასოდეს ვიარსებებთ ღმერთის, ჩვენი არსებობის ბირთვისაგან დამოუკიდებლად; მის გარეშე შევწყვეტთ არსებობას, რადგან არსებობის ყოველი წუთი ღმერთის მოსიყვარულე ნებაზეა დამოკიდებული. სიცოცხლე ღმერთის, მისი სიყვარულის საჩუქარია, რომლის დაბრუნებასაც არასოდეს მოგვთხოვს და არა ისეთი რამ, რასაც ჩვენ საკუთარი ძალით ვფლობთ. მხოლოდ ღმერთის არსებობის მიზეზი და წყაროა თვით მასში, ხოლო ქმნილებების არსებობისა - ღმერთშია. მასშია ყველა ქმნილების საწყისიცა და განხორციელებაც. მხოლოდ ღმერთია არსებითი სახელი, ქმნილებები კი ზედსართავი სახელები არიან.
როდესაც ვამბობთ, რომ ღმერთია სამყაროს შემოქმედი, არ ვგულისხმობთ მხოლოდ იმას, რომ მან "დასაბამიდან" აამოძრავა ქმნილებები, რის შემდეგაც ისინი თავისთავად არსებობენ. ღმერთი არ არის კოსმიური მესაათე, ვინც დაქოქავს მექანიზმს და შემდეგ ტოვებს, რომ მან თვითონ იწიკწიკოს. შესაქმე უწყვეტი აქტია. თუ გვინდა, რომ ჩვენი საუბარი შესაქმის შესახებ ზუსტი იყოს, უნდა ვისაუბროთ არა წარსულ, არამედ აწმყო დროში. უნდა ვთქვათ არა "ღმერთმა შექმნა სამყარო და მე მასში", არამედ "ღმერთი ქმნის სამყაროს და მე მასში, აქ და ახლა, ამ წუთში და ყოველთვის". შესაქმე არ არის წარსული მოვლენა, არამედ ურთიერთობა აწმყოში. ღმერთმა რომ შეწყვიტოს თავისი შემოქმედებითი ნების გამოვლენა, ნებისმიერ წუთში, სამყარო მაშინვე არარსებობაში გადავა. ვეღარაფერი იარსებებს თუნდაც ერთი წამით თუ ღმერთი ამას არ ინებებს. როგორც მიტროპოლიტი ფილარეტ მოსკოველი ამბობს: "ყველა ქმნილება ეყრდნობა ღვთის შემოქმედებით სიტყვას, როგორც ალმასის ხიდს, მათ ზევით საღმრთო უსასრულობის უფსკრულია, ხოლო ქვევით კი საკუთარი არარაობისა". ეს ჭეშმარიტია სატანისა და ჯოჯოხეთში მყოფი დაცემული ანგელოზების შემთხვევაშიც კი: მათი არსებობაც ღმერთის ნებაზეა დამოკიდებული.
ამგვარად, შესაქმის დოგმატის მიზანია არა ის, რომ სამყაროს ქრონოლოგიური ათვლის წერტილი მიანიჭოს, არამედ რათა დაადასტუროს, რომ ამ მოცემულ წუთში, ისევე როგორც ყოველ წუთში, სამყაროს არსებობა ღმერთზეა დამოკიდებული. შესაქმის მუხლში: "დასაბამად ქმნა ღმერთმა ცა და დედამიწა" (1:1), სიტყვა "დასაბამად" ნიშნავს, რომ ღმერთია მუდმივი მიზეზი ქმნილებების არსებობისა და მათი არსებობის შენარჩუნებისა.
ღმერთი, როგორც შემოქმედი, ყოველთვის ყველაფრის ცენტრშია. მეცნიერული კვლევის დონეზე ერთმანეთისაგან ვასხვავებთ მიზეზებისა და შედეგების მიმდევრობის გარკვეულ პროცესებს. სულიერი ხედვის დონეზე კი, რომელიც მეცნიერებას კი არ ეწინააღმდეგება არამედ მის მიღმა ხედავს, ყველგან ვარჩევთ ღვთის შემოქმედებით ენერგიებს, რომლებიც ყველაფერს უნარჩუნებენ არსებობას, აყალიბებენ მათ უღრმეს საიდუმლო არსს. თუმცა ღმერთი ყველგანაა სამყაროში, მისი სამყაროსთან გაიგივება მაინც არ შეიძლება. ჩვენ, როგორც ქრისტიანები, ვეთანხმებით არა პანთეიზმს, არამედ "პანენთეიზმს". ღმერთი ყველაფერშია და ის მაინც ასევე ყველაფრის მიღმა და ყველაფერზე აღმატებულია. ის არის "უდიდესზე დიდი" და "უმცირესზე მცირე". წმ. გრიგოლ პალამას სიტყვებით რომ ვთქვათ "ის ყველგანაა და არსად არ არის, ის ყველაფერია და ამავე დროს არაფერია". ღოგორ ერთმა ცისტერციანელმა ბერმა, თქვა ახალი კლერვოსის მონასტრიდან: "ღმერთია ყველაფრის ბირთვი, მაგრამ მისგან გასხვავებულია. ღმერთი ბირთვშია და მთლიანად მსჭვალავს მას, მის მიღმაა და უფრო ახლოსაა ბირთვთან ვიდრე თვით ბირთვი".
"და იხილნა ღმერთმან ყოველნი, რაოდენნი ქმნნა, და აჰა კეთილ ფრიად" (შესაქ. 1:31). მთელი სამყარო ღმერთის ხელითაა ქმნილი; შინაგანი არსით ყველა ქმნილება "ფრიად კეთილია". მართლმადიდებლური ქრისტიანობა უარყოფს დუალიზმს მისი ყოველგვარი ფორმით: მანიქეველთა უკიდურეს დუალიზმს; ვინც ბოროტის არსებობას მიაკუთვნებენ სხვა ძალას, რომელიც მარადიულად თანაარსებულია სიყვარულის ღმერთთან; ნაკლებ რადიკალურია გნოსტიკოსი ვალენტინიანელების დუალიზმი, რომლის მიხედვითაც მთელი მატერიალური სამყარო, ადამიანის სხეულის ჩათვლით, არსებობაში მოვიდა წინა-კოსმიური დაცემის შედეგად; და პლატონისტების უფრო ფაქიზი დუალიზმი, ვისთვისაც მატერია ბოროტება კი არ არის, არამედ არარეალურია.
ქრისტიანობა ნებისმიერი ფორმის დუალიზმის წინააღმდეგია და ამტკიცებს, რომ არსებობს summum bonum "უმაღლესი სიკეთე" - კერძოდ თვით ღმერთი, მაგრამ არ არსებობს და არც შეიძლება არსებობდეს summum malum. ბოროტი არ არის მარადიულად თანაარსებული ღმერთთან. თავდაპირველად იყო მხოლოდ ღმერთი: ყველაფერი, რაც არსებობს, ზეცაში თუ დედამიწაზე, სულიერი თუ ფიზიკური, ღმერთის შექმნილია და ამიტომ, ყველა ქმნილების არსი კეთილია.
მაშ რა შეიძლება ვთქვათ ბოროტის შესახებ? რადგან ყველა ქმნილება არსებითად კეთილია, ცოდვა ან ბოროტება, როგორც ასეთი, "ქმნილება" არ არის, არც არსება ან სუბსტანციაა. "მე არ მინახავს ცოდვა" ამბობს ჯულიანა ნორვიჩელი თავის გამოცხადებებში, "რადგან მწამს, რომ მას არავითარი სუბსტანცია არა აქვს; მას ვერც ვიცნობთ იმ ტკივილის გარეშე, რომელსაც იწვევს. "ცოდვა არარაობაა" წერს წმ. ავგუსტინე. ევაგრეს მიხედვით კი, "ის რაც ბოროტია, ამ სიტყვის ზუსტი გაგებით, სუბსტანცია არ არის, არამედ სიკეთის არმყოფობაა, ისევე, როგორც სიბნელე არაფერია, თუ არა სინათლის არმყოფობა".
წმ. გრიგოლ ნოსელი წერს: "ბუნებაში არ არსებობს ცოდვა, თავისუფალი ნების გარეშე. ის საკუთრივ სუბსტანცია არ არის". "დემონებიც კი არ არიან ბოროტნი ბუნებით" წერს წმ. მაქსიმე აღმსარებელი "არამედ ხდებიან ამგვარნი თავიანთი ბუნებითი ძალების არასწორად გამოყენებით". ბოროტი ყოველთვის პარაზიტია. ის არის მრუდედ და უკანონოდ მითვისება იმისა, რაც თავისთავად კეთილია. ბოროტი არის არა თვით საგანში, არამედ ამ საგნის მიმართ ჩვენს დამოკიდებულებაში, ანუ ჩვენს ნებაში.
შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ როდესაც ჩვენ ბოროტს "არარაობას" ვუწოდებთ, ამით სათანადოდ არ ვაფასებთ მის ძალასა და მოქმედებას. მაგრამ, როგორც კ.ს. ლუისმა აღნიშნა, ეს არარაობა ძალიან ძლიერია. იმის თქმა, რომ ბოროტება სიკეთის გაუკუღმართებაა და აქედან გამომდინარე ის ილუზია და არარეალობაა, არ ნიშნავს ჩვენზე მისი ძალის მოქმედების უარყოფას. რადგან არ არსებობს უფრო დიდი ძალა ქმნილებაში, ვიდრე ამ არსებების თავისუფალი ნება, ვისაც მინიჭებული აქვს თვითშემეცნება და სულიერი ინტელექტი; ასე რომ, თავისუფალი ნების არასწორად გამოყენებას შეიძლება სავსებით შემაძრწუნებელი შედეგები მოჰყვეს.
ადამიანი - როგორც სხეული, სამშვინველი და სული.
რა ადგილი უკავია ადამიანს ღმერთის ქმნილებაში? "ხოლო თავადმან ღმერთმან მშვიდობისამან წმიდა გყვენინ თქვუენ ყოვლითა სრულებითა და ყოვლითა სიცოცხლითა, სული თქუენი, სამშვინველი და გუამი უბიწოდ მოსვლასა მას უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა დაჰმარხენინ". (1 თეს. 5: 23).
აქ პავლე მოციქული წერს ადამიანის სამი შემადგენელი ელემენტის ანუ ასპექტის შესახებ. ეს ასპექტები ერთდროულად განსხვავებულიცაა და ამავე დროს მკაცრად ურთიერთდამოკიდებულიც. ადამიანი ერთი მთლიანობაა და არა ცალკეული ნაწილების ჯამი.
პირველია სხეული "მტუერისა მიმღებელი ქუეყანისაგან" (შესაქ. 2:7), რომელიც ადამიანის ბუნების ფიზიკური, ანუ მატერიალური ასპექტია.
მეორეა სამშვინველი, სასიცოცხლო ძალა, რომელიც სხეულს აცხოველებს და განასულიერებს. მისი გამოისობით სხეული არა მხოლოდ მატერიის გროვაა, არამედ ისეთი რამ, რაც იზრდება და მოძრაობს, გრძნობს და აღიქვამს. ცხოველებსაც აქვთ სამშვინველი და სავარაუდოა, რომ მცენარეებსაც. მაგრამ ადამიანის შემთხვევაში სამშვინველს მინიჭებული აქვს ცნობიერება, ანუ გონიერი სამშვინველი, რომელსაც აბსტრაქტული აზროვნებისა და ლოგიკური მსჯელობის, წინაპირობებიდან დასკვნებისაკენ განვითარების უნარი აქვს. თუ ეს ძალები საერთოდ არის ცხოველებში, მხოლოდ ძალიან შეზღუდულად.
მესამეა სული, ღმერთისაგან "შთაბერილი" (იხ. შესაქმე 2:7) რომელიც ცხოველებს არა აქვთ. ადამიანის სული, რომელიც შექმნილია, არ უნდა გავაიგივეოთ შეუქმნელთან, ღმერთის წმინდა სულთან, ანუ წმ. სამების მესამე პირთან. და მაინც, ეს ორი მჭიდროდ ურთიერთდაკავშირებულია, რადგან მხოლოდ სულიწმინდის საშუალებით შეუძლია ადამიანს ღმერთის წვდომა და მასთან ზიარება.
სამშვინველით (psyche) ადამიანი აწარმოებს სამეცნიერო და ფილოსოფიურ კვლევა-ძიებას, ლოგიკური აზროვნების საშუალებით აანალიზებს გრძნობითი გამოცდილების მონაცემებს. სულით (pneuma), რომელსაც ზოგჯერ nous-ს ანუ სულიერ ინტელექტსაც უწოდებენ, ის იგებს მარადიულ ჭეშმარიტებას ღმერთისა და logoi ანუ ქმნილებების შინაგანი არსის შესახებ არა ლოგიკური აზროვნებით, არამედ სულიერი აღქმის პირდაპირი წვდომით, რაც ისეთი ინტუიციაა, რომელსაც წმ. ისააკ ასური "მარტივ შემეცნებას" უწოდებს. ამგვარად, სული, ანუ სულიერი ინტელექტი განსხვავდება ადამიანის სააზროვნო ძალებისა და ესთეტიური ემოციებისაგან და ორივე მათგანზე აღმატებულია.
ის, რომ ადამიანს გონიერი სული და სულიერი ინტელექტი აქვს, ნიშნავს, რომ მას თვითგანსაზღვრებისა და ზნეობრივი თავისუფლების, ანუ კეთილისა და ბოროტის გარჩევისა და მათ შორის არჩევანის გაკეთების უნარი აქვს. იქ, სადაც ცხოველები ინსტიქტით მოქმედებენ, ადამიანს შეუძლია თავისუფალი და გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღება.
ზოგჯერ საეკლესიო მამები იღებენ სულის დაყოფის არა სამნაწილედ, არამედ ორნაწილედ სქემას, რომელიც ადამიანს მარტივად აღწერს, როგორც სხეულისა და სულის ერთობას. ამ შემთხვევაში ისინი სულს, ანუ ინტელექტს, სამშვინველის უმაღლეს ასპექტს უწოდებენ. მაგრამ სამნაწილედი სქემა სხეულის, სამშვინველისა და სულისა უფრი ზუსტია და უკეთესად აშუქებს ამ საკითხს, განსაკუთრებით ჩვენს დროში, როდესაც სამშვინველსა და სულს ხშირად ერთმანეთში ურევენ და ადამიანთა უმეტესობამ არც კი იცის, რომ მათ სულიერი ინტელექტი აქვთ. თანამედროვე დასავლეთის კულტურული და საგანმანათლებლო სისტემები უფრო ტვინის აზროვნების წრთვნას ეფუძნება ვიდრე ესთეტურ ემოციებს. უმეტესობა ჩვენთაგანს ავიწყდება, რომ ჩვენ ვართ არა მხოლოდ ტვინი და ნება, შეგრძნებები და გრძნობები, არამედ ვართ ასევე სული. თანამედროვე ადამიანმა უმეტესწილად დაკარგა შეხება საკუთარი თავის ყველაზე უფრო ჭეშმარიტ და უმაღლეს ასპექტთან და ამ შინაგანი გაუცხოების შედეგი ძალიან ნათლად ჩანს მის მოუსვენრობაში, საკუთარი მეობისა და იმედის დაკარგვაში.
მიკროსამყარო და მედიატორი.
.
სხეული, სამშვინველი და სული, სამი ერთში, ადამიანში, რომელსაც უნიკალური ადგილი უკავია ქმნილების წესრიგში.
მართლმადიდებლური მსოფლმხედველობის მიხედვით ღმერთმა შექმნა ქმნილებების ორი დონე: პირველი, "გონიერი", "სულიერი" ანუ "ინტელექტუალური" და მეორე - მატერიალური ანუ სხეულებრივი. მეორე დონეზე მან შექმნა ფიზიკური საყარო - გალაქტიკები, ვარსკვლავები და პლანეტები მათში მრავალფეროვანი მინერალური, მცენარეული და ცხოველური სიცოცხლის არსებობით. მხოლოდ ადამიანი არსებობს ერთდროულად ორივე დონეზე. სულიერი ინტელექტით ის მონაწილეობს სულიერ სფეროში და ანგელოზების თანამგზავრია. სხეულითა და სამშვინველით კი მოძრაობს, გრძნობს და ფიქრობს, ჭამს და სვამს, გარდაქმნის საკვებს ენერგიად და ორგანულად მონაწილეობს მატერიალურ სფეროში, რომელიც მასში მისი გრძნობადი აღქმის მეშვეობით აღწევს.
ამგვარად, ჩვენი ადამიანური ბუნება უფრო რთულია ვიდრე ანგელოზური და მას უფრო მეტი შესაძლებლობები აქვს მინიჭებული.
ამ თვალსაზრისით ადამიანი ანგელოზებზე უფრო დაბლა კი არა მაღლა მყოფია; როგორც ამას ბაბილონის თალმუდი ადასტურებს: "მართლები მსახურ ანგელოზებზე დიდნი არიან" (Sanhedrin 93a). ადამიანი ღმერთის ქმნილების ცენტრია. ის მონაწილეობს როგორც სულიერ, ასევე მატერიალურ სფეროში, არის სახე მთელი ქმნილებისა, imago mundi, "მცირე სამყარო" ანუ მიკროსამყარო. ის არის ყველა ქმნილების შეხვედრის ადგილი.
ადამიანი მიკროსამყაროა და ამავე დროს მედიატორიც. ღმერთმა მას დაავალა სულიერი და მატერიალური სფეროების შერიგება და მათ შორის ჰარმონიის დამყარება, მათი გაერთიანება, მატერიალურის გასულიერება და ქმნილების ფარული წესრიგის გაცხადება. როგორც იუდაურ ჰასიდიზმშია ადამიანი მოწოდებული "ავიდეს განვითარების ერთი საფეხურიდან მეორეზე მანამ, სანამ ყველაფერს არ გააერთიანებს". მაშასადამე ადამიანში, როგორც მიკროსამყაროში, მთელი სამყარო იკრიბება, ხოლო როგორც მედიატორი, ის მთელს სამყაროს კვლავ ღმერთს უძღვნის.
ადამიანს შუამავლის როლის შესრულება მხოლოდ იმიტომ შეუძლია, რომ მისი ადამიანური ბუნება სულიერისა და მატერიალურის ერთობას წარმოადგენს. ის რომ მხოლოდ სული იყოს, რომელიც სხეულში დროებით იმყოფება, როგორც ეს ბევრ ბერძენ და ინდოელ ფილოსოფოსს წარმოედგინა, სხეული არ იქნებოდა მისი ნამდვილი შემადგენელი ნაწილი, არამედ - მხოლოდ შესამოსელი, რომელსაც ის დროის გარკვეული პერიოდის შემდეგ გვერდზე გადადებს, ან საპყრობილე, საიდანაც მას გაქცევა სურს, მაშინ ადამიანი ვერ იქნებოდა მედიატორი. ადამიანი განასულიერებს ქმნილებას პირველ რიგში იმით, რომ განასულიერებს თავის საკუთარ სხეულს და უძღვნის მას ღმერთს. "არა უწყითა, რამეთუ ხორცნი ეგე თქუენნი ტაძარნი თქუენ შორის სულისა წმიდისანი არიან... ადიდეთ უკუე ღმერთი ხორცითა მაგით თქუენითა... გლოცავ თქვენ, ძმანო, მოწყალებათათვის ღმრთისათა, წარუდგინენით ხორცნი ეგე თქუენნი მსხვერპლად ცხოველად, წმიდად, სათნოდ ღმრთისა" (1 კორ. 6:19-20; რომ. 12:1). მაგრამ, სხეულის "გასულიერებისას" ადამიანი არ ახდენს მის დემატერიალიზაციას. პირიქით, ადამიანის მოწოდებაა სულიერი მატერიალურში და მატერიალურის მეშვეობით განაცხადოს. ამ აზრით მხოლოდ ქრისტიანები არიან ჭეშმარიტი მატერიალისტები.
