ნიკოლაი ტრუბეცკოის ნაშრომის - "ინდუისტური რელიგიები და ქრისტეანობა" მიხედვით
თთ. 1-6; 7-12.
1
ჩვენს არამდგრად, ევროპული კულტურისადმი დაეჭვებისა და იმედგაცრუებათა ეპოქაში, ჭეშმარიტების გზას ამცდარი ადამიანები ხშირად თავიანთ მზერას აღმოსავლურ კულტურას მიაპყრობენ და ქრისტეანობასა და "აღმოსავლურ რელიგიათა" ერთგვარი სინთეზის შექმნაზე ოცნებობენ.
ამ იდეის მიმდევრები დიდი ხანია გაჩნდნენ ანგლოსაქსურ ქვეყნებში, სადაც უეკლესიო და დოგმატებისგან განძარცული ქრისტეანობა რაღაც ფარისევლურ პირმოთნეობად იქცა. სწორედ იქ ჩაისახა თეოსოფია, რომელმაც ჩვენს ინტელიგენციაში, რომელიც თითქმის საუკუნის განმავლობაში ჩამოაშორეს ეკლესიას და ამის გამო ცუდად იცნობს მართლმადიდებლობას.
ინტელიგენციაში, რომელიც თავის რელიგიურ მოთხოვნილებებს იკმაყოფილებს ყველგან, სადაც კი მოესურვება, მაგრამ არა მართლმადიდებლობაში, რომელიც წინასწარვე გაკოტრებულად რომ ჰყავს გამოცხადებული, მყარი ქრისტეანული მსოფლმხედველობის უქონლობა შესაძლებლობას უსპობს მას დაინახოს ის უღრმესი განსხვავება, რომელიც არსებობს ქრისტეანობასა და აღმოსავლურ-მისტიკურ ფილოსოფიური სისტემებს შორის.
2
მოციქული იოანე ამბობს: "საყვარელნო, ყველა სულს ნუკი ენდობით, არამედ გამოსცადეთ, ღვთისაგან არიან თუ არა, რადგანაც მომრავლდნენ ცრუწინასწარმეტყველნი ქვეყნად" (1 იოანე 4:1). ამ მცნების დაცვა განსაკუთრებულად საჭიროა დღეს, როდესაც "უსჯულოების საიდუმლო" ასე ზეიმობს.
დღეს თვით განათლებული და მორწმუნე ადამიანებიც კი უაღრესად არასწორად შეიმეცნებენ მართლმადიდებლური ეკლესიის სწავლებას სატანაზე, როგორც რეალურად არსებულ არსებაზე, რომელიც დემონთა მთელი ხროვის ბელადი და მეთაურია.
თუკი ვირწმუნებთ სატანის არსებობას და იმას, რომ ის გამუდმებით ეძებს ხელსაყრელ შემთხვევას ადამიანთა საცთუნებლად, როგორც პეტრე მოციქული ბრძანებს: "იფხიზლეთ და ფრთხილად იყავით, რადგანაც თქვენი მტერი ეშმაკი დაძრწის, როგორც მბრდღვინავი ლომი, და მსხვერპლს დაეძებს" (1 პეტრე 5:8) და, რომ ამ მიზნით ხშირად ეცხადება მათ ყველაზე მომხიბლავი და მაცთუნებელი ფორმით, - ჩვენთვის ნათელი გახდება თუ როგორი კოლოსალური განსაცდელის ქვეშ იმყოფება ყოველი მისტიკოსი, რომელიც ღვთიურ გამოცხადებათა ძიებაშია; გამოცხადება კი ეშმაკისგანაც შეიძლება მოვიდეს და საღმრთო გამოცხადებისგან მისი განსხვავება ადვილი როდია.
მართლმადიდებლური ეკლესიის სწავლებით, გარდაცვლილი ადამიანის სულს, რომელიც ეს ესაა გამოეყო თავის სხეულს, სხვადასხვა სახით ესხმიან თავს ეშმაკნი, და მის დაპატრონებას ცდილობენ. ოდენ მადლით გარემოცულ და მფარველი ანგელოზით დაცულ ქრისტეანი მართლმადიდებელის სულს თუ ძალუძს, სძლიოს და თავი დააღწიოს იმ ურიცხვ დაბრკოლებას, რომელსაც სიკვდილის პირველივე წუთებიდანვე უქმნიან მას დემონები.
ამიტომაც არის ასე მნიშვნელოვანი ადამიანის გარდაცვალებისას ლოცვა და სინანული, ამიტომა აქვს ასეთი უდიდესი მნიშვნელობა ზიარების საიდუმლოს და ეკლესიის გაძლიერებულ ლოცვას გარდაცვლილი სულის საცხოვნებლად გარდაცვალებიდან მე-3, მე-9 და საერთოდ, მთელი 40 დღის განმავლობაში, ე. ი. იმ დროს, როდესაც ქრისტეანის სული საზვერეებს გადის და მეზვერეთა, ანუ დემონთა მიერ გამოიცდება.
მეტ-ნაკლებად იგივე მოსდით იმ ადამიანთა სულებსაც, რომლებიც სიცოცხლეშივე იმდენად არიან სხეულებრივი გარსისგან ემანსიპირებულნი, რომ შეუძლიათ უშუალო კონტაქტები დაამყარონ სულიერ სამყაროსთან. ამგვარი ადამიანების სულს სხვადასხვა სახით თავს ესხმიან დემონები და ვაი მათ, თუ ამ "ექსტაზის", ანუ "თავისი თავისგან გამოსვლის" ჟამს მათი საკბილონი გახდებიან.
ასეთ შემთხვევაში მნიშვნელობა აქვს იმასაც, "გამოსვლა საკუთარი თავიდან" ღვთისადმი ლოცვით და სულიერ-ზნეობრივი მისწრაფების შედეგია თუ ცნობისმოყვარეობის ან მაგიური ძალის მოპოვების მიზნით ხორციელდება.
თუ პირველ შემთხვევაში თვით ღვთისკენ ლოცვითი მისწრაფება, ლოცვის, როგორც შინაგანი, ასევე გარეგნული გამოხატულებებით, სატანის ხრიკების საწინააღმდეგო უძლიერეს იარაღს წარმოადგნს, მეორე შემთხვევაში, დაუცველი სული, ფაქტობრივად ეშმაკის მახეში ებმება.