სხეული ადამიანის პიროვნების განუყოფელი ნაწილია. სიკვდილის დროს სხეულისა და ხორცის გაყრა არაბუნებრივი მოვლენაა, ღმერთის თავდაპირველ გეგმას ეწინააღმდეგება და ცოდვით დაცემის შედეგია. ამას გარდა, ეს განსხვავება მხოლოდ დროებითია: სიკვდილის შემდეგ მოველით მკვდრეთით აღდგომას უკანასკნელ დღეს, როდესაც სხეული და სული კვლავ შეერთდებიან.
ხატება და მსგავსება
"ღმერთის დიდება ადამიანია" ადასტურებს თალმუდი (Dorech Eretz Zutta 10,5) და წმ. ირინეოს ლიონელიც იმავეს აცხადებს: "ღმერთის დიდება ცოცხალი ადამიანია". ადამიანია ღმერთის ქმნილების ცენტრი და გვირგვინი. ადამიანის უნიკალური მდგომარეობა სამყაროში ყველაზე უფრო მეტად იმ ფაქტით აღინიშნება, რომ ის ღმერთის "ხატებად და მსგავსებადაა" შექმნილი (შეს. 1:26). ადამიანი ღმერთის უსასრულო თვითგამოცხადების სასრული გამოხატულებაა.
ხანდახან ბერძენი საეკლესიო მამები ღმერთის ხატებას ადამიანში უკავშირებენ მისი ბუნების მთლიანობას, რომელიც განიხილება როგორც სულის, სამშვინველისა და სხეულის სამერთობა. სხვა შემთხვევებში ისინი ხატებას ადამიანის უმაღლეს ასპექტს, მის სულს ან სულიერ ინტელექტს უკავშირებენ, რომლის საშუალებითაც ის ღმერთის ცოდნასა და მასთან ერთობას მოიპოვებს. უმთავრესად, ღმერთის ხატება ადამიანში აღნიშნავს ყველაფერს, რაც ადამიანს ცხოველისაგან განასხვავებს, რითაც ადამიანი სრული და ჭეშმარიტი აზრით პიროვნება ხდება, შინაგანი თავისუფლებით დაჯილდოვებული, კეთილისა და ბოროტის გარჩევის უნარის მქონე ზნეობრივი არსება.
თავისუფალი არჩევანის ასპექტი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ადამიანის, როგორც ღმერთის ხატად შექმნილის გაგებისათვის. ღმერთი თავისუფალია და ასევეა ადამიანიც. არის რა თავისუფალი, თითოეული ადამიანი ღმერთის ხატებას თავის თავში სხვადასხვაგვარად ახორციელებს.
ადამიანები არ არიან სათვლელი ჩხირები, რომელთა ერთმანეთში გაცვლაა შესაძლებელი, არც მანქანის ნაწილები, რომელთა გამოცვლა შეიძლება. თითოეული მათგანი თავისუფალი, განუმეორებელი და განუზომლად ძვირფასია. პიროვნებების რაოდენობრივად შეფასება არ შეიძლება: არავითარი უფლება არა გვაქვს ვიფიქროთ, რომ ერთი რომელიმე პიროვნება უფრო ფასეულია ვიდრე მეორე, ან ათი პიროვნება აუცილებლად უფრო ძვირფასია ვიდრე ერთი. ასეთი ანგარიში ნამდვილი პიროვნულობის შეურაცხყოფაა. თითოეული პიროვნება შეუცვლელია და მაშასადამე თვით ის უნდა განვიხილოთ როგორც საბოლოო მიზანი და არა როგორც მისი მიღწევის საშუალება. თითოეული უნდა განიხილებოდეს არა როგორც ობიექტი, არამედ როგორც სუბიექტი. თუ ჩვენ ადამიანებს მოსაწყენად და მომაბეზრებელად ვთვლით, ეს ნიშნავს, რომ ჯერ არ შეგვიღწევია არც საკუთარი და არც სხვისი ჭეშმარიტი პიროვნულობის სიღრმეებში, სადაც არ არსებობს სტერეოტიპები, არამედ სადაც თითოეული ადამიანი უნიკალურია.
ბევრი ბერძენი საეკლესიო მამა, თუმცა არა ყველა, ერთმანეთისაგან განასხვავებს ღმერთის "ხატებასა" და "მსგავსებას" ადამიანში. მათთვის, ვინც ამ ორ ტერმინს განასხვავებს, ხატება აღნიშნავს ადამიანის ღმერთში სიცოცხლის პოტენციალს, მსგავსება კი ამ პოტენციალის განხორციელებას. ხატებაა ის, რასაც ადამიანი დასაწყისშივე ფლობს და რაც მას საშუალებას აძლევს სულიერ გზაზე სვლას შეუდგეს. მსგავსება კი ის, რისი მიღწევის იმედიც მას ამ გზის დასასრულს აქვს. ორიგენეს სიტყვებით რომ ვთქვათ "ადამიანმა მიიღო ხატებად ყოფნის პატივი მაშინ, როდესაც ის თავდაპირველად ღმერთმა შექმნა, ხოლო ღმერთის მსგავსების მთელი სრულყოფილება კი მიენიჭება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ყველაფერი დასრულდება". ყველა ადამიანი ღმერთის ხატებადაა შექმნილი, როგორი გარყვნილი ცხოვრებითაც არ უნდა ცხოვრობდეს ის. ამ შემთხვევაში მასში ხატება მხოლოდ გაფერმკრთალდება, თუმცა მთლიანად მაინც არ იკარგება, ხოლო სრულ მსგავსებას კი მხოლოდ ნეტარნი აღწევენ მომავალ საუკუნეში ცათა სასუფეველში.
წმ. ირინეოს ლიონელი წერს, რომ თავდაპირველად, როდესაც ადამიანი შეიქმნა, ის იყო როგორც "პატარა ბავშვი" და საჭიროებდა ზრდას მანამ, სანამ სრულყოფილებას მიაღწევდა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, როდესაც ადამიანი შეიქმნა, ის იყო უმანკო და ჰქონდა სულიერი განვითარების უნარი ("ხატება"). მაგრამ, მისი განვითარება გარდაუვალი არ იყო და ავტომატურად არ მოხდებოდა. ადამიანი მოწოდებული იყო თავისი თავისუფალი ნების სწორად გამოყენებით ნელა და თანდათანობით წინსვლით, ღმერთის მადლის მოქმედებით გამხდარიყო სრულყოფილი ღმერთში ("მსგავსება"). აქ ჩანს თუ როგორ შეიძლება ადამიანის, როგორც ღმერთის ხატად შექმნილის ცნების განმარტება დინამიური და არა სტატიური აზრით. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ადამიანს თავიდანვე მინიჭებული ჰქონდა სრულად განხორციელებადი სრულყოფილება უმაღლესი სიწმინდისა და ცოდნის მიღწევის შესაძლებლობით, არამედ იმას, რომ მას უბრალოდ მიეცა საშუალება გაზრდილიყო ღმერთთან სრული თანამეგობრობის მიღწევამდე. ხატება-მსგავსების განსხვავება რა თქმა უნდა არ გულისხმობს რაიმე ,,ევოლუციის თეორიის” მიღებას, თუმცა არც შეუთავსებელია ასეთ თეორიასთან.
ხატება და მსგავსება აღნიშნავენ ორიენტაციას, ურთიერთობას, როგორც ფილიპ შერარდი ამბობს, "თვით ადამიანის იდეა გულისხმობს ურთიერთობასა და კავშირს ღმერთთან". რწმენა იმისა, რომ ადამიანი ღმერთის ხატებადაა შექმნილი, ნიშნავს იმის რწმენას, რომ ადამიანი ღმერთთან ერთობისა და ზიარებისთვისაა შექმნილი და თუ ის შეწყვეტს ღმერთთან ურთიერთობას აღარ იქნება ნამდვილი ადამიანი. არ არსებობს ისეთი ცნება, როგორიცაა "ბუნებრივი ადამიანი", რომელიც ღმერთს დაცილებულია: ღმერთს მოწყვეტილი ადამიანი უკიდურესად არაბუნებრივ მდგომარეობაშია. მაშასადამე, ხატების დოგმატი ნიშნავს, რომ ღმერთი ადამიანის არსების უშინაგანესი ცენტრია. ღვთიური - ადამიანურობის განმსაზღვრელი ელემენტია და თუ ვკარგავთ ღვთიურ აზრს, ვკარგავთ ადამიანურსაც.
ამის ძალიან შთმბეჭდავი დადასტურებაა ის, რაც დასავლეთში ხდება რენესანსის დროიდან მოყოლებული და უფრო შესამჩნევი გახდა ინდუსტრიული რევოლუციის შემდეგ. მზარდ სეკულარიზმს თან ახლავს საზოგადოების მზარდი დეჰუმანიზაცია. ამის ყველაზე ნათელი მაგალითია კომუნიზმის ლენინურ-სტალინური ვერსია, რომელიც საბჭოთა კავშირში იყო. აქ ღმერთის უარყოფას მუდამ თან ახლდა ადამიანის პიროვნული თავისუფლების სასტიკი დათრგუნვა. ეს სულაც არ არის გასაკვირი, რადგან ადამიანის თავისუფლებისა და მისი ღირსების დაცვისათვის ერთადერთი საფუძველი იმის რწმენაა, რომ თითოეული ადამიანი ღმერთის ხატებადაა შექმნილი.
ადამიანი შექმნილია არა მხოლოდ ღმერთის ხატებად, არამედ უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, სამება ღმერთის ხატებად. ყველაფერი, რაც ზემოთ ვთქვით "სამებაში ცხოვრების" შესახებ უფრო მეტ ძალას იძენს როდესაც გამოთქმულია ღმერთის ხატების დოგმატის ტერმინებში. რადგან ღმერთის ხატება ადამიანში სამება ღმერთის ხატებაა, ადამიანი, ისევე როგორც ღმერთი, თავის ჭეშმარიტ ბუნებას სხვასთან ურთიერთობით ახორციელებს. ხატება ნიშნავს ურთიერთობას არა მხოლოდ ღმერთთან, არამედ სხვა ადამიანებთანაც. ისევე როგორც სამი საღმრთო პირი ერთმანეთში და ერთმანეთისათვის ცხოვრობს, ასევე ადამიანიც, რომელიც სამების ხატადაა შექმნილი, ნამდვილი პიროვნება ხდება მაშინ, როდესაც სამყაროს სხვისი თვალით ხედავს, როდესაც სხვის სიხარულსა და მწუხარებას გაითავისებს. თითოეული ადამიანი უნიკალურია და შემქნილია სხვებთან ურთიერთობისათვის.
"მორწმუნეებმა მთელ სამწყსოს როგორც ერთ პიროვნებას უნდა შევხედოთ... და მზად ვიყოთ სიცოცხლე გავწიროთ მოყვასისათვის"(წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი).
"არ არსებობს ცხონების სხვა გზა, გარდა იმისა, რომელიც მოყვასზე გადის..." გულის სიწმინდე ნიშნავს, რომ როდესაც ხედავ ცოდვილს ან ავადმყოფს, მისდამი თანაგრძნობა აღგეძვრება და გული მოგილბება" (წმ. მაკარის ჰომილიები). "ყველა ჩვენგანი მოყვასის განცდებს უნდა განვიცდიდეთ, როგორც საკუთარს. უნდა ვიტანჯებოდეთ და ვტიროდეთ მოყვასთან ერთად და ისე უნდა მოვიქცეთ თითქოს მის სხეულში ვიყოთ. თუ მას რაიმე განსაცდელი დაატყდება თავს ისეთივე მწუხარებას უნდა განვიცდიდეთ, როგორიც საკუთარი განსაცდელის დროს გვექნებოდა” (უდაბნოს მამების გამონათქვამები). ეს კი ჭეშმარიტია სწორედ იმიტომ, რომ ადამიანი სამება ღმერთის ხატებადაა შექმნილი.
ქმნილების მღვდელი და მეფე.
ღმერთის ხატებად შექმნილი ადამიანი, მიკროსამყარო და მედიატორი, ქმნილებისათვის მღვდელიცაა და მეფეც. ცნობიერად და განზრახულად, მას შეუძლია გააკეთოს ორი ისეთი რამ, რასაც ცხოველები მხოლოდ არაცნობიერად, ინსტიქტურად აკეთებენ. პირველია ის, რომ ადამიანს აქვს უნარი ადიდოს ღმერთი იმისათვის, რომ მან ეს სამყარო მოგვცა. ადამიანის საუკეთესო განსაზღვრებაა არა "ლოგიკური", არამედ "ევქარისტიული" ცხოველი. ის უბრალოდ კი არ ცხოვრობს სამყაროში, ფიქრობს მასზე და იყენებს მას, არამედ შეუძლია დაინახოს სამყარო როგორც ღმერთის საჩუქარი, მისი მყოფობის საიდუმლო და მასთან ურთიერთობის საშუალება. ამგვარად, ადამიანს უნარი აქვს მადლიერებით მიუძღვნას ღმერთს მის მიერ მოცემული სამყარო: "შენი, შენთაგან, შენდა შემწირველი ყოველთა და ყოვლისათვის" (წმ. იოანე ოქროპირის ლიტურგია).
მეორეა ის, რომ ღმერთის დიდების გარდა ადამიანს ძალუძს ასევე შეცვალოს სამყარო და ახალი აზრი მიანიჭოს მას. მღვდელი დიმიტრუ სტანილოეს სიტყვებით რომ ვთქვათ "ადამიანი ქმნილებას საკუთარი გაგებისა და ინტელექტუალური შემოქმედების ბეჭედს ასვამს... სამყარო არა მხოლოდ საჩუქარია ადამიანისათვის, არამედ მასზე შრომაც შედის მის მოვალეობაში". ჩვენ მოწოდებული ვართ ღმერთთან თანამშრომლობისათვის; პავლე მოციქული წერს, რომ ჩვენ ვართ "ღმერთის თანაშემწენი" (1 კორ. 3:9). ადამიანი არა მხოლოდ ლოგიკური და ევქარისტიული, არამედ შემოქმედებითი ცხოველიცაა. ადამიანი ღმერთის ხატებაა ნიშნავს, რომ ის შემოქმედია ღმერთის მსგავსად. შემოქმედის როლს ასრულებს არა უხეში ძალით, არამედ თავისი სულიერი ხედვის სიცხადით; მისი მოწოდება არა ბუნებაზე ბატონობა და მისი ექსპლუატაცია, არამედ მისი ფერისცვალება და განწმენდაა.
სხვადასხვაგვარი გზით: მიწის დამუშავებით, ხელოსნობით, წიგნებისა ხატების და წერით ადამიანი ამეტყველებს მატერიალურ საგნებს და მისი მეშვეობით ქმნილებაც მკაფიოდ გამოხატავს ღმერთისადმი დიდებას. უნდა აღვნიშნოთ, რომ ღმერთის პირველი დავალება ახლად შექმნილ ადამისადმი ცხოველებისათვის სახელების დარქმევა იყო (შეს. 2:19-20). ეს თავისთავად შემოქმედებითი აქტია: სანამ რაიმე ობიექტს ან გამოცდილებას სახელს მოვუძებნით, იმ "ზუსტ სიტყვას", რომელიც მის ჭეშმარიტ ხასიათს გამოხატავს, ვერ შევიცნობთ მის არსს და ვერ მოვიხმართ მას. ასეთივე მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ევქარისტიაზე ღმერთს დედამიწის პირველნაყოფებს ვუძღვნით არა მათი თავდაპირველი ფორმით, არამედ ადამიანის ხელით გადასხვაფერებულს: საკურთხეველში მიგვაქვს არა ხორბლის ძნები, არამედ გამომცხვარი პურები, არა ყურძენი, არამედ ღვინო.
ასე რომ, ადამიანი ქმნილების მღვდელია, რადგან აქვს ძალა რომლითაც ღმერთს ადიდებს და მადლიერების ნიშნად მიუძღვნის მისგან საჩუქრად ბოძებულ ქმნილებას. ქმნილების მეფეა იმ ძალით, რომლითაც აყალიბებს, ფორმას აძლევს, ერთმანეთთან აკავშირებს და გადაასხვაფერებს ქმნილებას. ადამიანის ეს იერარქიული და სამეფო ფუნქცია შესანიშნავად აქვს აღწერილი წმ. ლეონტი კვიპრელს: "ზეცით, დედამიწითა და ზღვით, ხითა და ქვით, მთელი ხილული და უხილავი ქმნილებით ვცემ თაყვანს ყველაფრის შემოქმედს, მეუფესა და შემქმნელს. რადგან ქმნილება შემოქმედს პირდაპირ და თავისთავად კი არ ეთაყვანება, არამედ ჩემი საშუალებით განადიდებენ და ეთაყვანებიან ღმერთს ცა, მთვარე, ვარსკვლავები, წყლები, ცვარ-ნამი და მთელი ქმნილება".
მსგავს აზრს გამოთქვამს ჰასიდი რელიგიური ლიდერი აბრამ იაკობ სალაგორელიც: "ყველა ქმნილება, მცენარეები და ცხოველები თავს ადამიანს უძღვნიან, ხოლო ადამიანი კი მათ ღმერთს უძღვნის. როდესაც ადამიანი განიწმიდავს თავისი სხეულის ყველა ნაწილს, როგორც ღმერთისადმი შესაწირავს, ის ამით ყველა ქმნილებას განწმენდს".
შინაგანი სასუფეველი.
"ნეტარ იყვნენ წმინდანი გულითა რამეთუ მათ ღმერთი იხილონ" (მათე 5:8). ღმერთის ხატებად შექმნილი ადამიანი ღვთაებრივის სარკეა. მან იცის ღმერთი საკუთარი თავის შეცნობით: როდესაც საკუთარ თავს უღრმავდება ის ხედავს თუ როგორ აირეკლება ღმერთი მისი საკუთარი გულის სიწმინდეში. ადამიანის ღმერთის ხატებად შექმნის დოგმატი ნიშნავს, რომ თითოეულ პიროვნებაში, მის უჭეშმარიტეს და უშინაგანეს მეში, რასაც ხშირად "გულის სიღრმეს" ან "სულის ფსკერს" უწოდებენ, არის შემოქმედთან შეხვედრისა და ერთობის ადგილი. "სასუფეველი ღმრთისაი შორის თქუენსა არს" (ლუკა 17:21).
შინაგანი სასუფევლის ამგვარი ძიება ერთ-ერთი უმთავრესი თემაა ეკლესიის მამების ნაწერებში. "ყოველგვარ ცოდნას შორის უდიდესია საკუთარი თავის ცოდნა, რადგან ვინც შეიცნობს საკუთარ თავს, მას ეცოდინება ღმერთიც და მისი მსგავსი გახდება" წერს წმ. კლიმენტი ალექსანდრიელი. წმ. ბასილი დიდი კი წერს: "როდესაც ინტელექტი არ არის დაფანტული გარშემომყოფ საგნებში და მთელს გარესამყაროში გრძნობების საშუალებით, ის ბრუნდება საკუთარ თავში და ამაღლდება ღმერთამდე". "ვინც თავის თავს შეიცნობს, მან ყველაფერი იცის" წერს წმ. ისააკ ასური, სხვაგან კი წერს: "გქონდეს მშვიდობა საკუთარ სულში და მაშინ ცასა და დედამიწას მშვიდობა ექნებათ შენთან. გულსმოდგინედ გამოიძიე შენში არსებული საგანძური და დაინახავ იმას, რაც ზეცაშია, რადგან ორივე მათგანს მხოლოდ ერთი შესასვლელი აქვს. კიბე, რომელსაც სასუფეველში აჰყავხარ შენს სულშია დამალული. გაექეცი ცოდვას, ჩაუღრმავდი შენს თავს და საკუთარ სულში აღმოაჩენ ზეცაში ასასვლელ კიბეს".
ამ გამონათქვამებს შეგვიძლია დავუმატოთ ჩვენი თანამედროვეს, თომას მერტონის მოწმობაც: "ჩვენი არსების ცენტრში არის არარსობის წერტილი, რომელსაც ცოდვა და ილუზია არ შეხებია, ეს არის წმინდა ჭეშმარიტების წერტილი ანუ ნაპერწკალი, რომელიც მთლიანად ღმერთს ეკუთვნის და არასოდეს არ არის ჩვენს განკარგულებაში, რომლითაც ღმერთი ჩვენს ცხოვრებას განაგებს და მიუწვდომელია ჩვენი გონების წარმოსახვისა და ნების უხეშობისათვის. ეს პატარა წერტილი არასობისა და აბსოლუტური სიგლახაკისა, არის ღმერთის წმინდა დიდება ჩვენში. შეიძლება ვთქვათ, რომ ეს არის ღმერთის სახელი დაწერილი ჩვენში, როგორც ჩვენი სიგლახაკე, უპოვარება, ღმერთზე დამოკიდებულება და მისი შვილება. ეს წერტილი წმინდა ბრილიანტივითაა, რომელიც ზეცის უხილავი ნათლით ბრწყინავს. ის ყველაშია და მისი დანახვა რომ შეგვეძლოს დავინახავდით სინათლის მილიარდობით წერტილს, რომლებიც იკრიბებიან მზის ბრწყინვალებაში და სრულიად ფანტავენ ცხოვრების სიბნელესა და სისასტიკეს... ზეცის კარიბჭე ყველგანაა".
"გაექეცი ცოდვას", დაჟინებით იმეორებს წმ. ისააკ ასური და ეს სიტყვები განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია. თუ გვინდა ჩვენში ღმერთის სახე აირეკლოს, სარკე სუფთა უნდა იყოს. სინანულის გარეშე შეუძლებელია საკუთარი თავის შეცნობა და შინაგანი სასუფევლის აღმოჩენა. როდესაც მეუბნებიან "დაბრუნდი საკუთარ თავში, შეიცანი თავი შენი", აუცილებლად უნდა გამოვიკვლიო: რომელი "მე" უნდა აღმოვაჩინო? რა არის ჩემი ჭეშმარიტი "მე"? ფსიქოანალიზი გვიხსნის "მე"-ს ისეთ სახეობას, რომელსაც ხშირად არა "სასუფეველში მიმავალ", არამედ იმ კიბისაკენ მივყავართ, რომელიც შლამიან და გველებით მოფუთფუთე სარდაფში ჩადის. "შეიცან თავი შენი" ნიშნავს შეიცანი შენი თავი როგორც ღმერთის მიერ შემქნილი და მასზე დამოკიდებული, შეიცანი შენი თავი ღმერთში".
მართლმადიდებლური ასკეტური ტრადიციის თანახმად, ხაზი უნდა გავუსვათ იმას, რომ ჩვენს ჭეშმარიტ "მე"-ს, რომელიც "ღმერთის ხატებაა" მხოლოდ მაშინ აღმოვაჩენთ, როდესაც მოვაკვდინებთ ჩვენს ცრუ და დაცემულ "მე"-ს. "რომელმან წარიწყმიდოს სული თვისი ჩემთვის, მან პოოს იგი" (მათე 16:25): მხოლოდ ის, ვინც ხედავს თავის ცრუ "მე"-ს, როგორიც ის სინამდვილეშია და უარყოფს მას, შესძლებს გაარჩიოს თუ რომელია მისი ჭეშმარიტი "მე", რომელსაც ღმერთი ხედავს. წმ. ბარსანუფი ხაზს უსვამს ცრუ და ჭეშმარიტ "მე"-ს შორის განსხვავებას და წერს: "დაივიწყე შენი თავი და შეიცანი იგი".
ბოროტება, ადამიანის ტანჯვა და ცოდვით დაცემა.
დოსტოევსკის შესანიშნავ რომანში, "ძმები კარამაზოვები", ივანე თავის ძმას ეკითხება: "წარმოიდგინე, რომ აშენებ ისეთ ნაგებობას, რომლითაც ბოლოს და ბოლოს ბედნიერებას, მშვიდობასა და მოსვენებას მიანიჭებ ადამიანებს, მაგრამ ამისათვის აუცილებელია აწამო ერთი პაწაწინა ჩვილი ბავშვი... და შენი ნაგებობა მის ცრემლებზე დააშენო, დათანხმდებოდი ამ პირობით შედგომოდი მშენებლობას? "არა, არ დავთანხმდებოდი", პასუხობს ალიოშა. თუ ჩვენ არ დავთანხმდებოდით ამის გაკეთებას, მაშინ ცხადია, რომ ამას არც ღმერთი დაეთანხმება.
სომერსეტ მოემი წერს, რომ მას შემდეგ რაც ნახა მენინგიტით დაავადებული პატარა ბავშვის ნელი სიკვდილი, აღარ შეეძლო ერწმუნა, რომ ღმერთი სიყვარულია. ზოგიერთს კი უწევს უყუროს სრულ დეპრესიაში ჩავარდნილ ქმარს ან ცოლს, შვილს ან მშობელს: ტანჯვის მთელს სფეროს თუ განვიხილავთ, იქნებ არაფერია ქრონიკულ მელანქოლიაში ყოფნაზე საშინელი. როგორია ჩვენი პასუხი? როგორ მოვარიგოთ ერთმანეთთან მოსიყვარულე ღმერთის რწმენა, ვინც ყველაფერი შექმნა და იხილა, რომ ეს იყო "კეთილ ფრიად", ტკივილის, ცოდვისა და ბოროტების არსებობასთან?
თავიდანვე უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ შეკითხვაზე იოლი პასუხის გაცემა შეუძლებელია. ტკივილი და ბოროტება ირაციონალურად გვიპირისპირდებიან. ტანჯვა, საკუთარიცა და სხვისიც, ჩვენი ცხოვრებისეული განცდაა და არა თეორიული პრობლემა, რომელის ახსნა-განმარტებაც შესაძლებელია. თუკი არსებობს ტანჯვის ახსნა, ის უფრო ღრმა დონეზე იქნება, ვიდრე სიტყვები. ტანჯვის "გამართლება" შეუძლებელია, მაგრამ შესაძლებელია მისი მიღება და გამოყენება და ამით მისი ფერისცვალება. "ტანჯვისა და ბოროტების პარადოქსის გადაწყვეტა თანაგრძნობისა და სიყვარულის განცდაშია" წერს ნიკოლაი ბერდიაევი.
მაშინ, როდესაც სამართლიანად გვეპარება ეჭვი "ბოროტების პრობლემის" იოლი გადაწყვეტის არსებობაში, მოდით ყურადღებით განვიხილოთ შესაქმის მესამე თავში მოთხრობილ ადამიანის ცოდვით დაცემის შესახებ ამბავში ორი სასიცოცხლო ნიშანსვეტის პირდაპირი თუ სიმბოლური განმარტება.
შესაქმის თხრობა იწყება "გველზე" (3:1), ანუ ბოროტზე საუბრით, ვინც პირველი იყო იმ ანგელოზთა შორის რომლებიც ღმერთს განუდგნენ თვითნებურობის ჯოჯოხეთისაკენ. მოხდა ორი დაცემა: ჯერ ანგელოზებისა და შემდეგ ადამიანისა. მართლმადიდებლობისათვის ანგელოზების დაცემა არა ხატოვნად მოთხრობილი ზღაპარი, არამედ სულიერი ჭეშმარიტებაა. ადამიანის შექმნამდე სულიერ სფეროში გზები უკვე გაყოფილი იყო: ანგელოზების ნაწილი მტკიცედ დარჩა ღმერთის მორჩილებაში, დანარჩენებმა კი უარყვეს ღმერთი. ამ "ცათა შინა ბრძოლასთან" (გამოცხ. 12:7) დაკავშირებით წმ. წერილში მხოლოდ ფარული მოწმობაა. დეტალურად არ არის ნათქვამი თუ რა მოხდა. უფრო ნაკლები ვიცით ღმერთის გეგმის შესახებ ამ სფეროში შესაძლო შერიგებაზე, როგორ (თუ საერთოდ) მოხდება დროთა განმავლობაში ბოროტის გამოხსნა. იქნებ, როგორც ეს იობის წიგნის პირველ თავშია, ბოროტი არც ისე ბნელია, როგორც ჩვეულებრივ ხატავენ ხოლმე. მიწიერი არსებობის ამ ეტაპზე სატანა ჩვენი მტერია, მაგრამ მას ასევე აქვს პირდაპირი ურთიერთობა ღმერთთანაც, რის შესახებაც ჩვენ საერთოდ არაფერი ვიცით და ჩვენი მხრივ ბრძნული არ იქნება, თუ რაღაც ვარაუდების გამოთქმას დავიწყებთ, უმჯობესია საკუთარ საქმეს მივხედოთ. თუმცა, ტკივილის პრობლემასთან შეჭიდებისათვის სამ საინტერესო მომენტზე უნდა გავამახვილოთ ყურადღება. პირველია ის, რომ გარდა იმ ბოროტებისა, რომელზეც ადამიანები პიროვნულად ვართ პასუხისმგებლები, სამყაროში არიან უზარმაზარი პოტენციის მქონე ძალები, რომელთა ნებაც ბოროტისკენაა მიმართული. ეს ძალები, თუმცა არაადამიანურია, მიუხედავად ამისა პიროვნულია. ამ დემონური ძალების არსებობა ჰიპოთეზა და ლეგენდა კი არა, არამედ ბევრი ჩვენგანისათვის, ვაი რომ, უშუალო გამოცდილებაა. მეორე, რომ დაცემული სულიერი ძალების არსებობა გვეხმარება გავიგოთ თუ რატომ უნდა ყოფილიყო ადამიანის შექმნამდე სამყაროში უწესრიგობა, განადგურება და სისასტიკე. მესამე კი ისაა, რომ ანგელოზთა ამბოხება ძალიან ნათლად გვიჩვენებს, რომ ბოროტის წარმოშობის მიზეზი არა მატერიალურ, არამედ სულიერ სფეროშია. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ბოროტი არ არის "რაღაც საგანი", რაიმე არსება ან სუბსტანცია, არამედ არასწორი დამოკიდებულება იმისადმი, რაც თავისთავად კეთილია. ამგვარად, ბოროტის წარმოშობის წყარო სულიერი არსებების თავისუფალ ნებაშია, რომლებსაც ზნეობრივი არჩევანის უნარი აქვთ მინიჭებული და ამ უნარს არასწორად იყენებენ.
ძალიან ბევრი გამოგვივიდა "გველზე" საუბარი, მაგრამ შესაქმის თხრობიდან ნათელი ხდება, რომ თუმცა ანგელოზების დაცემის გამო ადამიანი ამქვეყნად უკვე დაზიანებული იბადება, მაინც არაფერი აიძულებს მას შესცოდოს. ევა "გველმა" აცდუნა, მაგრამ მას ჰქონდა იმის თავისუფლება, რომ უარი ეთქვა გველის შემოთავაზებაზე. მისი და ადამის პირველქმნილი ცოდვა მდგომარეობდა დაუმორჩილებლობის ცნობიერ აქტში, ღმერთის სიყვარულის განზრახ უარყოფასა და თავისუფალი ნებით არჩეულ შემობრუნებაში ღმერთისაგან საკუთარი თავისაკენ (შეს. 3:2, 3:11).
ის, რომ ადამიანი ფლობს და იყენებს თავისუფალ ნებას, სრულად ვერ ახსნის ჩვენს მიერ დასმულ პრობლემას. რატომ დაუშვა ღმერთმა, რომ ანგელოზებს შეეცოდათ? რატომ დაუშვა ღმერთმა ბოროტება და ტანჯვა? ვპასუხობთ: იმიტომ, რომ ის სიყვარულის ღმერთია. სიყვარული გულისხმობს გაზიარებასა და თავისუფლებას. ღმერთმა, როგორც სიყვარულის სამებამ, მოისურვა თავისი სიცოცხლე მის ხატად შექმნილი პიროვნებებისათვის გაეზიარებინა, რომლებსაც უნარი ექნებოდათ ამ სიყვარულით ურთიერთობაზე თავისუფლად და საკუთარი სურვილით ეპასუხათ. სადაც არ არის თავისუფლება იქ სიყვარული ვერ იქნება. იძულება გამორიცხავს სიყვარულს. როგორც პავლე ევდოკიმოვი წერდა, ღმერთს ყველაფერი შეუძლია გარდა იმისა, რომ გვაიძულოს მისი სიყვარული. მაშასადამე ღმერთმა, ვისაც სიყვარულის გაზიარება უნდოდა, შექმნა არა რობოტები, რომლებიც მექანიკურად დაემორჩილებოდნენ, არამედ თავისუფალი ნებით დაჯილდოვებული ანგელოზები და ადამიანები. ანთროპომორფულ ტერმინებს თუ გამოვიყენებთ, შეიძლება ვთქვათ, რომ ღმერთი რისკზე წავიდა, რადგან თავისუფლების ნიჭთან ერთად ადამიანს ცოდვის ჩადენის შესაძლებლობაც მისცა. მაგრამ ვინც არავითარ რისკზე არ მიდის, მას არ უყვარს.
თავისუფლების გარეშე ცოდვა არ იარსებებდა, მაგრამ თავისუფლების გარეშე ადამიანი ღმერთის ხატებაც არ იქნებოდა და არ ექნებოდა მასთან სიყვარულით ერთობის უნარი.
ცოდვით დაცემის შედეგები.
ადამიანმა, რომელიც წმ. სამებასთან თანამეგობრობისათვის შეიქმნა და მოწოდებულია წარემატოს სიყვარულში საღმრთო ხატებიდან მსგავსებისაკენ მიმავალ გზაზე, აღმასვლის ნაცვლად დაღმასვლა არჩია. მან უარყო ღმერთის მიმართ ურთიერთობა, რაც მისი ჭეშმარიტი არსია. იმის ნაცვლად, რომ სამყაროსა და ღმერთს შორის მედიატორი და გამაერთიანებელი ყოფილიყო, მან წარმოშვა დაყოფა: დაყოფა თვით ადამიანში, ადამიანისა სხვებთან, ადამიანსა და ბუნების სამყაროს შორის. თვით მას ღმერთისაგან მიცემული აქვს თავისუფლების ნიჭი, ის კი სისტემატურად არ აძლევს თავისუფლებას თანამოძმეებს. მიცემული აქვს კურთხევა და ძალა, რომ გარდაქმნას სამყარო და ახალი აზრი მიანიჭოს მას, მან კი ბოროტად გამოიყენა ეს ძალა გამანადგურებელი იარაღის შესაქმნელად. ამგვარი ბოროტად გამოყენების შედეგები, უფრო მეტად ინდუსტრიული რევოლუციის შემდეგ, აშკარად გამოჩნდა გარემოს სწრაფ დაბინძურებაში.
ადამიანის "პირველქმნილი ცოდვა" იმაში მდგომარეობს, რომ მან ღმერთ-ცენტრულობიდან პირი იბრუნა ეგოცენტრულობისაკენ, რაც პირველ რიგში იმას ნიშნავდა, რომ მეტად აღარ განიხილავდა სამყაროსა და სხვა ადამიანებს ევქარისტიულად, როგორც ღმერთთან ურთიერთობის საიდუმლოს, ღმერთისაგან ბოძებულ საჩუქარს, რომელიც მადლობით უკან უნდა მიერთმია მისთვის. დაიწყო სამყაროსთან მოპყრობა როგორც საკუთრებასთან, რომელსაც უნდა დაეუფლოს, ექსპლუატაცია გაუწიოს და შთანთქას. ადამიანი მეტად აღარ ხედავდა სხვა პიროვნებებსა და საგნებს როგორებიც ისინი სინამდვილეში არიან ღმერთში, არამედ როგორც სიამოვნებისა და სურვილების დაკმაყოფილების ობიექტებს. ამის შედეგად კი ჩაიკეტა საკუთარი სურვილების მანკიერ წრეში და რაც უფრო მეტ სიამოვნებას იღებდა მით მეტი დაუკმაყოფილებლობის გრძნობა ჰქონდა. მისთვის სამყარო აღარ იყო გამჭვირვალე ფანჯარა, საიდანაც ის ღმერთს ხედავდა, არამედ ის გახდა ბუნდოვანი, მისთვის სამყარო აღარ იყო სიცოცხლის მომცემელი და ხრწნილებასა და კვდომას დაექვემდებარა. "რამეთუ მიწა ხარ და მიწადცა მიიქცე" (შეს. 3:19). ეს ჭეშმარიტია დაცემული ადამიანისა და ყველა ქმნილებისათვის, რამდენადაც ის მოწყვეტილია სიცოცხლის ერთადერთ წყაროს, ღმერთს.
ადამიანის დაცემის შედეგები იყო როგორც ფიზიკური, ასევე ზნეობრივიც. ფიზიკურ დონეზე ადამიანი დაექვემდებარა ტკივილსა და ავადმყოფობას, სიბერის სისუსტესა და სხეულის დაშლას. ქალის სიხარული ახალი სიცოცხლის მოვლინებისას შეერია მშობიარობის მწვავე ტკივილების განცდას (შეს. 3:16). არც ერთი მათგანი არ იყო ღმერთის თვდაპირველი გეგმის ნაწილი. ცოდვით დაცემის შემდეგ ადამიანები დაექვემდებარნენ სულისა და სხეულის გაყრას ფიზიკური სიკვდილის დროს. მაინც, ფიზიკური სიკვდილი უნდა განვიხილოთ არა როგორც სასჯელი, არამედ როგორც განთავისუფლების საშუალება, რომელიც ღმერთმა თავისი სიყვარულიდან გამომდინარე ადამიანებს მისცა. ღმერთს არ სურდა ადამიანს უსასრულოდ ეცხოვრა დაცემულ სამყაროში, მარადიულად ჩაკეტილს თავისი გამოგონების მანკიერ წრეში და მისცა ადამიანს მისგან თავის დაღწევის საშუალება. რადგან სიკვდილი სიცოცხლის დასასრული კი არა მისი განახლების დასაწყისია, ფიზიკური სიკვდილის მიღმა ჩვენ მოველით სულისა და სხეულის ხელახლა შეერთებას სამსჯავროზე, საყოველთაო აღდგომისას. ამგვარად, სიკვდილის დროს ჩვენი სულისა და სხეულის ერთიმეორისაგან განცალკავებისას ღმერთი მოქმედებს როგორც მეკეცე: როდესაც თიხის ჭურჭელი ძერწვის დროს მრუდდება, ის ამტვრევს თიხას, რომ ხელახლა ჩამოქნას ის (იერ.18:1-6).