ამგვარად, სანამ ადამიანი წარმართ მისტიკოსთა რელიგიურ-მისტიკურ გამოცდილებას ეზიარებოდეს, მას მართებს მართლმადიდებლური ეკლესიის მოძღვრებასთან და წმ. მამათა გამოცდილებასთან მათი შეჯერება, რათა დაწვრილებით გამოიძიოს, მოციქულ იოანეს სიტყვისამებრ - "ღვთისგან არიან ისინი თუ არა".
3
ადამიანმა ლოცვაში შეიძლება ითხოვოს ყველაფერი: საკუთარი ცოდვების მიტევება თუ მტრის წარწყმედა და ეს ლოცვა შეიძლება შესმენილ იქნეს, ოღონდაც ეგ არის, - ვინ შეისმენს მას. ღმერთი წმიდა გულიდან გამომავალ ლოცვას შეიწყნარებს, გულიდან, რომლისთვისაც უცხოა ამპარტავნება, სიძულვილი, შური და ვერცხლისმოყვარება, თავისუფალია ყოველგვარი ბოროტებისგან და ღმრთისა და მოყვასის მიმართ სიყვარულის სულით არის განმსჭვალული. სატანა კი იმ ლოცვებს ღებულობს, რომლებიც ან ადამიანის საზიანოდ, ან უშუალოდ მის მიმართ არის აღვლენილი და რომელთა შესრულების შემდეგაც ადამიანის სულის დასაკუთრების შესაძლებლობა ეძლევა.
მორალურად გულგრილ პოლითეიზმში არ არსებობს ნებადართული და აკრძალული ლოცვები. პოლითეისტი ყველაფერზე ლოცულობს და თავის ლოცვებს მიმართავს არა ერთი კულტის ან ერთი ობიექტისადმი არამედ მრავალთადმი და ასოციაციით თავის ლოცვათა თითოეულ განსაზღვრულ კატეგორიას რომელიმე რელიგიურ წარმოდგენასთან აკავშირებს.
ფსიქოლოგიურად პოლითეისტური პანთეონის თითოეული "ღმერთი" ასოციაციათა მთელ კომპლექსს წარმოადგენს, რომელიც განსაზღვრული კატეგორიის ლოცვით პროცესსა და თვით ამ პროცესშივე, მლოცველის შეგნებაში წარმოქმნილ ფუნქციურად მოცემული კატეგორიის ლოცვებს უკავშირდება.
ამ თვალსაზრისით, პოლითეისტური პანთეონი მთლიანობაში მოთხოვნილებათა იმ საერთო ჯამის ერთგვარ სიმბოლოს წარმოადგენს, რომელთა შესახებაც საჭიროდ და შესაძლებლად თვლის ლოცვას ესა თუ ის ხალხი. მაგრამ თუ იგივე საკითხს მივუდგებით არა ფსიქოლოგიური, არამედ ქრისტეანული დოგმატიკის თვალსაზრისით და თუკი თითოეულ "ღმერთს" განვიხილავთ არა მხოლოდ როგორც ლოცვის ობიექტს, არამედ როგორც ლოცვის სუბიექტს, მაშინ უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ "ღმერთების" უმრავლესობა ეშმაკებია.
ისტორიული ევოლუციის პროცესში იცვლება წარმოდგენები პოლითეისტური პანთეონის "ღმერთებზე" და ლოცვათა სხვადასხვა კატეგორიებიც ცვლილებებს განიცდის. სხვადასხვა "ღმერთებზე" არსებული ერთნაირი წარმოდგენები ერთიანდება, ზეგავლენას ახდესნ ერთმანეთზე და, ბოლოს, ერთ წარმოდგენაში ერწყმის კიდევაც ერთმანეთს.
ახალ მოთხოვნილებასთან ერთად ჩნდება ახალი ლოცვები, რომლებიც ან ქმნიან თავიანთ, ახალ "ღმერთებს", ანდა უკვე არსებულ ლოცვათა ამა თუ იმ კატეგორიას უერთდებიან, რითაც შესაბამისად ავსებენ ან საერთოდ ცვლიან მის სახეს.
ქრისტეანული თვალსაზრისით, ეს ევოლუცია სულ სხვაგვარად ფასდება. დემონი ყოველთვის რჩება დემონად. იგი შეიძლება გარდაისახოს ცხოველიდან ადამიანად, საზარელიდან მომხიბლავად, მაგრამ, არსებითად, ზებუნებრივი არსება, რომლის შესახებაც თავიდანვე ცნობილი იყო, რომ ღებულობს და აღასრულებს იმ ლოცვებსა და ვედრებებს, რომლებიც ცოდვილი ვნებებისა და ბოროტი მიდრეკილებებისგან მომდინარეობენ, ყოველთვის ბოროტად და ამორალურად რჩება, რამეთუ თავის თაყვანისმცემელთა ბინძური ინსტინქტების წამქეზებელია.
შევეცადოთ, ამ მხრივ გავაანალიზოთ და განვიხილოთ ინდოეთის რელიგიათა ისტორიული განვითარება.
4
ვედური პერიოდი. ინდრა და ვარუნა
ინდოეთის რელიგიათა ისტორიული განვითარების უძველესი პერიოდი იწოდება ვედურ პერიოდად, ამ პერიოდის რელიგიურ ნაწარმოებთა კრებულების ვედების (vedas) მიხედვით.
ვედებიდან ყველაზე საყურადღებოა ორი: რიგვედა და ატარვავედა. ასევე, ვედური პანთეონიდან განსაკუთრებით წინ წამოწეულია ორი მკაფიო ფიგურა ვარუნა და ინდრა.
ვარუნა. ვედურ ჰიმნებში გამოიხატება, როგორც ყოვლისშემძლე, ყოვლისმცოდნე, ყოვლადნეტარი და ყოვლისგანმგებელი ღმერთი. მან შეჰქმნა ცა და მიწა და მათ შორის არსებული ჰაეროვანი სამყარო. დედამიწაზე მდინარეთათვის გაკვალა გზანი, ცაში ვარსკვლავები დაასხა, ჰაერში კი ქარებს სავალი განუჩინა.
სამყაროში ყოველივე მოძრაობს მისგან დადგენილი კანონებით. მან იცის წარსული, აწყმო და მომავალი. მან არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ ადამიანთა ზნეობრივი არსებობისთვის საჭირო კანონებიც დაადგინა და ითხოვს კიდევაც მის შესრულებას. მისი მოტყუება შეუძლებელია, ზნეობრივი დანაშაულისთვის იგი მოუვლენს ადამიანს მძიმე სულიერ მდგომარეობას, სინდისის ქენჯნასა და საკუთარი ცოდვილი მდგომარეობის მტკივნეულ შეგრძნებას, რომელთაგან განთავისუფლება მხოლოდ სინანულით თუა შესაძლებელი.
ვარუნა ერთადერთი ღმერთია, რომელსაც სინანულის ლოცვითა და საგალობლებით მიმართავდნენ და რომლის მიმართ ადამიანური სისუსტისა და ცოდვილიანობის ღრმა შეგნებით იყვნენ გამსჭვალულნი.
სრულიად საპირისპირო სახე აქვს ღმერთ ინდრას. მასში განხორციელებას პოულობს ადამიანის ყველაზე გაუმაძღარი და ბილწი ინსტინქტები, ხორციელი სიამოვნებისკენ ლტოლვა (ძველ ვედებში შემორჩენილია ინდრას ყველაზე საძრახისი სასიყვარულო თავგადასავლები). ინდრა არავითარ ზნეობრივ მოთხოვნებს არ უყენებს თავის თაყვანისმცემელს (მისი მოთაფლვა მხოლოდ მათრობელა სასმისით, "სომა"-თი შეიძლება).
ვარუნას და ინდრას "სატელიტები. ვარუნას და ინდრას დაჯგუფებულნი არიან მათი სატელიტები, უფრო მცირე მასშტაბის "ღმერთები".
ვარუნას გარშემო მყოფ რამდენიმე თანმხლები სატელიტის გარდა (რომელთა რიცხვი განსაზღვრული არ არის და ხშირად 5-დან 12-მდე მერყეობს), მას თან ახლავს ე. წ. "მსტოვრები", გუშაგები, რომელნიც თვალმახვილნი არიან და ამცნობენ ვარუნას ყოველივეს, რაც სამყაროში ხდება.
ინდრას გარშემო კი დგანან მოუსვენარი და მეომარი სულები და რამდენიმე მეორეხარისხოვანი ფიგურა, როგორიც არის ორიგინალური მაქცია "ღმერთი" ვიშნუ და პუშანი, რომელსაც ფაფაჭამიასაც ეძახიან.
ვედური პანთეონის დანარჩენი "ღმერთები" მორალური მოთხოვნილების უქონლობითა და სამსხვერპლოსადმი გაუმაძღრობით გამოირჩევიან. თუ არა მსხვერპლშეწირვით, მათი გულის მოგება ყოვლად შეუძლებელია. მათგან აღსანიშნავია ტყუპი მხედრები ნასატიები (Nasatias), მათი გულის მოგება მხოლოდ მსხვერპლით არის შესაძლებელი, ხოლო მსხვერპლშეწირვის შემდეგ სამყაროს მწყობრი კანონზომიერების დარღვევასაც არ ერიდებიან, ოღონდ კი დაეხმარონ მათ მავედრებელს, დახმარების აღმოჩენის შემდეგ კი ისევ და ისევ მსხვერპლს მოითხოვენ. მორწმუნეთადმი დამოკიდებბულებით ისინი უფრო ღმერთ ინდრას მოგვაგონებენ.
მათივე მსგავსია საზარელი ღმერთი რუდრა. ყველა ეს "ღმერთები" იმით არიან საინტერესონი, რომ თავიანთი ხასიათით მკვეთრად საწინააღმეგონი არიან ვარუნასი. კერძოდ, თუკი ვარუნა ადამიანებისგან ზნეობრივ კანონთა აღსრულებას ითხოვს, აშვინები და რუდრა მხოლოდ მსხვერპლშეწირვას ეხარბებიან. თუკი ვარუნა მის მიერვე შექმნილი სამყაროს კანონზომიერებებსა და ურყევობას თვალს ადევნებს, აშვინებს მხოლოდ ამ კანონზომიერებათა, ანუ მწყობრი სამყაროს დარღვევა აინტერესებთ.
5
საბედისწერო არჩევანი
ვედური პანთეონის ამ სურათს თუ ქრისტეანული თვალსაზრისით შევაფასებთ, ღვთაებრივი პრედიკატის ღირს სახედ მხოლოდ ვარუნას სახე წარმოგვიდგება, მისი სატელიტები კი მეტ-ნაკლებად შეესაბამებიან ანგელოზებს. ყველა დანარჩენი "ღმერთები" აშკარა დემონები არიან. ვედები ვარუნასაც და ინდრასაც ღმერთებს უწოდებს, მაგრამ სრულიად ნათელია, რომ ამგვარი მდგომარეობა დიდხანს ვერ გაგრძელდებოდა.
ვარუნას სახეს პანთეონში არათუ რაიმე განსაკუთრებული ადგილი უკავია, არამედ რადიკალურად საწინააღმდეგოც არის ყველა დანარჩენი "ღმერთისა", რომელთაგან ყველაზე მკვეთრი სახე აქვს ინდრას. ისინი არავითარ ზნეობრივ მოთხოვნილებებს არ უყენებენ ადამიანს, მეტიც, თვითონაც უზნეონი არიან. ყოველი მათგანის ყიდვა სულ იოლია, სამსხვერპლო შესაწირავის მეოხებით. რომელიმე ადამიანს თუნდაც იმის მეასედიც რომ ჩაედინოს, რასაც სახელგანთქმული ინდრა აკეთებს, მას ვარუნას წინაშე დიდი სინანული მოუწევდა.