ზნეობრივი თვალსაზრისით, ცოდვით დაცემის შედეგია იმედგაცრუება, მოწყენილობა და დეპრესია. სამუშაო, რომელიც ადამიანისათვის სიხარულის წყარო და ღმერთთან ურთიერთობის საშუალება უნდა ყოფილიყო, ახლა უმეტესად უხალისოდ სრულდებოდა "ოფლითა პირისა შენისაითა" (შეს. 3:19). ადამიანი დაექვემდებარა შინაგან გაუცხოებას: დაუსუსტდა ნება, მასში მოხდა დაყოფა საკუთარი თავის წინააღმდეგ და ის გახდა საკუთარი თავის მტერი და დამსჯელი. როგორც პავლე მოციქული წერს: "რამეთუ უწყი, ვითარმედ არარაი დამკვიდრებულ არს ჩემ თანა, ესე იგი არს ხორცთა შინა ჩემთა კეთილი, რამეთუ ნებაი იგი წინა მიც მე, ხოლო საქმედ კეთილსა მას არა ვჰპოებ. რამეთუ არა რომელი-იგი მნებავს კეთილი, მას ვჰყოფ, არამედ რომელი-იგი არა მნებავს ბოროტი, მას ვიქმ... უბადრუკი მე ესე კაცი! ვინ-მე მიხსნეს ხორცთა ამათგან ამის სიკუდილისათა?" (რომ. 7:18,19,24). აქ პავლე მოციქული გულისხმობს არა მხოლოდ იმას, რომ ჩვენში კეთილსა და ბოროტს შორის დაპირისპირებაა, არამედ იმასაც, რომ ძალიან ხშირად აღმოვჩნდებით ხოლმე ზნეობრივად პარალიზებული: გულწრფელად გვსურს ავირჩიოთ კეთილი, მაგრამ აღმოვჩნდებით ისეთ სიტუაციაში, სადაც ჩვენი ყველა არჩევანის შედეგი ბოროტია. თითოეულმა ჩვენგანმა პირადი გამოცდილებით ზუსტად იცის თუ რას გულისხმობს პავლე მოციქული.
თუმცა პავლე მოციქული სიფრთხილეს იჩენს, როდესაც ამბობს: "რამეთუ უწყი, ვითარმედ არარაი დამკვიდრებულ არს ხორცთა შინა ჩემთა კეთილი". ჩვენი ასკეტური ბრძოლა ხორცის წინააღმდეგაა და არა სხეულისა, როგორც ასეთის. "ხორცი" და "სხეული" ერთიდაიგივე არ არის. ტერმინი ხორცი, რომელიც პავლე მოციქულის ციტატაშია ნახსენები, აღნიშნავს ყველაფერ იმას, რაც ჩვენში ცოდვილი და ღმერთის საწინააღმდეგოა. ამგვარად, ამ ტერმინში დაცემული ადამიანის ავხორცული სულიც მოიაზრება. უნდა გვძულდეს ხორცი და არა სხეული, რომელიც ღმერთის ხელითქმნული და სულიწმინდის ტაძარია. ასკეტური თვითუარყოფა არა სხეულის წინააღმდეგ, არამედ ხორცის წინააღმდეგ ბრძოლაა სხეულისათვის. როგორც მამა სერგეი ბულგაკოვი წერდა: "მოაკვდინე ხორცი, რომ მოიპოვო სხეული". ასკეტიზმი არა თვით-დამონება, არამედ გზაა თავისუფლებისაკენ. ადამიანში თვითწინააღმდეგობების დახლართული ბადეა და მხოლოდ ასკეტიზმის საშუალებით შეუძლია ბუნებრივობის მიღწევა.
ასკეტიზმი, როგორც ბრძოლა ხორცის წინააღმდეგ, ადამიანის მეს ცოდვილი და დაცემული ასპექტის წინააღმდეგ, ყველა ქრისტიანს მოეთხოვება და არა მხოლოდ მათ, ვისაც მონოზვნობის აღთქმა აქვს დადებული. მონოზვნური და დაქორწინებული ცხოვრების მოწოდება - უარყოფისა და დადასტურების გზა უნდა განვიხილოთ როგორც ერთმანეთის პარალელური და ურთიერთშემავსებელი. მონოზონი დუალისტი კი არ არის, არამედ მას, ისევე როგორც დაქორწინებულ ქრისტიანს სურს განიცადოს მატერიალური ქმნილებისა და ადამიანის სხეულის არსებითი სიკეთეები; ასევეა დაქორწინებული ქრისტიანიც მოწოდებული ასკეტური ცხოვრებისაკენ. განსხვავება მხოლოდ ასკეტური ბრძოლის გარეგნულ პირობებშია. მონოზონიცა და დაქორწინებულიც ასკეტებიც არიან და მატერიალისტებიც (ამ სიტყვის ჭეშმარიტი ქრისტიანული აზრით), ცოდვის უარმყოფელებიცა და ამქვეყნიური სიკეთეების დამადასტურებლებიც.
მართლმადიდებლური ტრადიცია არ ამცრობს ცოდვით დაცემის შედეგებს, თუმცა არ სჯერა, რომ მისი შედეგი "ტოტალური გარყვნილებაა", როგორც ამას კალვინისტები ამტკიცებენ როდესაც განსაკუთრებულად პესიმისტურ განწყობაზე არიან. ღმერთის ხატება ადამიანში გამკრთალდა, მაგრამ არ წაშლილა. დაცემულ სამყაროშიც კი ადამიანი ინარჩუნებს დიდსულოვანი თავგანწირვისა და თანაგრძნობის უნარს, რაღაც რაოდენობით ინარჩუნებს ღმერთის ცოდნას და შეუძლია მასთან მადლისმიერი ურთიერთობა. ძველ აღთქმაში მრავალი წმინდანია, ქალიცა და კაციც: აბრაამი და სარა, იოსები და მოსე, ილია და იერემია; რჩეული ისრაელის ხალხის გარეთ არიან ასევე ისეთი მოღვაწეები, როგორიცაა სოკრატე, რომლებიც არა მარტო ასწავლიდნენ ჭეშმარიტებას, არამედ ცხოვრობდნენ კიდეც მისით. მაინც, ჭეშმარიტებად რჩება ის, რომ ადამის პირველქმნილმა ცოდვამ, შეერთებულმა ყოველი შემდგომი თაობის პიროვნულ ცოდვებთან ისეთი ნაპრალი შექმნა ღმერთსა და ადამიანს შორის, რომ ადამიანს საკუთარი ძალისხმევით აღარ შეეძლო ამ ნაპრალზე ხიდის გადება.
არავინ ეცემა მარტო.
მართლმადიდებლური ტრადიციის მიხედვით ადამის პირველქმნილი ცოდვა კაცობრიობის მთელს მოდგმაზე ახდენს გავლენას და მისი შედეგი ჩანს როგორც ფიზიკურ ასევე ზნეობრივ დონეზე: მისი შედეგებია არა მხოლოდ ავადმყოფობა და ფიზიკური სიკვდილი, არამედ ზნეობრივი სისუსტე და პარალიზება. მაგრამ გულისხმობს ეს მემკვიდრეობით მიღებულ დანაშაულსაც? აქ მართლმადიდებლობა უფრო ფრთხილია. პირველქმნილი ცოდვა არ უნდა განვმარტოთ იურიდიულ ან ვითომდა ბიოლოგიურ ტერმინებში, თითქოს ის იყოს რაღაც ფიზიკური "ნაკლი", რომელიც მემკვიდრეობით გადაეცემა. ასეთი აზრი, რომელიც ნეტარი ავგუსტინეს შეხედულებად ითვლება, მართლმადიდებლობისათვის მიუღებელია. პირველქმნილი ცოდვის დოგმატი ნიშნავს, რომ ჩვენ დავიბადეთ გარემოში, სადაც ადვილია ბოროტის ქმნა და ძნელია სიკეთის კეთება, ადვილია ატკინო სხვას, მაგრამ ძნელია მისი ჭრილობების განკურნება; ადვილია ეჭვი აღძრა ადამიანებში და ძნელია მათი ნდობის მოპოვება. ეს ნიშნავს, რომ თითოეული ჩვენთაგანის მოქმედება განპირობებულია კაცობრიობის მოდგმის მიერ დაგროვებულ ცუდის ქმნითა და ფიქრით და აქედან გამომდინარე არასწორად არსებობით. ამ დაგროვილ ცუდს ჩვენის მხრივ დავუმატეთ საკუთარი ნებით ჩადენილი ცოდვები და ნაპრალი უფრო გაფართოვდა. სწორედ კაცობრიობის მოდგმის სოლიდარობაშია პირველქმნილი ცოდვის დოგმატის აშკარა უსამართლობის ახსნა. ვსვამთ კითხვას: რატომ უნდა იტანჯოს მთელმა კაცობრიობის მოდგმამ ადამის ცოდვით დაცემის გამო? რატომ უნდა დაისაჯოს ყველა ერთი ადამიანის ცოდვის გამო? პასუხი ის არის, რომ ღმერთის ხატებად შექმნილი ადამიანები ურთიერთდამოკიდებული და თანაარსებულნი არიან. არცერთი ადამიანი არ არის ცალკე კუნძული. ჩვენ ვართ "ურთიერთას ასოებ" (ეფ. 4:25) და ნებისმიერი მოქმედება, რომელსაც კაცობრიობის მოდგმის რომელიმე წევრი სჩადის, აუცილებლად ახდენს გავლენას მის დანარჩენ წევრებზე. თუმცა ჩვენ არა ვართ დამნაშავეები სხვების ცოდვების გამო, მაინც რაღაცნაერად ყოველთვის მათი მონაწილეები ვართ. "როდესაც ვინმე ეცემა", ამბობს ალექსეი ხომიაკოვი, "ის ეცემა მარტო; მაგრამ ვერავინ ცხონდება მარტო". ხომ არ უნდა ეთქვა მას აგრეთვე, რომ არავინ ეცემა მარტო? დოსტოევსკის "ძმებ კარამაზოვებში" სტარეცი ზოსიმა ახლოსაა ჭეშმარიტებასთან, როდესაც ამბობს, რომ თითოეული ჩვენთაგანი "პასუხისმგებელია ყველასთვის და ყველაფრისათვის". "ხსნის მხოლოდ ერთი გზა არსებობს, რომ გახდე პასუხისმგებელი ყველა ადამიანის ცოდვებზე. გახდები თუ არა გულწრფელად პასუხისმგებელი ყველასა და ყველაფრისათვის, მაშინვე დაინახავ, რომ ეს მართლაც ასეა და მართლაც მიგიძღვის დანაშაული ყველაფერში".
ღმერთი იტანჯება?
ამწუხრებს თუ არა ჩვენი ცოდვები ღმერთს? ისიც იტანჯება როდესაც ჩვენ ვიტანჯებით? შეგვიძლია თუ არა ვუთხრათ ადამიანს რომელიც იტანჯება: "თვით ღმერთი, სწორედ ამ წუთში იტანჯება იმით, რითაც შენ და ამარცხებს შენს ტანჯვას".
პირველი საუკუნეების ეკლესიის მამები მტკიცედ იცავდნენ აზრს ღმერთის ტრანცენდენტულობის, მისი "უვნებელობის" შესახებ. ეს ნიშნავს, რომ მაშინ, როდესაც ღმერთის მიერ შექმნილი ადამიანი შეიძლება იტანჯებოდეს, თვით ღმერთი - არასოდეს. ხომ არ შეგვიძლია ვთქვათ ამ საკითხის შესახებ უფრო მეტი ისე, რომ არ უარვყოთ პატრისტიკული სწავლება? ძვ. აღთქმაში, ქრისტეს განკაცებამდე დიდი ხნით ადრე ღმერთის შესახებ სწერია: "ვეღარ აიტანა მისმა სულმა ისრაელის ტანჯვა" (მსაჯულნი 10:16). სხვაგან, ძველ აღთქმაში ღმერთი ამბობს: "განა ჩემი ძვირფასი შვილი არ არის ეფრემი? ჩემი ნებიერი ბავშვი არ არის? რამდენჯერ ვახსენებ, იმდენჯერ თვალწინ მიდგას, ამიტომაც შიგანი მეწვის მის გამო” (იერემია 31:20). "როგორ გაგიმეტო ეფრემ? როგორ გაგწირო ისრაელ?... გადამიბრუნდა გული, ერთიანად ამიტანა სიბრალულმა". (ოსია 11:8). თუ ეს ციტატები საერთოდ რაიმეს ნიშნავს, ისინი უნდა ნიშნავდეს იმას, რომ ღმერთი განკაცებამდეც კი თავისი ქმნილების ტანჯვის უშუალო თანამონაწილეა. ჩვენი საცოდაობა ღმერთში მწუხარებას იწვევს, მისი ცრემლები ადამიანისას უერთდება. აპოფატიკური მიდგომისადმი პატივისცემა რა თქმა უნდა გვაიძულებს ფრთხილად ვიყოთ ღმერთისადმი ადამიანური გრძნობების უხეშად და არაკვალიფიციურად მიკუთვნებისას, მაგრამ იმის თქმის უფლება მაინც გვაქვს, რომ "სიყვარული სხვების ტანჯვას ითავისებს" წერია წიგნში "სულით გლახაკების შესახებ". თუ ეს მართალია ადამიანური სიყვარულის შემთხვევაში, მაშინ რამდენად უფრო მართალი იქნება ეს საღმრთო სიყვარულის შესახებ. რადგან ღმერთი სიყვარულია და სამყაროს შექმნა სიყვარულის აქტია, რადგან ღმერთი პიროვნულია და ეს კი გაზიარებას გულისხმობს, ის არ არის ინდეფერენტული დაცემული სამყაროს მწუხარებების მიმართ. თუ მე, ადამიანი, არ ვარ შეძრული სხვისი ტკივილების გამო, მაშინ რაში გამოიხატება ჩემი მისდამი სიყვარული? აქედან უეჭველად გამომდინარეობს, რომ ღმერთი ითავისებს ქმნილების ტკივილს.
ჭეშმარიტად ნათქვამია, რომ ღმერთის გულში ჯვარი მანამ იყო, სანამ ის იერუსალიმის გარეთ აღიმართებოდა და თუმცა ხის ჯვარი ჩამოხსნეს, ღმერთის გულში ჯვარი კვლავ რჩება. ეს არის ტკივილისა და გამარჯვების ჯვარი - ორივე ერთად. ისინი, ვისაც ამის დაჯერება შეუძლია, აღმოაჩენენ, რომ მათი სიხარული მწუხარებასთანაა შეზავებული და ადამიანურ დონეზე ეზიარებიან გამარჯვებული ტანჯვის საღმრთო გამოცდილებას.
ღმერთი - როგორც შემოქმედი.
წმ. ანტონი დიდთან უდაბნოში მივიდა ერთი ბრძენი და უთხრა: "მამაო, როგორ უძლებ აქ ცხოვრებას, სადაც არ შეგიძლია ნუგეშინისცემა მიიღო წიგნებიდან?" ანტონი დიდმა უპასუხა: "ჩემი წიგნი, ფილოსოფოსო, ქმნილების ბუნებაა და როდესაც კი მომესურვება შემიძლია მასში ღვთის მოქმედება წავიკითხო".
ევაგრე პონტოელი .
"იცოდე, რომ შენშია მცირე სამყარო: მზეც, მთვარეცა და ვარსკვლავებიც".
ორიგენე .
*
შეხედე ზეცას.
მსახიობი ქალი ლილა მაკკარტი წერს თუ როგორ მივიდა ის ერთხელ, როდესაც ქმარმა მიატოვა, ძალიან საცოდავი, ჯორჯ ბერნარდ შოუსთან: სულ ერთიანად ვკანკალებდი. შოუ ძალიან წყნარად იჯდა. ბუხარში დანთებულმა ცეცხლმა გამათბო... აღარ მახსოვს რამდენ ხანს ვისხედით ასე, მაგრამ შემდეგ მახსოვს ვსეირნობდით ადელფის ტერასაზე და შოუ ჩემს გვერდით იყო. სიმძიმე ცოტათი შემიმსუბუქდა და გზა მისცა იმდენ ცრემლს, რამდენიც მანამდე არასოდეს მომსვლია... შოუმ საშუალება მომცა მეტირა. ახლაც ჩამესმის მისი ხმა, რომელშიც თითქოს მთელი მსოფლიოს სინაზე და მგრძნობიარობა იყო ჩაქსოვილი. მან თქვა" ზევით აიხედე ჩემო კარგო, ზეცას შეხედე. ცხოვრებაში არის რაღაც ამაზე მეტი. რაღაც ბევრად მეტი".
მიუხედავად იმისა თუ როგორი იყო შოუს ღვთისადმი რწმენა, ის მიუთითებს იმაზე, რაც არსებითია სულიერ გზაზე სვლის დროს. მას არ უთქვამს ტკბილი ან სანუგეშო სიტყვები ლილა მაკკარტისათვის, არც ისე მოუჩვენებია თავი თითქოს ტკივილის ატანა ადვილი იყო, არამედ უფრო გულსიჩამწვდომი რამ გააკეთა. მან უთხრა ქალს ერთი წუთით გამოსულიყო თავისი პიროვნული ტრაგედიიდან, თავისი მე-დან და მიუკერძოებლად შეეხედა სამყაროსათვის, რათა ეგრძნო მისი მშვენიერება და მრავალფეროვნება, მისი "ამგვარობა". შოუს რჩევა ჩვენც გვეხება. რაც არ უნდა დათრგუნული ვიყოთ ჩვენი საკუთარი თუ სხვისი ტკივილით, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ არის სამყაროში რაღაც, ამ ტკივილზე ბევრად აღმატებული.
წმ. იოანე კრონდშტატელი ამბობს: "ლოცვა განუწყვეტელი მადლიერების მდგომარეობაში ყოფნაა". თუ მე არ ვხარობ ღვთის ქმნილებით, თუ მავიწყდება მადლობით კვლავ უკან მივუძღვნა ღმერთს სამყარო, მაშინ სულ მცირედითაც კი არ წავსულვარ წინ სულიერ გზაზე, ჯერ არ მისწავლია თუ როგორ ვიყო ჭეშმარიტად ადამიანი. რადგან მხოლოდ ღმერთისადმი მადლობის შეწირვით შემიძლია გავხდე ის რაც ვარ. სიხარულით მადლობის შეწირვა ძალიან განსხვავდება რეალური სამყაროდან გაქცევის სურვილისაგან ან სენტიმენტალურობისაგან, პირიქით, ეს ნიშნავს იყო სრულიად რეალისტი, მაგრამ ისეთი რეალიზმის მქონე, ვინც ხედავს სამყაროს ღმერთში, როგორც მის ქმნილებას.
ალმასის ხიდი.