ერთსა და იმავე რელიგიურ ცნობიერებაში ამგვარი რადიკალურად განსხვავებული სახეების დიდხანს დარჩენა შეუძლებელი იყო. ინდოელ ქურუმთა რელიგიურ ცნობიერებაში მთელი სიმძაფრით უნდა წამოჭრილიყო დილემა: ვარუნა თუ ინდრა? ან ვარუნაა ჭეშმარიტი ღმერთი და ყველა დანარჩენი, სამყაროში მის მიერ დადგენილ წესრიგს და მის მიერვე დადგენილ ზნეობრივ საზღვრებს რომ გადალახავს, ბოროტი დემონი და ეშმაკია; თუ არადა, მაშინ ჭეშმარიტ ღმერთებს "სომა"-თი გაუმაძღარი და თავიანთი ეგოისტური ინტერესების თავგამოდებული დამცველი არსებები წარმოადგენენ და მაშინ ვარუნა საჭირო არ ყოფილა.
ამ პრობლემის გადაჭრას ვედურ პერიოდში ჯერ კომპრომისით შეეცადნენ; კერძოდ ვედებში გაჩნდა ჰიმნები, რომლებიც ერთდროულად ვარუნასაც ეძღნებოდა და ინდრასაც, შეეცადნენ ორივე ღმერთის მოქმედების არეალი შეეზღუდათ; მაგრამ კომპრომისი შეუძლებელი გახდა, უნდა გაკეთებულიყო არჩევანი და ვედური პერიოდის დასასრულს ამ არჩევანში უპირატესობა მოიპოვა ინდრამ.
შესაძლებელია, ეს არჩევანი რიგმა ისტორიულმა პირობებმაც განაპირობა. კერძოდ, პენჯაბიდან სამხრეთის მიმართულებით ინდუსებს ინდოსტანის შავკანიან მოსახლეობასთან განუწყვეტელი და შეუპოვარი ბრძოლა ჰქონდათ. მეფე-დამპყრობელი ეროვნული გმირის სახე გახდა, ამიტომაც ლოცვები ბრძოლის ველზე გამარჯვებათა მომნიჭებლის, ინდრას სახელზე აღევლინებოდა.
ასეა თუ ისე, ვედები ბოლოდროინდელ პერიოდში ჰიმნებისა და საგალობლების უმეტესობა ინდრას აღევლინება. ყველაზე გვიანდელ პერიოდში კი, ე. წ. "მეათე მანდალში" კონკრეტულად ვარუნასადმი მიძღვნილი ჰიმნები საერთოდ არ გვხვდება, მაშინ, როდესაც უამრავია კონკრეტულად ინდრასადმი მიძღვნილი ჰიმნი.
ინდრასადმი მიძღვნილი ჰიმნები სულ უფრო და უფრო ამაღლებული და მკაფიო ხდება, ვარუნას სახე კი ფერმკრთალდება. დაბოლოს, უკვე ატარვავედაში (XX, 106) ვარუნა თაყვანს სცემს ინდრას, შედეგად, ინდური რელიგიის განვითარების შემდგომ, ე. წ. "ძველი ბრაჰმანიზმის" ეპოქაში, ინდრა უკვე ღმერთების მეფედ იწოდება, ვარუნას კი მესამეხარისხოვანი (ზღვის ღმერთის) ადგილი ენიჭება.
ვედური პანთეონის ამ სურათს თუ ქრისტეანული თვალსაზრისით შევაფასებთ, ღვთაებრივი პრედიკატის ღირს სახედ მხოლოდ ვარუნას სახე წარმოგვიდგება, მისი სატელიტები კი მეტ-ნაკლებად შეესაბამებიან ანგელოზებს. ყველა დანარჩენი "ღმერთები" აშკარა დემონები არიან. ვედები ვარუნასაც და ინდრასაც ღმერთებს უწოდებს, მაგრამ სრულიად ნათელია, რომ ამგვარი მდგომარეობა დიდხანს ვერ გაგრძელდებოდა.
ვარუნას სახეს პანთეონში არათუ რაიმე განსაკუთრებული ადგილი უკავია, არამედ რადიკალურად საწინააღმდეგოც არის ყველა დანარჩენი "ღმერთისა", რომელთაგან ყველაზე მკვეთრი სახე აქვს ინდრას. ისინი არავითარ ზნეობრივ მოთხოვნილებებს არ უყენებენ ადამიანს, მეტიც, თვითონაც უზნეონი არიან. ყოველი მათგანის ყიდვა სულ იოლია, სამსხვერპლო შესაწირავის მეოხებით. რომელიმე ადამიანს თუნდაც იმის მეასედიც რომ ჩაედინოს, რასაც სახელგანთქმული ინდრა აკეთებს, მას ვარუნას წინაშე დიდი სინანული მოუწევდა.
ერთსა და იმავე რელიგიურ ცნობიერებაში ამგვარი რადიკალურად განსხვავებული სახეების დიდხანს დარჩენა შეუძლებელი იყო. ინდოელ ქურუმთა რელიგიურ ცნობიერებაში მთელი სიმძაფრით უნდა წამოჭრილიყო დილემა: ვარუნა თუ ინდრა? ან ვარუნაა ჭეშმარიტი ღმერთი და ყველა დანარჩენი, სამყაროში მის მიერ დადგენილ წესრიგს და მის მიერვე დადგენილ ზნეობრივ საზღვრებს რომ გადალახავს, ბოროტი დემონი და ეშმაკია; თუ არადა, მაშინ ჭეშმარიტ ღმერთებს "სომა"-თი გაუმაძღარი და თავიანთი ეგოისტური ინტერესების თავგამოდებული დამცველი არსებები წარმოადგენენ და მაშინ ვარუნა საჭირო არ ყოფილა.
ამ პრობლემის გადაჭრას ვედურ პერიოდში ჯერ კომპრომისით შეეცადნენ; კერძოდ ვედებში გაჩნდა ჰიმნები, რომლებიც ერთდროულად ვარუნასაც ეძღნებოდა და ინდრასაც, შეეცადნენ ორივე ღმერთის მოქმედების არეალი შეეზღუდათ; მაგრამ კომპრომისი შეუძლებელი გახდა, უნდა გაკეთებულიყო არჩევანი და ვედური პერიოდის დასასრულს ამ არჩევანში უპირატესობა მოიპოვა ინდრამ.
შესაძლებელია, ეს არჩევანი რიგმა ისტორიულმა პირობებმაც განაპირობა. კერძოდ, პენჯაბიდან სამხრეთის მიმართულებით ინდუსებს ინდოსტანის შავკანიან მოსახლეობასთან განუწყვეტელი და შეუპოვარი ბრძოლა ჰქონდათ. მეფე-დამპყრობელი ეროვნული გმირის სახე გახდა, ამიტომაც ლოცვები ბრძოლის ველზე გამარჯვებათა მომნიჭებლის, ინდრას სახელზე აღევლინებოდა.
ასეა თუ ისე, ვედები ბოლოდროინდელ პერიოდში ჰიმნებისა და საგალობლების უმეტესობა ინდრას აღევლინება. ყველაზე გვიანდელ პერიოდში კი, ე. წ. "მეათე მანდალში" კონკრეტულად ვარუნასადმი მიძღვნილი ჰიმნები საერთოდ არ გვხვდება, მაშინ, როდესაც უამრავია კონკრეტულად ინდრასადმი მიძღვნილი ჰიმნი.
ინდრასადმი მიძღვნილი ჰიმნები სულ უფრო და უფრო ამაღლებული და მკაფიო ხდება, ვარუნას სახე კი ფერმკრთალდება. დაბოლოს, უკვე ატარვავედაში (XX, 106) ვარუნა თაყვანს სცემს ინდრას, შედეგად, ინდური რელიგიის განვითარების შემდგომ, ე. წ. "ძველი ბრაჰმანიზმის" ეპოქაში, ინდრა უკვე ღმერთების მეფედ იწოდება, ვარუნას კი მესამეხარისხოვანი (ზღვის ღმერთის) ადგილი ენიჭება.
ვარუნაზე ინდრას გამარჯვების ფაქტი ინდოეთის რელიგიის მკვლევართაგან ჯეროვნად არ არის შეფასებული, მაშინ, როდესაც ამ ფაქტს ისეთი შედეგები მოჰყვა, რამაც მთელი ინდური რელიგიური აზროვნების განვითარება განსაზღვრა.
6
ძველი ბრაჰმანიზმი
ინდური რელიგიის ისტორიის შემდგომი პერიოდი ძველ ბრაჰმანიზმად იწოდება. ეს პერიოდი ხასიათდება კულის გართულებით, რამაც, ერთის მხრივ გამოიწვია დიდი რელიგიური ლიტერატურისა და რიტუალურ საღვთისმსახურებო სახელმძღვანელოთა და, მეორეს მხრივ, კასტების, ანუ პროფესიონალ მოგვ-ბრაჰმანთა გამოჩენა.
ეს არის ვედურიდან აბუდისტურ ხანაში გარდამავალი პერიოდი. რელიგიური აზრი უკვე ამჟღავნებს ინდრას ვარუნაზე გამარჯვების პირველ სედეგებს და ამზადებს იმ ატმოსფეროს, რომელშიც ჩაისახა ბუდიზმი.
მას შემდეგ, რაც რელიგიური ცნობიერებიდან განიდევნა ერთადერთი ღმერთი-შემოქმედი, ყოვლისმპყრობელი და ამასთანავე ღვთაებრივი პრედიკატის ღირსი ერთადერთი სახე, რომელიც თავის მხრივ მორალურ კანონებზე წარმოდგენებთან იყო დაკავშირებული, ინდუსის თვალში, სამყაროს სურათი რადიკალურად უნდა შეცვლილიყო.
არავითარი ზნეობრივი ღირებულებანი, არავითარი გონიერება, სამყაროში მხოლოდ ფიზიკური ძალა და ჯადოქრობა მეფობს. საკულტო რიტუალის ყოველი ნიუანსის დაცვით მოგვს ან ქურუმს შეუძლია მოთაფლოს ერთი ან რამდენიმე ე. წ. "ღმერთი" და აიძულოს, მისი ინტერესების შესაბამისად, აღასრულოს ესა თუ ის სასწაული. ან გამოიწვიოს მისთვის სასურველი ესა თუ ის მოვლენა. აქედან მომდინარეობს ის უპირველესი მნიშვნელობა, რაც ამ პერიოდში ენიჭება ქურუმთა ხელოვნებას, სარიტუალო და საღვთო ლიტერატურის ცოდნას.
თუკი "ღმერთები" ზნეობრივად არაფრით განსხვავდებიან და არც არაფრით აღემატებიან ადამიანებს, და მაინც სამყაროს შემოქმედნი არიან, მაშინ ნათელია, რომ ყოველივე, რასაც ისინი აღასრულებენ, ხელმისაწვდომი და შესაძლებელია ადამიანებისთვისაც, თუკი ისინი შესძლებენ იმავე მაგიურ ძლიერებას მიაღწიონ, რასაც "ღმერთები" ფლობდნენ.
უბრალო ადამიანი სასურველი სასწაულის მისაღწევად მოგვთან დადის, უხდის მას გარკვეულ საფასურს, ხოლო ეს უკანასკნელი მსხვერპლშეწირვის საფასურად ქრთამავს, ანუ მოისყიდის "ღმერთს" და ავალებს შეკვეთის შესრულებას.
იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მსხვერპლშეწირვას ძალუძს სასწაულების მოხდენა. თუკი მსხვერპლშეწირვას ასეთი მნიშვნელობა მიენიჭა, ადვილი წარმოსადგენია, რა როლი უნდა მინიჭებოდა იმ რიტუალებს, რომლებიც წინ უსწრებდა მას. ანუ მარხვას, გონებრივი და ფიზიკური ძალების კონცენტრირებას, სითბოს დაგროვების, ანუ "გახურების" რიტუალებს. ისინი დამოუკიდებელ და თავისთავად მაგიურ ქმედებებად წარმოგვიდგებიან.
აქედან, თუკი "ღმერთი", რომელსაც მსხვერპლს სწირავს ადამიანი, ზნეობრივად არაფრით განსხვავდება მისგან და იმავე მეთოდით აღწევს სასწაულებს, რითაც ადამიანი ახერხებს ამას მისივე მეშვეობით, თვით ღმერთებიც მოგვებად წარმოგვიდგებიან, რომლებიც გამუდმებით აწარმოებენ ვარჯიშებს, რომლებიც წარმატებული მსხვერპლშეწირვისთვის არის საჭირო და მხოლოდ ამის შემდეგ ძალუძთ სასწაულის მოხდენა.