"შენ მოგვიყვანე ჩვენ არარსებობიდან არსებობაში" (წმ. იოანე ოქროპირის წირვა). როგორია ღმერთის დამოკიდებულება მის მიერ შექმნილ სამყაროსთან? რას ნიშნავს ფრაზა "არარსობიდან", ex nihilo? მართლაც რატომ შექმნა ღმერთმა სამყარო საერთოდ?
უპირველეს ყოვლისა, სიტყვა "არარსობიდან" ნიშნავს, რომ ღმერთმა შექმნა სამყარო თავისი თავისუფალი ნების მოქმედებით. არავის დაუძალებია მისთვის სამყაროს შექმნა, მან თვით არჩია ამის გაკეთება. სამყარო არ შექმნილა წინასწარგანუზრახველად ანუ აუცილებლობის გამო, ეს არ იყო ავტომატური ემანაცია ანუ გადმოღვრა ღმერთისაგან, არამედ იყო მისი არჩევანის შედეგი.
თუკი ღმერთი არავინ აიძულა შეექმნა სამყარო, მაშ რატომ აირჩია მან ამის გაკეთება? თუ ამ შეკითხვაზე საერთოდ შესაძლებელია პასუხის გაცემა, მაშინ პასუხი ამგვარი იქნება: სამყაროს შექმნისას ღმერთის მამოძრავებელი მისი სიყვარული იყო. უნდა ვთქვათ, რომ ღმერთმა შექმნა სამყარო თავისი თავიდან, ანუ სიყვარულიდან გამომდინარე და არა ის, რომ მან სამყარო არაფრისაგან შექმნა. ღმერთზე უნდა ვიფიქროთ არა როგორც მეწარმეზე ან ხელოსანზე, არამედ როგორც მოსიყვარულეზე. შესაქმე არის არა იმდენად მისი თავისუფალი ნების, რამდენადაც მისი ძალდაუტანებელი, უხვი სიყვარულის ქმედება. სიყვარული ნიშნავს გაზიარებას, წმ. სამების დოგმატი ამის ძალიან ნათელი გამოხატულებაა: ღმერთი მხოლოდ ერთი კი არ არის, არამედ ერთია სამში, რადგან ის იმ პირების ურთიერთობაა ვინც ერთმანეთს სიყვარულს უზიარებენ. თუმცა საღმრთო სიყვარულის წრე ჩაკეტილი არ დარჩენილა. ღმერთის სიყვარული, ანუ მისი "გახელებული" (ecstatic) სიყვარული საკუთარი თავიდან გამოსვლისა და მისაგან განსხვავებული ქმნილებების შექმნის მიზეზია. ღმერთმა ნებსითი არჩევანით შექმნა სამყარო, თავისი ,,გახელებული” სიყვარულით, რათა მის გარდა სხვებსაც ეარსებათ და მონაწილეობა მიეღოთ მის სიცოცხლესა და სიყვარულში.
ღმერთი იძულებული არ იყო შეექმნა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ შესაქმის აქტში რაიმე შემთხვევითი ან არალოგიკური იყო. ღმერთი არის ყველაფერი, რასაც ის აკეთებს და ამგვარად მისი მოქმედება შესაქმის დროს მისგან განცალკევებული არ არის. ღმერთში და მის სიყვარულში თითოეული ჩვენთაგანი ყოველთვის არსებობდა და ის საუკუნითგან ხედავდა თითოეულ ჩვენგანს როგორც იდეას ან აზრს. თავის გონებაში მას თითოეულ ადამიანისათვის განსაკუთრებული და განსხვავებული გეგმა აქვს. ჩვენ ყოველთვის ვარსებობდით მისთვის; შექმნა ნიშნავს, რომ დროის გარკვეული მომენტიდან ვიწყებთ არსებობას საკუთარი თავისთვისაც.
სამყაროს, როგორც ღმერთის თავისუფალი ნებისა და უხვი სიყვარულის ნაყოფის, შექმნა აუცილებელი სულაც არ იყო. სამყარო თვითკმარი არ არის, არამედ ღმერთზეა დამოკიდებული და შეიძლებოდა არც შექმნილიყო. ჩვენ, ქმნილებები, ვერასოდეს ვიარსებებთ ღმერთის, ჩვენი არსებობის ბირთვისაგან დამოუკიდებლად; მის გარეშე შევწყვეტთ არსებობას, რადგან არსებობის ყოველი წუთი ღმერთის მოსიყვარულე ნებაზეა დამოკიდებული. სიცოცხლე ღმერთის, მისი სიყვარულის საჩუქარია, რომლის დაბრუნებასაც არასოდეს მოგვთხოვს და არა ისეთი რამ, რასაც ჩვენ საკუთარი ძალით ვფლობთ. მხოლოდ ღმერთის არსებობის მიზეზი და წყაროა თვით მასში, ხოლო ქმნილებების არსებობისა - ღმერთშია. მასშია ყველა ქმნილების საწყისიცა და განხორციელებაც. მხოლოდ ღმერთია არსებითი სახელი, ქმნილებები კი ზედსართავი სახელები არიან.
როდესაც ვამბობთ, რომ ღმერთია სამყაროს შემოქმედი, არ ვგულისხმობთ მხოლოდ იმას, რომ მან "დასაბამიდან" აამოძრავა ქმნილებები, რის შემდეგაც ისინი თავისთავად არსებობენ. ღმერთი არ არის კოსმიური მესაათე, ვინც დაქოქავს მექანიზმს და შემდეგ ტოვებს, რომ მან თვითონ იწიკწიკოს. შესაქმე უწყვეტი აქტია. თუ გვინდა, რომ ჩვენი საუბარი შესაქმის შესახებ ზუსტი იყოს, უნდა ვისაუბროთ არა წარსულ, არამედ აწმყო დროში. უნდა ვთქვათ არა "ღმერთმა შექმნა სამყარო და მე მასში", არამედ "ღმერთი ქმნის სამყაროს და მე მასში, აქ და ახლა, ამ წუთში და ყოველთვის". შესაქმე არ არის წარსული მოვლენა, არამედ ურთიერთობა აწმყოში. ღმერთმა რომ შეწყვიტოს თავისი შემოქმედებითი ნების გამოვლენა, ნებისმიერ წუთში, სამყარო მაშინვე არარსებობაში გადავა. ვეღარაფერი იარსებებს თუნდაც ერთი წამით თუ ღმერთი ამას არ ინებებს. როგორც მიტროპოლიტი ფილარეტ მოსკოველი ამბობს: "ყველა ქმნილება ეყრდნობა ღვთის შემოქმედებით სიტყვას, როგორც ალმასის ხიდს, მათ ზევით საღმრთო უსასრულობის უფსკრულია, ხოლო ქვევით კი საკუთარი არარაობისა". ეს ჭეშმარიტია სატანისა და ჯოჯოხეთში მყოფი დაცემული ანგელოზების შემთხვევაშიც კი: მათი არსებობაც ღმერთის ნებაზეა დამოკიდებული.
ამგვარად, შესაქმის დოგმატის მიზანია არა ის, რომ სამყაროს ქრონოლოგიური ათვლის წერტილი მიანიჭოს, არამედ რათა დაადასტუროს, რომ ამ მოცემულ წუთში, ისევე როგორც ყოველ წუთში, სამყაროს არსებობა ღმერთზეა დამოკიდებული. შესაქმის მუხლში: "დასაბამად ქმნა ღმერთმა ცა და დედამიწა" (1:1), სიტყვა "დასაბამად" ნიშნავს, რომ ღმერთია მუდმივი მიზეზი ქმნილებების არსებობისა და მათი არსებობის შენარჩუნებისა.
ღმერთი, როგორც შემოქმედი, ყოველთვის ყველაფრის ცენტრშია. მეცნიერული კვლევის დონეზე ერთმანეთისაგან ვასხვავებთ მიზეზებისა და შედეგების მიმდევრობის გარკვეულ პროცესებს. სულიერი ხედვის დონეზე კი, რომელიც მეცნიერებას კი არ ეწინააღმდეგება არამედ მის მიღმა ხედავს, ყველგან ვარჩევთ ღვთის შემოქმედებით ენერგიებს, რომლებიც ყველაფერს უნარჩუნებენ არსებობას, აყალიბებენ მათ უღრმეს საიდუმლო არსს. თუმცა ღმერთი ყველგანაა სამყაროში, მისი სამყაროსთან გაიგივება მაინც არ შეიძლება. ჩვენ, როგორც ქრისტიანები, ვეთანხმებით არა პანთეიზმს, არამედ "პანენთეიზმს". ღმერთი ყველაფერშია და ის მაინც ასევე ყველაფრის მიღმა და ყველაფერზე აღმატებულია. ის არის "უდიდესზე დიდი" და "უმცირესზე მცირე". წმ. გრიგოლ პალამას სიტყვებით რომ ვთქვათ "ის ყველგანაა და არსად არ არის, ის ყველაფერია და ამავე დროს არაფერია". ღოგორ ერთმა ცისტერციანელმა ბერმა, თქვა ახალი კლერვოსის მონასტრიდან: "ღმერთია ყველაფრის ბირთვი, მაგრამ მისგან გასხვავებულია. ღმერთი ბირთვშია და მთლიანად მსჭვალავს მას, მის მიღმაა და უფრო ახლოსაა ბირთვთან ვიდრე თვით ბირთვი".
"და იხილნა ღმერთმან ყოველნი, რაოდენნი ქმნნა, და აჰა კეთილ ფრიად" (შესაქ. 1:31). მთელი სამყარო ღმერთის ხელითაა ქმნილი; შინაგანი არსით ყველა ქმნილება "ფრიად კეთილია". მართლმადიდებლური ქრისტიანობა უარყოფს დუალიზმს მისი ყოველგვარი ფორმით: მანიქეველთა უკიდურეს დუალიზმს; ვინც ბოროტის არსებობას მიაკუთვნებენ სხვა ძალას, რომელიც მარადიულად თანაარსებულია სიყვარულის ღმერთთან; ნაკლებ რადიკალურია გნოსტიკოსი ვალენტინიანელების დუალიზმი, რომლის მიხედვითაც მთელი მატერიალური სამყარო, ადამიანის სხეულის ჩათვლით, არსებობაში მოვიდა წინა-კოსმიური დაცემის შედეგად; და პლატონისტების უფრო ფაქიზი დუალიზმი, ვისთვისაც მატერია ბოროტება კი არ არის, არამედ არარეალურია.
ქრისტიანობა ნებისმიერი ფორმის დუალიზმის წინააღმდეგია და ამტკიცებს, რომ არსებობს summum bonum "უმაღლესი სიკეთე" - კერძოდ თვით ღმერთი, მაგრამ არ არსებობს და არც შეიძლება არსებობდეს summum malum. ბოროტი არ არის მარადიულად თანაარსებული ღმერთთან. თავდაპირველად იყო მხოლოდ ღმერთი: ყველაფერი, რაც არსებობს, ზეცაში თუ დედამიწაზე, სულიერი თუ ფიზიკური, ღმერთის შექმნილია და ამიტომ, ყველა ქმნილების არსი კეთილია.
მაშ რა შეიძლება ვთქვათ ბოროტის შესახებ? რადგან ყველა ქმნილება არსებითად კეთილია, ცოდვა ან ბოროტება, როგორც ასეთი, "ქმნილება" არ არის, არც არსება ან სუბსტანციაა. "მე არ მინახავს ცოდვა" ამბობს ჯულიანა ნორვიჩელი თავის გამოცხადებებში, "რადგან მწამს, რომ მას არავითარი სუბსტანცია არა აქვს; მას ვერც ვიცნობთ იმ ტკივილის გარეშე, რომელსაც იწვევს. "ცოდვა არარაობაა" წერს წმ. ავგუსტინე. ევაგრეს მიხედვით კი, "ის რაც ბოროტია, ამ სიტყვის ზუსტი გაგებით, სუბსტანცია არ არის, არამედ სიკეთის არმყოფობაა, ისევე, როგორც სიბნელე არაფერია, თუ არა სინათლის არმყოფობა".
წმ. გრიგოლ ნოსელი წერს: "ბუნებაში არ არსებობს ცოდვა, თავისუფალი ნების გარეშე. ის საკუთრივ სუბსტანცია არ არის". "დემონებიც კი არ არიან ბოროტნი ბუნებით" წერს წმ. მაქსიმე აღმსარებელი "არამედ ხდებიან ამგვარნი თავიანთი ბუნებითი ძალების არასწორად გამოყენებით". ბოროტი ყოველთვის პარაზიტია. ის არის მრუდედ და უკანონოდ მითვისება იმისა, რაც თავისთავად კეთილია. ბოროტი არის არა თვით საგანში, არამედ ამ საგნის მიმართ ჩვენს დამოკიდებულებაში, ანუ ჩვენს ნებაში.
შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ როდესაც ჩვენ ბოროტს "არარაობას" ვუწოდებთ, ამით სათანადოდ არ ვაფასებთ მის ძალასა და მოქმედებას. მაგრამ, როგორც კ.ს. ლუისმა აღნიშნა, ეს არარაობა ძალიან ძლიერია. იმის თქმა, რომ ბოროტება სიკეთის გაუკუღმართებაა და აქედან გამომდინარე ის ილუზია და არარეალობაა, არ ნიშნავს ჩვენზე მისი ძალის მოქმედების უარყოფას. რადგან არ არსებობს უფრო დიდი ძალა ქმნილებაში, ვიდრე ამ არსებების თავისუფალი ნება, ვისაც მინიჭებული აქვს თვითშემეცნება და სულიერი ინტელექტი; ასე რომ, თავისუფალი ნების არასწორად გამოყენებას შეიძლება სავსებით შემაძრწუნებელი შედეგები მოჰყვეს.
ადამიანი - როგორც სხეული, სამშვინველი და სული.
რა ადგილი უკავია ადამიანს ღმერთის ქმნილებაში? "ხოლო თავადმან ღმერთმან მშვიდობისამან წმიდა გყვენინ თქვუენ ყოვლითა სრულებითა და ყოვლითა სიცოცხლითა, სული თქუენი, სამშვინველი და გუამი უბიწოდ მოსვლასა მას უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა დაჰმარხენინ". (1 თეს. 5: 23).
აქ პავლე მოციქული წერს ადამიანის სამი შემადგენელი ელემენტის ანუ ასპექტის შესახებ. ეს ასპექტები ერთდროულად განსხვავებულიცაა და ამავე დროს მკაცრად ურთიერთდამოკიდებულიც. ადამიანი ერთი მთლიანობაა და არა ცალკეული ნაწილების ჯამი.
პირველია სხეული "მტუერისა მიმღებელი ქუეყანისაგან" (შესაქ. 2:7), რომელიც ადამიანის ბუნების ფიზიკური, ანუ მატერიალური ასპექტია.
მეორეა სამშვინველი, სასიცოცხლო ძალა, რომელიც სხეულს აცხოველებს და განასულიერებს. მისი გამოისობით სხეული არა მხოლოდ მატერიის გროვაა, არამედ ისეთი რამ, რაც იზრდება და მოძრაობს, გრძნობს და აღიქვამს. ცხოველებსაც აქვთ სამშვინველი და სავარაუდოა, რომ მცენარეებსაც. მაგრამ ადამიანის შემთხვევაში სამშვინველს მინიჭებული აქვს ცნობიერება, ანუ გონიერი სამშვინველი, რომელსაც აბსტრაქტული აზროვნებისა და ლოგიკური მსჯელობის, წინაპირობებიდან დასკვნებისაკენ განვითარების უნარი აქვს. თუ ეს ძალები საერთოდ არის ცხოველებში, მხოლოდ ძალიან შეზღუდულად.
მესამეა სული, ღმერთისაგან "შთაბერილი" (იხ. შესაქმე 2:7) რომელიც ცხოველებს არა აქვთ. ადამიანის სული, რომელიც შექმნილია, არ უნდა გავაიგივეოთ შეუქმნელთან, ღმერთის წმინდა სულთან, ანუ წმ. სამების მესამე პირთან. და მაინც, ეს ორი მჭიდროდ ურთიერთდაკავშირებულია, რადგან მხოლოდ სულიწმინდის საშუალებით შეუძლია ადამიანს ღმერთის წვდომა და მასთან ზიარება.
სამშვინველით (psyche) ადამიანი აწარმოებს სამეცნიერო და ფილოსოფიურ კვლევა-ძიებას, ლოგიკური აზროვნების საშუალებით აანალიზებს გრძნობითი გამოცდილების მონაცემებს. სულით (pneuma), რომელსაც ზოგჯერ nous-ს ანუ სულიერ ინტელექტსაც უწოდებენ, ის იგებს მარადიულ ჭეშმარიტებას ღმერთისა და logoi ანუ ქმნილებების შინაგანი არსის შესახებ არა ლოგიკური აზროვნებით, არამედ სულიერი აღქმის პირდაპირი წვდომით, რაც ისეთი ინტუიციაა, რომელსაც წმ. ისააკ ასური "მარტივ შემეცნებას" უწოდებს. ამგვარად, სული, ანუ სულიერი ინტელექტი განსხვავდება ადამიანის სააზროვნო ძალებისა და ესთეტიური ემოციებისაგან და ორივე მათგანზე აღმატებულია.
ის, რომ ადამიანს გონიერი სული და სულიერი ინტელექტი აქვს, ნიშნავს, რომ მას თვითგანსაზღვრებისა და ზნეობრივი თავისუფლების, ანუ კეთილისა და ბოროტის გარჩევისა და მათ შორის არჩევანის გაკეთების უნარი აქვს. იქ, სადაც ცხოველები ინსტიქტით მოქმედებენ, ადამიანს შეუძლია თავისუფალი და გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღება.
ზოგჯერ საეკლესიო მამები იღებენ სულის დაყოფის არა სამნაწილედ, არამედ ორნაწილედ სქემას, რომელიც ადამიანს მარტივად აღწერს, როგორც სხეულისა და სულის ერთობას. ამ შემთხვევაში ისინი სულს, ანუ ინტელექტს, სამშვინველის უმაღლეს ასპექტს უწოდებენ. მაგრამ სამნაწილედი სქემა სხეულის, სამშვინველისა და სულისა უფრი ზუსტია და უკეთესად აშუქებს ამ საკითხს, განსაკუთრებით ჩვენს დროში, როდესაც სამშვინველსა და სულს ხშირად ერთმანეთში ურევენ და ადამიანთა უმეტესობამ არც კი იცის, რომ მათ სულიერი ინტელექტი აქვთ. თანამედროვე დასავლეთის კულტურული და საგანმანათლებლო სისტემები უფრო ტვინის აზროვნების წრთვნას ეფუძნება ვიდრე ესთეტურ ემოციებს. უმეტესობა ჩვენთაგანს ავიწყდება, რომ ჩვენ ვართ არა მხოლოდ ტვინი და ნება, შეგრძნებები და გრძნობები, არამედ ვართ ასევე სული. თანამედროვე ადამიანმა უმეტესწილად დაკარგა შეხება საკუთარი თავის ყველაზე უფრო ჭეშმარიტ და უმაღლეს ასპექტთან და ამ შინაგანი გაუცხოების შედეგი ძალიან ნათლად ჩანს მის მოუსვენრობაში, საკუთარი მეობისა და იმედის დაკარგვაში.
მიკროსამყარო და მედიატორი.