ღმერთების მაგიური ძალა (prabhava) სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მათ მოსამზადებლად ასკეზის უფრო დიდი რაოდენობით ენერგია დააგროვეს, ვიდრე ნირმალურმა მოგვებმა. რაკი ეს საიდუმლო ნაპოვნია, ადამიანი უცებ იღებს ახალ დავალებას: დააგროვოს მოსამზადებელი ასკეზის ენერგია იმ რაოდენობით, რათა მან სასწაულთა ქმნა შეძლოს უშუალოდ, "ღმერთების" დახმარების გარეშე და გაუტოლდეს ღმერთებს. ცალკეული ადამიანები უდიდესი ენთუზიაზმით შეუდგებიან ხოლმე ამგვარი მიზნის აღსრულებას.
ჩვენ ხაზს ვუსვამთ ინდური რელიგიური ცნობიერებიდან ინდრას მიერ ვარუნას გამოდევნის ლოგიკურ შედეგებს. თუკი ვედური პერიოდის დასაწყისში ადამიანი მიზნად ისახავდა და თავს ავალდებულებდა ვარუნას გზებით ევლო და მისი მოთხოვნები შეესრულებინა, ვარუნას დამხობის შემდგომ ადამიანის მიზანი მაგიური ძლიერების დაგროვება გახდა, რითაც ღმერთებთან გატოლებას შეეცადა.
ადამიანმა ყოველგვარი ზნეობრივი პასუხისმგებლობისა და შემოქმედ-ყოვლისმპყრობელი ღმერთისადმი მორჩილების გარეშე მოინდომა გაღმერთება.
ძველი ბრაჰმანიზმის მითები სავსეა იმ სახელგანთქმულ ასკეტთა ცხოვრების აღწერით, რომელნიც გაბედულად შეუდგნენ მაგიური ძლიერების მოპოვების ამ გზას. თავის მხრივ, "ღმერთები" გამუდმებულ შიშში ცხოვრობენ და თვალ-ყურს ადევნებენ მოკვდავთ, რათა ვერავინ დააგროვოს ასკეტური ენერგიის ის რაოდენობა, რაიც საკმარისი იქნებოდა ღვთაებრივის ტოლფასი მაგიური ძალის მისაღებად. როგორც კი "ღმერთები" შეიტყობენ, რომ ამა თუ იმ ტყეში ცხოვრობს და ასკეტურ ენერგიას აგროვებს რომელიმე "muni", ისინი იმწუთასვე ცდილობენ ხელი შეუშალონ მას. ამ საქმეში მათ ხშირად ეხმარება მზეთუნახავი (asparas), რომელსაც მიუგზავნიან ხოლმე ამ ადამიანს, რათა ყურადღება დაუფანტონ. ამაყ "მუნისა" და "ღმერთებს" შორის იწყება პაექრობა. ხშირად "მუნი" ჭრილობებსა და მთელ რიგ დაზიანებებსაც კი აყენებს "ღმერთებს".
ამგვარი მითები ძლიერ დამახასიათებელია ძველი ბრაჰმანიზმისთვის. აქ ღმერთები და ადამიანები ერთმანეთის მოპაექრეები არიან, რამაც რელიგიური ცნობიერება "ღმერთების" უძლეველობის დაკნინებამდე და დამცირებამდე მიიყვანა. ამის გამო რელიგია უკვე აღარ არის რელიგია და, გასაგებია, რომ რელიგიური აზროვნება აქ ვერ შეჩერდებოდა. ამასთანავე, წარმოდგენა სამყაროზე, როგორც თვითნება და ახირებულ ჯადოქართა ბრძოლის ველზე, ნამდვილად ეწინააღმდეგება ბუნებრივ მოვლენათა ფაქტობრივ სინამდვილეს, სამყაროს საერთო წყობას. ეს ფაქტი კი სამყაროს წყობის (არსებობის) რაღაც სხვა, ღვთაებრივი სუბსტრატის არსებობას ვარაუდობს და ძველი ბრაჰმანიზმი მის პოვნას ბრაჰმის იდეაში აპირებდა.
სიტყვა brahman საკუთრივ ღვთისმსახურებას ნიშნავს. თუ ვედისტურ ეპოქაში ღვთისმსახურება განიღმრთობოდა და ხან "ღმერთი" brahspati-ს ხან კიდევ brahmanspati-ს სახეს ღებულობდა და ღვთაებრივი მოგვის როლს თამაშობდა, ძველი ბრაჰმანიზმის ეპოქაში, როდესაც მსხვერპლშეწირვამ და მასთან დაკავშირებულმა ასკეტურმა ვარჯიშებმა დამოუკიდებელი კოსმიური სახე მიიღეს და ღმერთებისა და ადამიანებისთვის მაგიური ძლიერების წყაროდ იქცნენ, ბრაჰმის მცნებამ სრულიად ახალი და განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა. ანუ: მაგიური ძლიერების წყაროდან ის ყოფიერების წყაროში ყოფიერების ერთგვარ "რეზერვუარად" გადაიქცა. ანუ სუბსტანციად იქცა, რომელიც ყოფიერების სისრულეს არის დაუფლებული.
ბრაჰმა ერწყმის ატმანს (atman), ანუ სამყაროს სულს, ივარაუდება, რომ სამყაროში ყოველივე არსებული აუცილებლად შეიცავს თავის თავში ბრაჰმის იმ ნაწილს, რომლის გარეშე არ არსებობს ყოფიერება. ყოველივე წარმავალია ბრაჰმის გარდა. ყველაფერი ინგრევა (ბრაჰმის "ღამეები") და მერე, შესაძლოა, ისევ შეიქმნას (ბრაჰმის "დღეები") - ბრაჰმა კი რჩება. ამ ეპოქაში ბრაჰმა უმთავრესად რაღაც განყენებული ცნებაა ("აბსოლუტური ყოფიერება", "სუბსტანცია") და არა ანთროპომორფული ან, საერთოდ, გონიერი არსება.
ბრაჰმის, როგორც ყოველივე არსებულის (მათ შორის ღმერთებისაც) საერთო და, ასე ვთქვათ, პასიური წყაროს იდეა ბრაჰმანიზმის მთავარი, დომინანტური იდეაა. ბრაჰმა წარმოდგება, როგორც აბსოლუტური ღმერთის სუროგატი, სწორედ რომ სუროგატი, რამეთუ რაიმე მორალურ, ზნეობრივ არსს ბრაჰმის იდეა არ შეიცავს. ბრაჰმა, მოცემული იდეის თანახმად, წარმოადგენს "სიცოცხლის საწყისს" და არა ცოცხალ პიროვნებას.
ბრაჰმის იდეასთან დაკავშირებულია სხვა მნიშვნელოვანი ფაქტორი ამ ეპოქისა, - ანუ სწავლება სულთა გადასახლების შესახებ.
თუკი, ბრაჰმის იდეის თანახმად, ყოველივე ერთი და იგივე მასალისგან - ბრაჰმის სუბსტანციისგან შეიქმნა, იშლება პრინციპული ზღვარი არა მხოლოდ ღმერთსა და ადამიანს შორის, არამედ ადამიანსა და ცხოველს შორისაც.
სულთა გადასახლების საფუძვლები, შესაძლებელია, შორეულ წარსულში ანიმიზმისა და ტოტემიზმის გადმონაშთებში ძევს, მაგრამ ამის შესახებ ვედებში მინიშნებაც კი არ გვხვდება და, როგორც სისტემატური მოძღვრება, პირველად ძველი ბრაჰმანიზმის ხანაში ამ ეპოქის მთავარ და ახალ იდეასთან - ბრაჰმასთან დაკავშირებით შემოდის.
ამ იდეის თანახმად, სული არის ბრაჰმის ნაწილი. ის, წყდება რა თავის წყაროს, უერთდება სხეულს, მაგრამ საბოლოოდ მაინც უნდა დაუბრუნდეს ამ თავის პირველწყაროს და ისევ შეერწყას ბრაჰმას, ოღონდ ამისთვის განვითარების რამდენიმე სტადია უნდა გაიაროს და განიწმინდოს მატერიასთან კავშირისგან.
ზუსტად არის დადგენილი სულის განვითარების სტადიები. თავიდან ის ცხოვრობს (არსებობს) მატლებში და სხვა მის მსგავს არსებებში, შემდგომ გადასახლდება შედარებით პატივდებულ და ბოლოს დაბალი კასტის ადამიანის სხეულში, მისი სიკვდილის შემდეგ კი ზემდგომი კასტის წარმომადგენლის სხეულში და ა. შ. ასე გრძელდება გადასახლება, ვიდრე სული არ ჩასახლდება უმაღლესი კასტის წარმომადგენლის, ანუ ქურუმის სხეულში. მხოლოდ ამ უკანასკნელის სიკვდილის შემდეგ დგება მატერიისგან "განთავისუფლების" ჯამი და სული თავისი გადასახლების ერთ-ერთ რომელიმე საფეხურზე რაიმე დანაშაულს ჩაიდენს ეს წესი დაირღვევა და ადამიანს უმდაბლეს საფეხურში მოუწევს გადასახლება. რაც უფრო მძიმეა დანაშაული, მით უფრო დაბალია საფეხური, რომელშიც გადასახლდება "დასჯილი" სული.
ყოველი არსების ეს უნარი, - თავისი საქციელით განსაზღვროს თავისი სულის შემდგომი გზა, კარმად იწოდება. ერთი შეხედვით, შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ სწავლება კარმის შესახებ მორალურია და შეიძლება წარმოადგენდეს ერთგვარ სტიმულს სათნო ცხოვრებისთვის, მაგრამ სინამდვილეში ძველი ბრაჰმანიზმის ეპოქისთვის კარმის იდეა, არც მეტი, არც ნაკლები, ოდენ კასტური წყობილების მისტიკური გამართლებაა.
ცოდვები, რომელთა გამოც ადამიანის სული უმაღლესიდან უმდაბლეს არსებამდე (საფეხურამდე) ეშვება, ძირითადად მდგომარეობს რიტუალების დარღვევაში, უფროსის უპატივცემულობაში, სიძუნწეში, განსაკუთრებით მოგვთა მიმართ გამოჩენილ სიძუნწეში და სხვა.
უფრო მაღალზნეობრიობის საწინააღმდეგო ხასიათის ცოდვები ასევე კასტური წყობის პოზიციიდან ფასდება. ასე, მაგალითად, უმაღლესი კასტის ადამიანი მკვლელის სული ჯოჯოხეთში მიდის (naraloka), საიდანაც მას კასტურ საფეხურებზე აღმასვლა უკვე თავიდან, მატლებიდან უწევს. თუ იმასაც მივუმატებთ, რომ ერთი და იგივე ცოდვისთვის უმაღლესი კასტის წარმომადგენელი უფრო მსუბუქად ისჯება (შედარებით უფრო დაბალი, მსუბუქი გადასახლება), ვიდრე დაბალის კასტისა, მაშინ ცხადი ხდება, რომ მორალზე, ამ სიტყვის ჩვენებური გაგებით, ლაპარაკიც კი ზედმეტია.
შენიშვნა: თუ ადამიანი დარწმუნებულია, რომ მისი წოდებრივი მდგომარეობა იმ ქმედებათა მექანიკური შედეგია, რაც წინა ცხოვრებაში ჩაუდენია და მის ამჟამინდელ საქციელზე ბევრად იქნება დამოკიდებული მისი მომავალი ცხოვრება და სოციალური მდგომარეობა, რომ ეს ბუნების კანონია და არა ვინმეს მიერ მოგონილი თეორია, მაშინ იგი სოციალური უთანასწორობის არარსებობასაც ირწმუნებს: იქ, სადაც კარმული განვითარების პრინციპებს აღიარებენ, "სოციალური საკითხი" არ დგას.
თთ. 1-6; 7-12.