.
სხეული, სამშვინველი და სული, სამი ერთში, ადამიანში, რომელსაც უნიკალური ადგილი უკავია ქმნილების წესრიგში.
მართლმადიდებლური მსოფლმხედველობის მიხედვით ღმერთმა შექმნა ქმნილებების ორი დონე: პირველი, "გონიერი", "სულიერი" ანუ "ინტელექტუალური" და მეორე - მატერიალური ანუ სხეულებრივი. მეორე დონეზე მან შექმნა ფიზიკური საყარო - გალაქტიკები, ვარსკვლავები და პლანეტები მათში მრავალფეროვანი მინერალური, მცენარეული და ცხოველური სიცოცხლის არსებობით. მხოლოდ ადამიანი არსებობს ერთდროულად ორივე დონეზე. სულიერი ინტელექტით ის მონაწილეობს სულიერ სფეროში და ანგელოზების თანამგზავრია. სხეულითა და სამშვინველით კი მოძრაობს, გრძნობს და ფიქრობს, ჭამს და სვამს, გარდაქმნის საკვებს ენერგიად და ორგანულად მონაწილეობს მატერიალურ სფეროში, რომელიც მასში მისი გრძნობადი აღქმის მეშვეობით აღწევს.
ამგვარად, ჩვენი ადამიანური ბუნება უფრო რთულია ვიდრე ანგელოზური და მას უფრო მეტი შესაძლებლობები აქვს მინიჭებული.
ამ თვალსაზრისით ადამიანი ანგელოზებზე უფრო დაბლა კი არა მაღლა მყოფია; როგორც ამას ბაბილონის თალმუდი ადასტურებს: "მართლები მსახურ ანგელოზებზე დიდნი არიან" (Sanhedrin 93a). ადამიანი ღმერთის ქმნილების ცენტრია. ის მონაწილეობს როგორც სულიერ, ასევე მატერიალურ სფეროში, არის სახე მთელი ქმნილებისა, imago mundi, "მცირე სამყარო" ანუ მიკროსამყარო. ის არის ყველა ქმნილების შეხვედრის ადგილი.
ადამიანი მიკროსამყაროა და ამავე დროს მედიატორიც. ღმერთმა მას დაავალა სულიერი და მატერიალური სფეროების შერიგება და მათ შორის ჰარმონიის დამყარება, მათი გაერთიანება, მატერიალურის გასულიერება და ქმნილების ფარული წესრიგის გაცხადება. როგორც იუდაურ ჰასიდიზმშია ადამიანი მოწოდებული "ავიდეს განვითარების ერთი საფეხურიდან მეორეზე მანამ, სანამ ყველაფერს არ გააერთიანებს". მაშასადამე ადამიანში, როგორც მიკროსამყაროში, მთელი სამყარო იკრიბება, ხოლო როგორც მედიატორი, ის მთელს სამყაროს კვლავ ღმერთს უძღვნის.
ადამიანს შუამავლის როლის შესრულება მხოლოდ იმიტომ შეუძლია, რომ მისი ადამიანური ბუნება სულიერისა და მატერიალურის ერთობას წარმოადგენს. ის რომ მხოლოდ სული იყოს, რომელიც სხეულში დროებით იმყოფება, როგორც ეს ბევრ ბერძენ და ინდოელ ფილოსოფოსს წარმოედგინა, სხეული არ იქნებოდა მისი ნამდვილი შემადგენელი ნაწილი, არამედ - მხოლოდ შესამოსელი, რომელსაც ის დროის გარკვეული პერიოდის შემდეგ გვერდზე გადადებს, ან საპყრობილე, საიდანაც მას გაქცევა სურს, მაშინ ადამიანი ვერ იქნებოდა მედიატორი. ადამიანი განასულიერებს ქმნილებას პირველ რიგში იმით, რომ განასულიერებს თავის საკუთარ სხეულს და უძღვნის მას ღმერთს. "არა უწყითა, რამეთუ ხორცნი ეგე თქუენნი ტაძარნი თქუენ შორის სულისა წმიდისანი არიან... ადიდეთ უკუე ღმერთი ხორცითა მაგით თქუენითა... გლოცავ თქვენ, ძმანო, მოწყალებათათვის ღმრთისათა, წარუდგინენით ხორცნი ეგე თქუენნი მსხვერპლად ცხოველად, წმიდად, სათნოდ ღმრთისა" (1 კორ. 6:19-20; რომ. 12:1). მაგრამ, სხეულის "გასულიერებისას" ადამიანი არ ახდენს მის დემატერიალიზაციას. პირიქით, ადამიანის მოწოდებაა სულიერი მატერიალურში და მატერიალურის მეშვეობით განაცხადოს. ამ აზრით მხოლოდ ქრისტიანები არიან ჭეშმარიტი მატერიალისტები.
სხეული ადამიანის პიროვნების განუყოფელი ნაწილია. სიკვდილის დროს სხეულისა და ხორცის გაყრა არაბუნებრივი მოვლენაა, ღმერთის თავდაპირველ გეგმას ეწინააღმდეგება და ცოდვით დაცემის შედეგია. ამას გარდა, ეს განსხვავება მხოლოდ დროებითია: სიკვდილის შემდეგ მოველით მკვდრეთით აღდგომას უკანასკნელ დღეს, როდესაც სხეული და სული კვლავ შეერთდებიან.
ხატება და მსგავსება
"ღმერთის დიდება ადამიანია" ადასტურებს თალმუდი (Dorech Eretz Zutta 10,5) და წმ. ირინეოს ლიონელიც იმავეს აცხადებს: "ღმერთის დიდება ცოცხალი ადამიანია". ადამიანია ღმერთის ქმნილების ცენტრი და გვირგვინი. ადამიანის უნიკალური მდგომარეობა სამყაროში ყველაზე უფრო მეტად იმ ფაქტით აღინიშნება, რომ ის ღმერთის "ხატებად და მსგავსებადაა" შექმნილი (შეს. 1:26). ადამიანი ღმერთის უსასრულო თვითგამოცხადების სასრული გამოხატულებაა.
ხანდახან ბერძენი საეკლესიო მამები ღმერთის ხატებას ადამიანში უკავშირებენ მისი ბუნების მთლიანობას, რომელიც განიხილება როგორც სულის, სამშვინველისა და სხეულის სამერთობა. სხვა შემთხვევებში ისინი ხატებას ადამიანის უმაღლეს ასპექტს, მის სულს ან სულიერ ინტელექტს უკავშირებენ, რომლის საშუალებითაც ის ღმერთის ცოდნასა და მასთან ერთობას მოიპოვებს. უმთავრესად, ღმერთის ხატება ადამიანში აღნიშნავს ყველაფერს, რაც ადამიანს ცხოველისაგან განასხვავებს, რითაც ადამიანი სრული და ჭეშმარიტი აზრით პიროვნება ხდება, შინაგანი თავისუფლებით დაჯილდოვებული, კეთილისა და ბოროტის გარჩევის უნარის მქონე ზნეობრივი არსება.
თავისუფალი არჩევანის ასპექტი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ადამიანის, როგორც ღმერთის ხატად შექმნილის გაგებისათვის. ღმერთი თავისუფალია და ასევეა ადამიანიც. არის რა თავისუფალი, თითოეული ადამიანი ღმერთის ხატებას თავის თავში სხვადასხვაგვარად ახორციელებს.
ადამიანები არ არიან სათვლელი ჩხირები, რომელთა ერთმანეთში გაცვლაა შესაძლებელი, არც მანქანის ნაწილები, რომელთა გამოცვლა შეიძლება. თითოეული მათგანი თავისუფალი, განუმეორებელი და განუზომლად ძვირფასია. პიროვნებების რაოდენობრივად შეფასება არ შეიძლება: არავითარი უფლება არა გვაქვს ვიფიქროთ, რომ ერთი რომელიმე პიროვნება უფრო ფასეულია ვიდრე მეორე, ან ათი პიროვნება აუცილებლად უფრო ძვირფასია ვიდრე ერთი. ასეთი ანგარიში ნამდვილი პიროვნულობის შეურაცხყოფაა. თითოეული პიროვნება შეუცვლელია და მაშასადამე თვით ის უნდა განვიხილოთ როგორც საბოლოო მიზანი და არა როგორც მისი მიღწევის საშუალება. თითოეული უნდა განიხილებოდეს არა როგორც ობიექტი, არამედ როგორც სუბიექტი. თუ ჩვენ ადამიანებს მოსაწყენად და მომაბეზრებელად ვთვლით, ეს ნიშნავს, რომ ჯერ არ შეგვიღწევია არც საკუთარი და არც სხვისი ჭეშმარიტი პიროვნულობის სიღრმეებში, სადაც არ არსებობს სტერეოტიპები, არამედ სადაც თითოეული ადამიანი უნიკალურია.
ბევრი ბერძენი საეკლესიო მამა, თუმცა არა ყველა, ერთმანეთისაგან განასხვავებს ღმერთის "ხატებასა" და "მსგავსებას" ადამიანში. მათთვის, ვინც ამ ორ ტერმინს განასხვავებს, ხატება აღნიშნავს ადამიანის ღმერთში სიცოცხლის პოტენციალს, მსგავსება კი ამ პოტენციალის განხორციელებას. ხატებაა ის, რასაც ადამიანი დასაწყისშივე ფლობს და რაც მას საშუალებას აძლევს სულიერ გზაზე სვლას შეუდგეს. მსგავსება კი ის, რისი მიღწევის იმედიც მას ამ გზის დასასრულს აქვს. ორიგენეს სიტყვებით რომ ვთქვათ "ადამიანმა მიიღო ხატებად ყოფნის პატივი მაშინ, როდესაც ის თავდაპირველად ღმერთმა შექმნა, ხოლო ღმერთის მსგავსების მთელი სრულყოფილება კი მიენიჭება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ყველაფერი დასრულდება". ყველა ადამიანი ღმერთის ხატებადაა შექმნილი, როგორი გარყვნილი ცხოვრებითაც არ უნდა ცხოვრობდეს ის. ამ შემთხვევაში მასში ხატება მხოლოდ გაფერმკრთალდება, თუმცა მთლიანად მაინც არ იკარგება, ხოლო სრულ მსგავსებას კი მხოლოდ ნეტარნი აღწევენ მომავალ საუკუნეში ცათა სასუფეველში.
წმ. ირინეოს ლიონელი წერს, რომ თავდაპირველად, როდესაც ადამიანი შეიქმნა, ის იყო როგორც "პატარა ბავშვი" და საჭიროებდა ზრდას მანამ, სანამ სრულყოფილებას მიაღწევდა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, როდესაც ადამიანი შეიქმნა, ის იყო უმანკო და ჰქონდა სულიერი განვითარების უნარი ("ხატება"). მაგრამ, მისი განვითარება გარდაუვალი არ იყო და ავტომატურად არ მოხდებოდა. ადამიანი მოწოდებული იყო თავისი თავისუფალი ნების სწორად გამოყენებით ნელა და თანდათანობით წინსვლით, ღმერთის მადლის მოქმედებით გამხდარიყო სრულყოფილი ღმერთში ("მსგავსება"). აქ ჩანს თუ როგორ შეიძლება ადამიანის, როგორც ღმერთის ხატად შექმნილის ცნების განმარტება დინამიური და არა სტატიური აზრით. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ადამიანს თავიდანვე მინიჭებული ჰქონდა სრულად განხორციელებადი სრულყოფილება უმაღლესი სიწმინდისა და ცოდნის მიღწევის შესაძლებლობით, არამედ იმას, რომ მას უბრალოდ მიეცა საშუალება გაზრდილიყო ღმერთთან სრული თანამეგობრობის მიღწევამდე. ხატება-მსგავსების განსხვავება რა თქმა უნდა არ გულისხმობს რაიმე ,,ევოლუციის თეორიის” მიღებას, თუმცა არც შეუთავსებელია ასეთ თეორიასთან.
ხატება და მსგავსება აღნიშნავენ ორიენტაციას, ურთიერთობას, როგორც ფილიპ შერარდი ამბობს, "თვით ადამიანის იდეა გულისხმობს ურთიერთობასა და კავშირს ღმერთთან". რწმენა იმისა, რომ ადამიანი ღმერთის ხატებადაა შექმნილი, ნიშნავს იმის რწმენას, რომ ადამიანი ღმერთთან ერთობისა და ზიარებისთვისაა შექმნილი და თუ ის შეწყვეტს ღმერთთან ურთიერთობას აღარ იქნება ნამდვილი ადამიანი. არ არსებობს ისეთი ცნება, როგორიცაა "ბუნებრივი ადამიანი", რომელიც ღმერთს დაცილებულია: ღმერთს მოწყვეტილი ადამიანი უკიდურესად არაბუნებრივ მდგომარეობაშია. მაშასადამე, ხატების დოგმატი ნიშნავს, რომ ღმერთი ადამიანის არსების უშინაგანესი ცენტრია. ღვთიური - ადამიანურობის განმსაზღვრელი ელემენტია და თუ ვკარგავთ ღვთიურ აზრს, ვკარგავთ ადამიანურსაც.
ამის ძალიან შთმბეჭდავი დადასტურებაა ის, რაც დასავლეთში ხდება რენესანსის დროიდან მოყოლებული და უფრო შესამჩნევი გახდა ინდუსტრიული რევოლუციის შემდეგ. მზარდ სეკულარიზმს თან ახლავს საზოგადოების მზარდი დეჰუმანიზაცია. ამის ყველაზე ნათელი მაგალითია კომუნიზმის ლენინურ-სტალინური ვერსია, რომელიც საბჭოთა კავშირში იყო. აქ ღმერთის უარყოფას მუდამ თან ახლდა ადამიანის პიროვნული თავისუფლების სასტიკი დათრგუნვა. ეს სულაც არ არის გასაკვირი, რადგან ადამიანის თავისუფლებისა და მისი ღირსების დაცვისათვის ერთადერთი საფუძველი იმის რწმენაა, რომ თითოეული ადამიანი ღმერთის ხატებადაა შექმნილი.
ადამიანი შექმნილია არა მხოლოდ ღმერთის ხატებად, არამედ უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, სამება ღმერთის ხატებად. ყველაფერი, რაც ზემოთ ვთქვით "სამებაში ცხოვრების" შესახებ უფრო მეტ ძალას იძენს როდესაც გამოთქმულია ღმერთის ხატების დოგმატის ტერმინებში. რადგან ღმერთის ხატება ადამიანში სამება ღმერთის ხატებაა, ადამიანი, ისევე როგორც ღმერთი, თავის ჭეშმარიტ ბუნებას სხვასთან ურთიერთობით ახორციელებს. ხატება ნიშნავს ურთიერთობას არა მხოლოდ ღმერთთან, არამედ სხვა ადამიანებთანაც. ისევე როგორც სამი საღმრთო პირი ერთმანეთში და ერთმანეთისათვის ცხოვრობს, ასევე ადამიანიც, რომელიც სამების ხატადაა შექმნილი, ნამდვილი პიროვნება ხდება მაშინ, როდესაც სამყაროს სხვისი თვალით ხედავს, როდესაც სხვის სიხარულსა და მწუხარებას გაითავისებს. თითოეული ადამიანი უნიკალურია და შემქნილია სხვებთან ურთიერთობისათვის.
"მორწმუნეებმა მთელ სამწყსოს როგორც ერთ პიროვნებას უნდა შევხედოთ... და მზად ვიყოთ სიცოცხლე გავწიროთ მოყვასისათვის"(წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი).
"არ არსებობს ცხონების სხვა გზა, გარდა იმისა, რომელიც მოყვასზე გადის..." გულის სიწმინდე ნიშნავს, რომ როდესაც ხედავ ცოდვილს ან ავადმყოფს, მისდამი თანაგრძნობა აღგეძვრება და გული მოგილბება" (წმ. მაკარის ჰომილიები). "ყველა ჩვენგანი მოყვასის განცდებს უნდა განვიცდიდეთ, როგორც საკუთარს. უნდა ვიტანჯებოდეთ და ვტიროდეთ მოყვასთან ერთად და ისე უნდა მოვიქცეთ თითქოს მის სხეულში ვიყოთ. თუ მას რაიმე განსაცდელი დაატყდება თავს ისეთივე მწუხარებას უნდა განვიცდიდეთ, როგორიც საკუთარი განსაცდელის დროს გვექნებოდა” (უდაბნოს მამების გამონათქვამები). ეს კი ჭეშმარიტია სწორედ იმიტომ, რომ ადამიანი სამება ღმერთის ხატებადაა შექმნილი.
ქმნილების მღვდელი და მეფე.
ღმერთის ხატებად შექმნილი ადამიანი, მიკროსამყარო და მედიატორი, ქმნილებისათვის მღვდელიცაა და მეფეც. ცნობიერად და განზრახულად, მას შეუძლია გააკეთოს ორი ისეთი რამ, რასაც ცხოველები მხოლოდ არაცნობიერად, ინსტიქტურად აკეთებენ. პირველია ის, რომ ადამიანს აქვს უნარი ადიდოს ღმერთი იმისათვის, რომ მან ეს სამყარო მოგვცა. ადამიანის საუკეთესო განსაზღვრებაა არა "ლოგიკური", არამედ "ევქარისტიული" ცხოველი. ის უბრალოდ კი არ ცხოვრობს სამყაროში, ფიქრობს მასზე და იყენებს მას, არამედ შეუძლია დაინახოს სამყარო როგორც ღმერთის საჩუქარი, მისი მყოფობის საიდუმლო და მასთან ურთიერთობის საშუალება. ამგვარად, ადამიანს უნარი აქვს მადლიერებით მიუძღვნას ღმერთს მის მიერ მოცემული სამყარო: "შენი, შენთაგან, შენდა შემწირველი ყოველთა და ყოვლისათვის" (წმ. იოანე ოქროპირის ლიტურგია).
მეორეა ის, რომ ღმერთის დიდების გარდა ადამიანს ძალუძს ასევე შეცვალოს სამყარო და ახალი აზრი მიანიჭოს მას. მღვდელი დიმიტრუ სტანილოეს სიტყვებით რომ ვთქვათ "ადამიანი ქმნილებას საკუთარი გაგებისა და ინტელექტუალური შემოქმედების ბეჭედს ასვამს... სამყარო არა მხოლოდ საჩუქარია ადამიანისათვის, არამედ მასზე შრომაც შედის მის მოვალეობაში". ჩვენ მოწოდებული ვართ ღმერთთან თანამშრომლობისათვის; პავლე მოციქული წერს, რომ ჩვენ ვართ "ღმერთის თანაშემწენი" (1 კორ. 3:9). ადამიანი არა მხოლოდ ლოგიკური და ევქარისტიული, არამედ შემოქმედებითი ცხოველიცაა. ადამიანი ღმერთის ხატებაა ნიშნავს, რომ ის შემოქმედია ღმერთის მსგავსად. შემოქმედის როლს ასრულებს არა უხეში ძალით, არამედ თავისი სულიერი ხედვის სიცხადით; მისი მოწოდება არა ბუნებაზე ბატონობა და მისი ექსპლუატაცია, არამედ მისი ფერისცვალება და განწმენდაა.
სხვადასხვაგვარი გზით: მიწის დამუშავებით, ხელოსნობით, წიგნებისა ხატების და წერით ადამიანი ამეტყველებს მატერიალურ საგნებს და მისი მეშვეობით ქმნილებაც მკაფიოდ გამოხატავს ღმერთისადმი დიდებას. უნდა აღვნიშნოთ, რომ ღმერთის პირველი დავალება ახლად შექმნილ ადამისადმი ცხოველებისათვის სახელების დარქმევა იყო (შეს. 2:19-20). ეს თავისთავად შემოქმედებითი აქტია: სანამ რაიმე ობიექტს ან გამოცდილებას სახელს მოვუძებნით, იმ "ზუსტ სიტყვას", რომელიც მის ჭეშმარიტ ხასიათს გამოხატავს, ვერ შევიცნობთ მის არსს და ვერ მოვიხმართ მას. ასეთივე მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ევქარისტიაზე ღმერთს დედამიწის პირველნაყოფებს ვუძღვნით არა მათი თავდაპირველი ფორმით, არამედ ადამიანის ხელით გადასხვაფერებულს: საკურთხეველში მიგვაქვს არა ხორბლის ძნები, არამედ გამომცხვარი პურები, არა ყურძენი, არამედ ღვინო.
ასე რომ, ადამიანი ქმნილების მღვდელია, რადგან აქვს ძალა რომლითაც ღმერთს ადიდებს და მადლიერების ნიშნად მიუძღვნის მისგან საჩუქრად ბოძებულ ქმნილებას. ქმნილების მეფეა იმ ძალით, რომლითაც აყალიბებს, ფორმას აძლევს, ერთმანეთთან აკავშირებს და გადაასხვაფერებს ქმნილებას. ადამიანის ეს იერარქიული და სამეფო ფუნქცია შესანიშნავად აქვს აღწერილი წმ. ლეონტი კვიპრელს: "ზეცით, დედამიწითა და ზღვით, ხითა და ქვით, მთელი ხილული და უხილავი ქმნილებით ვცემ თაყვანს ყველაფრის შემოქმედს, მეუფესა და შემქმნელს. რადგან ქმნილება შემოქმედს პირდაპირ და თავისთავად კი არ ეთაყვანება, არამედ ჩემი საშუალებით განადიდებენ და ეთაყვანებიან ღმერთს ცა, მთვარე, ვარსკვლავები, წყლები, ცვარ-ნამი და მთელი ქმნილება".
მსგავს აზრს გამოთქვამს ჰასიდი რელიგიური ლიდერი აბრამ იაკობ სალაგორელიც: "ყველა ქმნილება, მცენარეები და ცხოველები თავს ადამიანს უძღვნიან, ხოლო ადამიანი კი მათ ღმერთს უძღვნის. როდესაც ადამიანი განიწმიდავს თავისი სხეულის ყველა ნაწილს, როგორც ღმერთისადმი შესაწირავს, ის ამით ყველა ქმნილებას განწმენდს".
შინაგანი სასუფეველი.
"ნეტარ იყვნენ წმინდანი გულითა რამეთუ მათ ღმერთი იხილონ" (მათე 5:8). ღმერთის ხატებად შექმნილი ადამიანი ღვთაებრივის სარკეა. მან იცის ღმერთი საკუთარი თავის შეცნობით: როდესაც საკუთარ თავს უღრმავდება ის ხედავს თუ როგორ აირეკლება ღმერთი მისი საკუთარი გულის სიწმინდეში. ადამიანის ღმერთის ხატებად შექმნის დოგმატი ნიშნავს, რომ თითოეულ პიროვნებაში, მის უჭეშმარიტეს და უშინაგანეს მეში, რასაც ხშირად "გულის სიღრმეს" ან "სულის ფსკერს" უწოდებენ, არის შემოქმედთან შეხვედრისა და ერთობის ადგილი. "სასუფეველი ღმრთისაი შორის თქუენსა არს" (ლუკა 17:21).
შინაგანი სასუფევლის ამგვარი ძიება ერთ-ერთი უმთავრესი თემაა ეკლესიის მამების ნაწერებში. "ყოველგვარ ცოდნას შორის უდიდესია საკუთარი თავის ცოდნა, რადგან ვინც შეიცნობს საკუთარ თავს, მას ეცოდინება ღმერთიც და მისი მსგავსი გახდება" წერს წმ. კლიმენტი ალექსანდრიელი. წმ. ბასილი დიდი კი წერს: "როდესაც ინტელექტი არ არის დაფანტული გარშემომყოფ საგნებში და მთელს გარესამყაროში გრძნობების საშუალებით, ის ბრუნდება საკუთარ თავში და ამაღლდება ღმერთამდე". "ვინც თავის თავს შეიცნობს, მან ყველაფერი იცის" წერს წმ. ისააკ ასური, სხვაგან კი წერს: "გქონდეს მშვიდობა საკუთარ სულში და მაშინ ცასა და დედამიწას მშვიდობა ექნებათ შენთან. გულსმოდგინედ გამოიძიე შენში არსებული საგანძური და დაინახავ იმას, რაც ზეცაშია, რადგან ორივე მათგანს მხოლოდ ერთი შესასვლელი აქვს. კიბე, რომელსაც სასუფეველში აჰყავხარ შენს სულშია დამალული. გაექეცი ცოდვას, ჩაუღრმავდი შენს თავს და საკუთარ სულში აღმოაჩენ ზეცაში ასასვლელ კიბეს".
ამ გამონათქვამებს შეგვიძლია დავუმატოთ ჩვენი თანამედროვეს, თომას მერტონის მოწმობაც: "ჩვენი არსების ცენტრში არის არარსობის წერტილი, რომელსაც ცოდვა და ილუზია არ შეხებია, ეს არის წმინდა ჭეშმარიტების წერტილი ანუ ნაპერწკალი, რომელიც მთლიანად ღმერთს ეკუთვნის და არასოდეს არ არის ჩვენს განკარგულებაში, რომლითაც ღმერთი ჩვენს ცხოვრებას განაგებს და მიუწვდომელია ჩვენი გონების წარმოსახვისა და ნების უხეშობისათვის. ეს პატარა წერტილი არასობისა და აბსოლუტური სიგლახაკისა, არის ღმერთის წმინდა დიდება ჩვენში. შეიძლება ვთქვათ, რომ ეს არის ღმერთის სახელი დაწერილი ჩვენში, როგორც ჩვენი სიგლახაკე, უპოვარება, ღმერთზე დამოკიდებულება და მისი შვილება. ეს წერტილი წმინდა ბრილიანტივითაა, რომელიც ზეცის უხილავი ნათლით ბრწყინავს. ის ყველაშია და მისი დანახვა რომ შეგვეძლოს დავინახავდით სინათლის მილიარდობით წერტილს, რომლებიც იკრიბებიან მზის ბრწყინვალებაში და სრულიად ფანტავენ ცხოვრების სიბნელესა და სისასტიკეს... ზეცის კარიბჭე ყველგანაა".
"გაექეცი ცოდვას", დაჟინებით იმეორებს წმ. ისააკ ასური და ეს სიტყვები განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია. თუ გვინდა ჩვენში ღმერთის სახე აირეკლოს, სარკე სუფთა უნდა იყოს. სინანულის გარეშე შეუძლებელია საკუთარი თავის შეცნობა და შინაგანი სასუფევლის აღმოჩენა. როდესაც მეუბნებიან "დაბრუნდი საკუთარ თავში, შეიცანი თავი შენი", აუცილებლად უნდა გამოვიკვლიო: რომელი "მე" უნდა აღმოვაჩინო? რა არის ჩემი ჭეშმარიტი "მე"? ფსიქოანალიზი გვიხსნის "მე"-ს ისეთ სახეობას, რომელსაც ხშირად არა "სასუფეველში მიმავალ", არამედ იმ კიბისაკენ მივყავართ, რომელიც შლამიან და გველებით მოფუთფუთე სარდაფში ჩადის. "შეიცან თავი შენი" ნიშნავს შეიცანი შენი თავი როგორც ღმერთის მიერ შემქნილი და მასზე დამოკიდებული, შეიცანი შენი თავი ღმერთში".
მართლმადიდებლური ასკეტური ტრადიციის თანახმად, ხაზი უნდა გავუსვათ იმას, რომ ჩვენს ჭეშმარიტ "მე"-ს, რომელიც "ღმერთის ხატებაა" მხოლოდ მაშინ აღმოვაჩენთ, როდესაც მოვაკვდინებთ ჩვენს ცრუ და დაცემულ "მე"-ს. "რომელმან წარიწყმიდოს სული თვისი ჩემთვის, მან პოოს იგი" (მათე 16:25): მხოლოდ ის, ვინც ხედავს თავის ცრუ "მე"-ს, როგორიც ის სინამდვილეშია და უარყოფს მას, შესძლებს გაარჩიოს თუ რომელია მისი ჭეშმარიტი "მე", რომელსაც ღმერთი ხედავს. წმ. ბარსანუფი ხაზს უსვამს ცრუ და ჭეშმარიტ "მე"-ს შორის განსხვავებას და წერს: "დაივიწყე შენი თავი და შეიცანი იგი".
ბოროტება, ადამიანის ტანჯვა და ცოდვით დაცემა.
დოსტოევსკის შესანიშნავ რომანში, "ძმები კარამაზოვები", ივანე თავის ძმას ეკითხება: "წარმოიდგინე, რომ აშენებ ისეთ ნაგებობას, რომლითაც ბოლოს და ბოლოს ბედნიერებას, მშვიდობასა და მოსვენებას მიანიჭებ ადამიანებს, მაგრამ ამისათვის აუცილებელია აწამო ერთი პაწაწინა ჩვილი ბავშვი... და შენი ნაგებობა მის ცრემლებზე დააშენო, დათანხმდებოდი ამ პირობით შედგომოდი მშენებლობას? "არა, არ დავთანხმდებოდი", პასუხობს ალიოშა. თუ ჩვენ არ დავთანხმდებოდით ამის გაკეთებას, მაშინ ცხადია, რომ ამას არც ღმერთი დაეთანხმება.
სომერსეტ მოემი წერს, რომ მას შემდეგ რაც ნახა მენინგიტით დაავადებული პატარა ბავშვის ნელი სიკვდილი, აღარ შეეძლო ერწმუნა, რომ ღმერთი სიყვარულია. ზოგიერთს კი უწევს უყუროს სრულ დეპრესიაში ჩავარდნილ ქმარს ან ცოლს, შვილს ან მშობელს: ტანჯვის მთელს სფეროს თუ განვიხილავთ, იქნებ არაფერია ქრონიკულ მელანქოლიაში ყოფნაზე საშინელი. როგორია ჩვენი პასუხი? როგორ მოვარიგოთ ერთმანეთთან მოსიყვარულე ღმერთის რწმენა, ვინც ყველაფერი შექმნა და იხილა, რომ ეს იყო "კეთილ ფრიად", ტკივილის, ცოდვისა და ბოროტების არსებობასთან?
თავიდანვე უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ შეკითხვაზე იოლი პასუხის გაცემა შეუძლებელია. ტკივილი და ბოროტება ირაციონალურად გვიპირისპირდებიან. ტანჯვა, საკუთარიცა და სხვისიც, ჩვენი ცხოვრებისეული განცდაა და არა თეორიული პრობლემა, რომელის ახსნა-განმარტებაც შესაძლებელია. თუკი არსებობს ტანჯვის ახსნა, ის უფრო ღრმა დონეზე იქნება, ვიდრე სიტყვები. ტანჯვის "გამართლება" შეუძლებელია, მაგრამ შესაძლებელია მისი მიღება და გამოყენება და ამით მისი ფერისცვალება. "ტანჯვისა და ბოროტების პარადოქსის გადაწყვეტა თანაგრძნობისა და სიყვარულის განცდაშია" წერს ნიკოლაი ბერდიაევი.
მაშინ, როდესაც სამართლიანად გვეპარება ეჭვი "ბოროტების პრობლემის" იოლი გადაწყვეტის არსებობაში, მოდით ყურადღებით განვიხილოთ შესაქმის მესამე თავში მოთხრობილ ადამიანის ცოდვით დაცემის შესახებ ამბავში ორი სასიცოცხლო ნიშანსვეტის პირდაპირი თუ სიმბოლური განმარტება.
შესაქმის თხრობა იწყება "გველზე" (3:1), ანუ ბოროტზე საუბრით, ვინც პირველი იყო იმ ანგელოზთა შორის რომლებიც ღმერთს განუდგნენ თვითნებურობის ჯოჯოხეთისაკენ. მოხდა ორი დაცემა: ჯერ ანგელოზებისა და შემდეგ ადამიანისა. მართლმადიდებლობისათვის ანგელოზების დაცემა არა ხატოვნად მოთხრობილი ზღაპარი, არამედ სულიერი ჭეშმარიტებაა. ადამიანის შექმნამდე სულიერ სფეროში გზები უკვე გაყოფილი იყო: ანგელოზების ნაწილი მტკიცედ დარჩა ღმერთის მორჩილებაში, დანარჩენებმა კი უარყვეს ღმერთი. ამ "ცათა შინა ბრძოლასთან" (გამოცხ. 12:7) დაკავშირებით წმ. წერილში მხოლოდ ფარული მოწმობაა. დეტალურად არ არის ნათქვამი თუ რა მოხდა. უფრო ნაკლები ვიცით ღმერთის გეგმის შესახებ ამ სფეროში შესაძლო შერიგებაზე, როგორ (თუ საერთოდ) მოხდება დროთა განმავლობაში ბოროტის გამოხსნა. იქნებ, როგორც ეს იობის წიგნის პირველ თავშია, ბოროტი არც ისე ბნელია, როგორც ჩვეულებრივ ხატავენ ხოლმე. მიწიერი არსებობის ამ ეტაპზე სატანა ჩვენი მტერია, მაგრამ მას ასევე აქვს პირდაპირი ურთიერთობა ღმერთთანაც, რის შესახებაც ჩვენ საერთოდ არაფერი ვიცით და ჩვენი მხრივ ბრძნული არ იქნება, თუ რაღაც ვარაუდების გამოთქმას დავიწყებთ, უმჯობესია საკუთარ საქმეს მივხედოთ. თუმცა, ტკივილის პრობლემასთან შეჭიდებისათვის სამ საინტერესო მომენტზე უნდა გავამახვილოთ ყურადღება. პირველია ის, რომ გარდა იმ ბოროტებისა, რომელზეც ადამიანები პიროვნულად ვართ პასუხისმგებლები, სამყაროში არიან უზარმაზარი პოტენციის მქონე ძალები, რომელთა ნებაც ბოროტისკენაა მიმართული. ეს ძალები, თუმცა არაადამიანურია, მიუხედავად ამისა პიროვნულია. ამ დემონური ძალების არსებობა ჰიპოთეზა და ლეგენდა კი არა, არამედ ბევრი ჩვენგანისათვის, ვაი რომ, უშუალო გამოცდილებაა. მეორე, რომ დაცემული სულიერი ძალების არსებობა გვეხმარება გავიგოთ თუ რატომ უნდა ყოფილიყო ადამიანის შექმნამდე სამყაროში უწესრიგობა, განადგურება და სისასტიკე. მესამე კი ისაა, რომ ანგელოზთა ამბოხება ძალიან ნათლად გვიჩვენებს, რომ ბოროტის წარმოშობის მიზეზი არა მატერიალურ, არამედ სულიერ სფეროშია. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ბოროტი არ არის "რაღაც საგანი", რაიმე არსება ან სუბსტანცია, არამედ არასწორი დამოკიდებულება იმისადმი, რაც თავისთავად კეთილია. ამგვარად, ბოროტის წარმოშობის წყარო სულიერი არსებების თავისუფალ ნებაშია, რომლებსაც ზნეობრივი არჩევანის უნარი აქვთ მინიჭებული და ამ უნარს არასწორად იყენებენ.
ძალიან ბევრი გამოგვივიდა "გველზე" საუბარი, მაგრამ შესაქმის თხრობიდან ნათელი ხდება, რომ თუმცა ანგელოზების დაცემის გამო ადამიანი ამქვეყნად უკვე დაზიანებული იბადება, მაინც არაფერი აიძულებს მას შესცოდოს. ევა "გველმა" აცდუნა, მაგრამ მას ჰქონდა იმის თავისუფლება, რომ უარი ეთქვა გველის შემოთავაზებაზე. მისი და ადამის პირველქმნილი ცოდვა მდგომარეობდა დაუმორჩილებლობის ცნობიერ აქტში, ღმერთის სიყვარულის განზრახ უარყოფასა და თავისუფალი ნებით არჩეულ შემობრუნებაში ღმერთისაგან საკუთარი თავისაკენ (შეს. 3:2, 3:11).
ის, რომ ადამიანი ფლობს და იყენებს თავისუფალ ნებას, სრულად ვერ ახსნის ჩვენს მიერ დასმულ პრობლემას. რატომ დაუშვა ღმერთმა, რომ ანგელოზებს შეეცოდათ? რატომ დაუშვა ღმერთმა ბოროტება და ტანჯვა? ვპასუხობთ: იმიტომ, რომ ის სიყვარულის ღმერთია. სიყვარული გულისხმობს გაზიარებასა და თავისუფლებას. ღმერთმა, როგორც სიყვარულის სამებამ, მოისურვა თავისი სიცოცხლე მის ხატად შექმნილი პიროვნებებისათვის გაეზიარებინა, რომლებსაც უნარი ექნებოდათ ამ სიყვარულით ურთიერთობაზე თავისუფლად და საკუთარი სურვილით ეპასუხათ. სადაც არ არის თავისუფლება იქ სიყვარული ვერ იქნება. იძულება გამორიცხავს სიყვარულს. როგორც პავლე ევდოკიმოვი წერდა, ღმერთს ყველაფერი შეუძლია გარდა იმისა, რომ გვაიძულოს მისი სიყვარული. მაშასადამე ღმერთმა, ვისაც სიყვარულის გაზიარება უნდოდა, შექმნა არა რობოტები, რომლებიც მექანიკურად დაემორჩილებოდნენ, არამედ თავისუფალი ნებით დაჯილდოვებული ანგელოზები და ადამიანები. ანთროპომორფულ ტერმინებს თუ გამოვიყენებთ, შეიძლება ვთქვათ, რომ ღმერთი რისკზე წავიდა, რადგან თავისუფლების ნიჭთან ერთად ადამიანს ცოდვის ჩადენის შესაძლებლობაც მისცა. მაგრამ ვინც არავითარ რისკზე არ მიდის, მას არ უყვარს.
თავისუფლების გარეშე ცოდვა არ იარსებებდა, მაგრამ თავისუფლების გარეშე ადამიანი ღმერთის ხატებაც არ იქნებოდა და არ ექნებოდა მასთან სიყვარულით ერთობის უნარი.
ცოდვით დაცემის შედეგები.
ადამიანმა, რომელიც წმ. სამებასთან თანამეგობრობისათვის შეიქმნა და მოწოდებულია წარემატოს სიყვარულში საღმრთო ხატებიდან მსგავსებისაკენ მიმავალ გზაზე, აღმასვლის ნაცვლად დაღმასვლა არჩია. მან უარყო ღმერთის მიმართ ურთიერთობა, რაც მისი ჭეშმარიტი არსია. იმის ნაცვლად, რომ სამყაროსა და ღმერთს შორის მედიატორი და გამაერთიანებელი ყოფილიყო, მან წარმოშვა დაყოფა: დაყოფა თვით ადამიანში, ადამიანისა სხვებთან, ადამიანსა და ბუნების სამყაროს შორის. თვით მას ღმერთისაგან მიცემული აქვს თავისუფლების ნიჭი, ის კი სისტემატურად არ აძლევს თავისუფლებას თანამოძმეებს. მიცემული აქვს კურთხევა და ძალა, რომ გარდაქმნას სამყარო და ახალი აზრი მიანიჭოს მას, მან კი ბოროტად გამოიყენა ეს ძალა გამანადგურებელი იარაღის შესაქმნელად. ამგვარი ბოროტად გამოყენების შედეგები, უფრო მეტად ინდუსტრიული რევოლუციის შემდეგ, აშკარად გამოჩნდა გარემოს სწრაფ დაბინძურებაში.
ადამიანის "პირველქმნილი ცოდვა" იმაში მდგომარეობს, რომ მან ღმერთ-ცენტრულობიდან პირი იბრუნა ეგოცენტრულობისაკენ, რაც პირველ რიგში იმას ნიშნავდა, რომ მეტად აღარ განიხილავდა სამყაროსა და სხვა ადამიანებს ევქარისტიულად, როგორც ღმერთთან ურთიერთობის საიდუმლოს, ღმერთისაგან ბოძებულ საჩუქარს, რომელიც მადლობით უკან უნდა მიერთმია მისთვის. დაიწყო სამყაროსთან მოპყრობა როგორც საკუთრებასთან, რომელსაც უნდა დაეუფლოს, ექსპლუატაცია გაუწიოს და შთანთქას. ადამიანი მეტად აღარ ხედავდა სხვა პიროვნებებსა და საგნებს როგორებიც ისინი სინამდვილეში არიან ღმერთში, არამედ როგორც სიამოვნებისა და სურვილების დაკმაყოფილების ობიექტებს. ამის შედეგად კი ჩაიკეტა საკუთარი სურვილების მანკიერ წრეში და რაც უფრო მეტ სიამოვნებას იღებდა მით მეტი დაუკმაყოფილებლობის გრძნობა ჰქონდა. მისთვის სამყარო აღარ იყო გამჭვირვალე ფანჯარა, საიდანაც ის ღმერთს ხედავდა, არამედ ის გახდა ბუნდოვანი, მისთვის სამყარო აღარ იყო სიცოცხლის მომცემელი და ხრწნილებასა და კვდომას დაექვემდებარა. "რამეთუ მიწა ხარ და მიწადცა მიიქცე" (შეს. 3:19). ეს ჭეშმარიტია დაცემული ადამიანისა და ყველა ქმნილებისათვის, რამდენადაც ის მოწყვეტილია სიცოცხლის ერთადერთ წყაროს, ღმერთს.
ადამიანის დაცემის შედეგები იყო როგორც ფიზიკური, ასევე ზნეობრივიც. ფიზიკურ დონეზე ადამიანი დაექვემდებარა ტკივილსა და ავადმყოფობას, სიბერის სისუსტესა და სხეულის დაშლას. ქალის სიხარული ახალი სიცოცხლის მოვლინებისას შეერია მშობიარობის მწვავე ტკივილების განცდას (შეს. 3:16). არც ერთი მათგანი არ იყო ღმერთის თვდაპირველი გეგმის ნაწილი. ცოდვით დაცემის შემდეგ ადამიანები დაექვემდებარნენ სულისა და სხეულის გაყრას ფიზიკური სიკვდილის დროს. მაინც, ფიზიკური სიკვდილი უნდა განვიხილოთ არა როგორც სასჯელი, არამედ როგორც განთავისუფლების საშუალება, რომელიც ღმერთმა თავისი სიყვარულიდან გამომდინარე ადამიანებს მისცა. ღმერთს არ სურდა ადამიანს უსასრულოდ ეცხოვრა დაცემულ სამყაროში, მარადიულად ჩაკეტილს თავისი გამოგონების მანკიერ წრეში და მისცა ადამიანს მისგან თავის დაღწევის საშუალება. რადგან სიკვდილი სიცოცხლის დასასრული კი არა მისი განახლების დასაწყისია, ფიზიკური სიკვდილის მიღმა ჩვენ მოველით სულისა და სხეულის ხელახლა შეერთებას სამსჯავროზე, საყოველთაო აღდგომისას. ამგვარად, სიკვდილის დროს ჩვენი სულისა და სხეულის ერთიმეორისაგან განცალკავებისას ღმერთი მოქმედებს როგორც მეკეცე: როდესაც თიხის ჭურჭელი ძერწვის დროს მრუდდება, ის ამტვრევს თიხას, რომ ხელახლა ჩამოქნას ის (იერ.18:1-6).
ზნეობრივი თვალსაზრისით, ცოდვით დაცემის შედეგია იმედგაცრუება, მოწყენილობა და დეპრესია. სამუშაო, რომელიც ადამიანისათვის სიხარულის წყარო და ღმერთთან ურთიერთობის საშუალება უნდა ყოფილიყო, ახლა უმეტესად უხალისოდ სრულდებოდა "ოფლითა პირისა შენისაითა" (შეს. 3:19). ადამიანი დაექვემდებარა შინაგან გაუცხოებას: დაუსუსტდა ნება, მასში მოხდა დაყოფა საკუთარი თავის წინააღმდეგ და ის გახდა საკუთარი თავის მტერი და დამსჯელი. როგორც პავლე მოციქული წერს: "რამეთუ უწყი, ვითარმედ არარაი დამკვიდრებულ არს ჩემ თანა, ესე იგი არს ხორცთა შინა ჩემთა კეთილი, რამეთუ ნებაი იგი წინა მიც მე, ხოლო საქმედ კეთილსა მას არა ვჰპოებ. რამეთუ არა რომელი-იგი მნებავს კეთილი, მას ვჰყოფ, არამედ რომელი-იგი არა მნებავს ბოროტი, მას ვიქმ... უბადრუკი მე ესე კაცი! ვინ-მე მიხსნეს ხორცთა ამათგან ამის სიკუდილისათა?" (რომ. 7:18,19,24). აქ პავლე მოციქული გულისხმობს არა მხოლოდ იმას, რომ ჩვენში კეთილსა და ბოროტს შორის დაპირისპირებაა, არამედ იმასაც, რომ ძალიან ხშირად აღმოვჩნდებით ხოლმე ზნეობრივად პარალიზებული: გულწრფელად გვსურს ავირჩიოთ კეთილი, მაგრამ აღმოვჩნდებით ისეთ სიტუაციაში, სადაც ჩვენი ყველა არჩევანის შედეგი ბოროტია. თითოეულმა ჩვენგანმა პირადი გამოცდილებით ზუსტად იცის თუ რას გულისხმობს პავლე მოციქული.
თუმცა პავლე მოციქული სიფრთხილეს იჩენს, როდესაც ამბობს: "რამეთუ უწყი, ვითარმედ არარაი დამკვიდრებულ არს ხორცთა შინა ჩემთა კეთილი". ჩვენი ასკეტური ბრძოლა ხორცის წინააღმდეგაა და არა სხეულისა, როგორც ასეთის. "ხორცი" და "სხეული" ერთიდაიგივე არ არის. ტერმინი ხორცი, რომელიც პავლე მოციქულის ციტატაშია ნახსენები, აღნიშნავს ყველაფერ იმას, რაც ჩვენში ცოდვილი და ღმერთის საწინააღმდეგოა. ამგვარად, ამ ტერმინში დაცემული ადამიანის ავხორცული სულიც მოიაზრება. უნდა გვძულდეს ხორცი და არა სხეული, რომელიც ღმერთის ხელითქმნული და სულიწმინდის ტაძარია. ასკეტური თვითუარყოფა არა სხეულის წინააღმდეგ, არამედ ხორცის წინააღმდეგ ბრძოლაა სხეულისათვის. როგორც მამა სერგეი ბულგაკოვი წერდა: "მოაკვდინე ხორცი, რომ მოიპოვო სხეული". ასკეტიზმი არა თვით-დამონება, არამედ გზაა თავისუფლებისაკენ. ადამიანში თვითწინააღმდეგობების დახლართული ბადეა და მხოლოდ ასკეტიზმის საშუალებით შეუძლია ბუნებრივობის მიღწევა.
ასკეტიზმი, როგორც ბრძოლა ხორცის წინააღმდეგ, ადამიანის მეს ცოდვილი და დაცემული ასპექტის წინააღმდეგ, ყველა ქრისტიანს მოეთხოვება და არა მხოლოდ მათ, ვისაც მონოზვნობის აღთქმა აქვს დადებული. მონოზვნური და დაქორწინებული ცხოვრების მოწოდება - უარყოფისა და დადასტურების გზა უნდა განვიხილოთ როგორც ერთმანეთის პარალელური და ურთიერთშემავსებელი. მონოზონი დუალისტი კი არ არის, არამედ მას, ისევე როგორც დაქორწინებულ ქრისტიანს სურს განიცადოს მატერიალური ქმნილებისა და ადამიანის სხეულის არსებითი სიკეთეები; ასევეა დაქორწინებული ქრისტიანიც მოწოდებული ასკეტური ცხოვრებისაკენ. განსხვავება მხოლოდ ასკეტური ბრძოლის გარეგნულ პირობებშია. მონოზონიცა და დაქორწინებულიც ასკეტებიც არიან და მატერიალისტებიც (ამ სიტყვის ჭეშმარიტი ქრისტიანული აზრით), ცოდვის უარმყოფელებიცა და ამქვეყნიური სიკეთეების დამადასტურებლებიც.
მართლმადიდებლური ტრადიცია არ ამცრობს ცოდვით დაცემის შედეგებს, თუმცა არ სჯერა, რომ მისი შედეგი "ტოტალური გარყვნილებაა", როგორც ამას კალვინისტები ამტკიცებენ როდესაც განსაკუთრებულად პესიმისტურ განწყობაზე არიან. ღმერთის ხატება ადამიანში გამკრთალდა, მაგრამ არ წაშლილა. დაცემულ სამყაროშიც კი ადამიანი ინარჩუნებს დიდსულოვანი თავგანწირვისა და თანაგრძნობის უნარს, რაღაც რაოდენობით ინარჩუნებს ღმერთის ცოდნას და შეუძლია მასთან მადლისმიერი ურთიერთობა. ძველ აღთქმაში მრავალი წმინდანია, ქალიცა და კაციც: აბრაამი და სარა, იოსები და მოსე, ილია და იერემია; რჩეული ისრაელის ხალხის გარეთ არიან ასევე ისეთი მოღვაწეები, როგორიცაა სოკრატე, რომლებიც არა მარტო ასწავლიდნენ ჭეშმარიტებას, არამედ ცხოვრობდნენ კიდეც მისით. მაინც, ჭეშმარიტებად რჩება ის, რომ ადამის პირველქმნილმა ცოდვამ, შეერთებულმა ყოველი შემდგომი თაობის პიროვნულ ცოდვებთან ისეთი ნაპრალი შექმნა ღმერთსა და ადამიანს შორის, რომ ადამიანს საკუთარი ძალისხმევით აღარ შეეძლო ამ ნაპრალზე ხიდის გადება.
არავინ ეცემა მარტო.
მართლმადიდებლური ტრადიციის მიხედვით ადამის პირველქმნილი ცოდვა კაცობრიობის მთელს მოდგმაზე ახდენს გავლენას და მისი შედეგი ჩანს როგორც ფიზიკურ ასევე ზნეობრივ დონეზე: მისი შედეგებია არა მხოლოდ ავადმყოფობა და ფიზიკური სიკვდილი, არამედ ზნეობრივი სისუსტე და პარალიზება. მაგრამ გულისხმობს ეს მემკვიდრეობით მიღებულ დანაშაულსაც? აქ მართლმადიდებლობა უფრო ფრთხილია. პირველქმნილი ცოდვა არ უნდა განვმარტოთ იურიდიულ ან ვითომდა ბიოლოგიურ ტერმინებში, თითქოს ის იყოს რაღაც ფიზიკური "ნაკლი", რომელიც მემკვიდრეობით გადაეცემა. ასეთი აზრი, რომელიც ნეტარი ავგუსტინეს შეხედულებად ითვლება, მართლმადიდებლობისათვის მიუღებელია. პირველქმნილი ცოდვის დოგმატი ნიშნავს, რომ ჩვენ დავიბადეთ გარემოში, სადაც ადვილია ბოროტის ქმნა და ძნელია სიკეთის კეთება, ადვილია ატკინო სხვას, მაგრამ ძნელია მისი ჭრილობების განკურნება; ადვილია ეჭვი აღძრა ადამიანებში და ძნელია მათი ნდობის მოპოვება. ეს ნიშნავს, რომ თითოეული ჩვენთაგანის მოქმედება განპირობებულია კაცობრიობის მოდგმის მიერ დაგროვებულ ცუდის ქმნითა და ფიქრით და აქედან გამომდინარე არასწორად არსებობით. ამ დაგროვილ ცუდს ჩვენის მხრივ დავუმატეთ საკუთარი ნებით ჩადენილი ცოდვები და ნაპრალი უფრო გაფართოვდა. სწორედ კაცობრიობის მოდგმის სოლიდარობაშია პირველქმნილი ცოდვის დოგმატის აშკარა უსამართლობის ახსნა. ვსვამთ კითხვას: რატომ უნდა იტანჯოს მთელმა კაცობრიობის მოდგმამ ადამის ცოდვით დაცემის გამო? რატომ უნდა დაისაჯოს ყველა ერთი ადამიანის ცოდვის გამო? პასუხი ის არის, რომ ღმერთის ხატებად შექმნილი ადამიანები ურთიერთდამოკიდებული და თანაარსებულნი არიან. არცერთი ადამიანი არ არის ცალკე კუნძული. ჩვენ ვართ "ურთიერთას ასოებ" (ეფ. 4:25) და ნებისმიერი მოქმედება, რომელსაც კაცობრიობის მოდგმის რომელიმე წევრი სჩადის, აუცილებლად ახდენს გავლენას მის დანარჩენ წევრებზე. თუმცა ჩვენ არა ვართ დამნაშავეები სხვების ცოდვების გამო, მაინც რაღაცნაერად ყოველთვის მათი მონაწილეები ვართ. "როდესაც ვინმე ეცემა", ამბობს ალექსეი ხომიაკოვი, "ის ეცემა მარტო; მაგრამ ვერავინ ცხონდება მარტო". ხომ არ უნდა ეთქვა მას აგრეთვე, რომ არავინ ეცემა მარტო? დოსტოევსკის "ძმებ კარამაზოვებში" სტარეცი ზოსიმა ახლოსაა ჭეშმარიტებასთან, როდესაც ამბობს, რომ თითოეული ჩვენთაგანი "პასუხისმგებელია ყველასთვის და ყველაფრისათვის". "ხსნის მხოლოდ ერთი გზა არსებობს, რომ გახდე პასუხისმგებელი ყველა ადამიანის ცოდვებზე. გახდები თუ არა გულწრფელად პასუხისმგებელი ყველასა და ყველაფრისათვის, მაშინვე დაინახავ, რომ ეს მართლაც ასეა და მართლაც მიგიძღვის დანაშაული ყველაფერში".
ღმერთი იტანჯება?
ამწუხრებს თუ არა ჩვენი ცოდვები ღმერთს? ისიც იტანჯება როდესაც ჩვენ ვიტანჯებით? შეგვიძლია თუ არა ვუთხრათ ადამიანს რომელიც იტანჯება: "თვით ღმერთი, სწორედ ამ წუთში იტანჯება იმით, რითაც შენ და ამარცხებს შენს ტანჯვას".
პირველი საუკუნეების ეკლესიის მამები მტკიცედ იცავდნენ აზრს ღმერთის ტრანცენდენტულობის, მისი "უვნებელობის" შესახებ. ეს ნიშნავს, რომ მაშინ, როდესაც ღმერთის მიერ შექმნილი ადამიანი შეიძლება იტანჯებოდეს, თვით ღმერთი - არასოდეს. ხომ არ შეგვიძლია ვთქვათ ამ საკითხის შესახებ უფრო მეტი ისე, რომ არ უარვყოთ პატრისტიკული სწავლება? ძვ. აღთქმაში, ქრისტეს განკაცებამდე დიდი ხნით ადრე ღმერთის შესახებ სწერია: "ვეღარ აიტანა მისმა სულმა ისრაელის ტანჯვა" (მსაჯულნი 10:16). სხვაგან, ძველ აღთქმაში ღმერთი ამბობს: "განა ჩემი ძვირფასი შვილი არ არის ეფრემი? ჩემი ნებიერი ბავშვი არ არის? რამდენჯერ ვახსენებ, იმდენჯერ თვალწინ მიდგას, ამიტომაც შიგანი მეწვის მის გამო” (იერემია 31:20). "როგორ გაგიმეტო ეფრემ? როგორ გაგწირო ისრაელ?... გადამიბრუნდა გული, ერთიანად ამიტანა სიბრალულმა". (ოსია 11:8). თუ ეს ციტატები საერთოდ რაიმეს ნიშნავს, ისინი უნდა ნიშნავდეს იმას, რომ ღმერთი განკაცებამდეც კი თავისი ქმნილების ტანჯვის უშუალო თანამონაწილეა. ჩვენი საცოდაობა ღმერთში მწუხარებას იწვევს, მისი ცრემლები ადამიანისას უერთდება. აპოფატიკური მიდგომისადმი პატივისცემა რა თქმა უნდა გვაიძულებს ფრთხილად ვიყოთ ღმერთისადმი ადამიანური გრძნობების უხეშად და არაკვალიფიციურად მიკუთვნებისას, მაგრამ იმის თქმის უფლება მაინც გვაქვს, რომ "სიყვარული სხვების ტანჯვას ითავისებს" წერია წიგნში "სულით გლახაკების შესახებ". თუ ეს მართალია ადამიანური სიყვარულის შემთხვევაში, მაშინ რამდენად უფრო მართალი იქნება ეს საღმრთო სიყვარულის შესახებ. რადგან ღმერთი სიყვარულია და სამყაროს შექმნა სიყვარულის აქტია, რადგან ღმერთი პიროვნულია და ეს კი გაზიარებას გულისხმობს, ის არ არის ინდეფერენტული დაცემული სამყაროს მწუხარებების მიმართ. თუ მე, ადამიანი, არ ვარ შეძრული სხვისი ტკივილების გამო, მაშინ რაში გამოიხატება ჩემი მისდამი სიყვარული? აქედან უეჭველად გამომდინარეობს, რომ ღმერთი ითავისებს ქმნილების ტკივილს.
ჭეშმარიტად ნათქვამია, რომ ღმერთის გულში ჯვარი მანამ იყო, სანამ ის იერუსალიმის გარეთ აღიმართებოდა და თუმცა ხის ჯვარი ჩამოხსნეს, ღმერთის გულში ჯვარი კვლავ რჩება. ეს არის ტკივილისა და გამარჯვების ჯვარი - ორივე ერთად. ისინი, ვისაც ამის დაჯერება შეუძლია, აღმოაჩენენ, რომ მათი სიხარული მწუხარებასთანაა შეზავებული და ადამიანურ დონეზე ეზიარებიან გამარჯვებული ტანჯვის საღმრთო გამოცდილებას.
Комментариев нет:
Отправить комментарий