1
ჩვენს არამდგრად, ევროპული კულტურისადმი დაეჭვებისა და იმედგაცრუებათა ეპოქაში, ჭეშმარიტების გზას ამცდარი ადამიანები ხშირად თავიანთ მზერას აღმოსავლურ კულტურას მიაპყრობენ და ქრისტეანობასა და "აღმოსავლურ რელიგიათა" ერთგვარი სინთეზის შექმნაზე ოცნებობენ.
ამ იდეის მიმდევრები დიდი ხანია გაჩნდნენ ანგლოსაქსურ ქვეყნებში, სადაც უეკლესიო და დოგმატებისგან განძარცული ქრისტეანობა რაღაც ფარისევლურ პირმოთნეობად იქცა. სწორედ იქ ჩაისახა თეოსოფია, რომელმაც ჩვენს ინტელიგენციაში, რომელიც თითქმის საუკუნის განმავლობაში ჩამოაშორეს ეკლესიას და ამის გამო ცუდად იცნობს მართლმადიდებლობას.
ინტელიგენციაში, რომელიც თავის რელიგიურ მოთხოვნილებებს იკმაყოფილებს ყველგან, სადაც კი მოესურვება, მაგრამ არა მართლმადიდებლობაში, რომელიც წინასწარვე გაკოტრებულად რომ ჰყავს გამოცხადებული, მყარი ქრისტეანული მსოფლმხედველობის უქონლობა შესაძლებლობას უსპობს მას დაინახოს ის უღრმესი განსხვავება, რომელიც არსებობს ქრისტეანობასა და აღმოსავლურ-მისტიკურ ფილოსოფიური სისტემებს შორის.
2
მოციქული იოანე ამბობს: "საყვარელნო, ყველა სულს ნუკი ენდობით, არამედ გამოსცადეთ, ღვთისაგან არიან თუ არა, რადგანაც მომრავლდნენ ცრუწინასწარმეტყველნი ქვეყნად" (1 იოანე 4:1). ამ მცნების დაცვა განსაკუთრებულად საჭიროა დღეს, როდესაც "უსჯულოების საიდუმლო" ასე ზეიმობს.
დღეს თვით განათლებული და მორწმუნე ადამიანებიც კი უაღრესად არასწორად შეიმეცნებენ მართლმადიდებლური ეკლესიის სწავლებას სატანაზე, როგორც რეალურად არსებულ არსებაზე, რომელიც დემონთა მთელი ხროვის ბელადი და მეთაურია.
თუკი ვირწმუნებთ სატანის არსებობას და იმას, რომ ის გამუდმებით ეძებს ხელსაყრელ შემთხვევას ადამიანთა საცთუნებლად, როგორც პეტრე მოციქული ბრძანებს: "იფხიზლეთ და ფრთხილად იყავით, რადგანაც თქვენი მტერი ეშმაკი დაძრწის, როგორც მბრდღვინავი ლომი, და მსხვერპლს დაეძებს" (1 პეტრე 5:8) და, რომ ამ მიზნით ხშირად ეცხადება მათ ყველაზე მომხიბლავი და მაცთუნებელი ფორმით, - ჩვენთვის ნათელი გახდება თუ როგორი კოლოსალური განსაცდელის ქვეშ იმყოფება ყოველი მისტიკოსი, რომელიც ღვთიურ გამოცხადებათა ძიებაშია; გამოცხადება კი ეშმაკისგანაც შეიძლება მოვიდეს და საღმრთო გამოცხადებისგან მისი განსხვავება ადვილი როდია.
მართლმადიდებლური ეკლესიის სწავლებით, გარდაცვლილი ადამიანის სულს, რომელიც ეს ესაა გამოეყო თავის სხეულს, სხვადასხვა სახით ესხმიან თავს ეშმაკნი, და მის დაპატრონებას ცდილობენ. ოდენ მადლით გარემოცულ და მფარველი ანგელოზით დაცულ ქრისტეანი მართლმადიდებელის სულს თუ ძალუძს, სძლიოს და თავი დააღწიოს იმ ურიცხვ დაბრკოლებას, რომელსაც სიკვდილის პირველივე წუთებიდანვე უქმნიან მას დემონები.
ამიტომაც არის ასე მნიშვნელოვანი ადამიანის გარდაცვალებისას ლოცვა და სინანული, ამიტომა აქვს ასეთი უდიდესი მნიშვნელობა ზიარების საიდუმლოს და ეკლესიის გაძლიერებულ ლოცვას გარდაცვლილი სულის საცხოვნებლად გარდაცვალებიდან მე-3, მე-9 და საერთოდ, მთელი 40 დღის განმავლობაში, ე. ი. იმ დროს, როდესაც ქრისტეანის სული საზვერეებს გადის და მეზვერეთა, ანუ დემონთა მიერ გამოიცდება.
მეტ-ნაკლებად იგივე მოსდით იმ ადამიანთა სულებსაც, რომლებიც სიცოცხლეშივე იმდენად არიან სხეულებრივი გარსისგან ემანსიპირებულნი, რომ შეუძლიათ უშუალო კონტაქტები დაამყარონ სულიერ სამყაროსთან. ამგვარი ადამიანების სულს სხვადასხვა სახით თავს ესხმიან დემონები და ვაი მათ, თუ ამ "ექსტაზის", ანუ "თავისი თავისგან გამოსვლის" ჟამს მათი საკბილონი გახდებიან.
ასეთ შემთხვევაში მნიშვნელობა აქვს იმასაც, "გამოსვლა საკუთარი თავიდან" ღვთისადმი ლოცვით და სულიერ-ზნეობრივი მისწრაფების შედეგია თუ ცნობისმოყვარეობის ან მაგიური ძალის მოპოვების მიზნით ხორციელდება.
თუ პირველ შემთხვევაში თვით ღვთისკენ ლოცვითი მისწრაფება, ლოცვის, როგორც შინაგანი, ასევე გარეგნული გამოხატულებებით, სატანის ხრიკების საწინააღმდეგო უძლიერეს იარაღს წარმოადგნს, მეორე შემთხვევაში, დაუცველი სული, ფაქტობრივად ეშმაკის მახეში ებმება.
ამგვარად, სანამ ადამიანი წარმართ მისტიკოსთა რელიგიურ-მისტიკურ გამოცდილებას ეზიარებოდეს, მას მართებს მართლმადიდებლური ეკლესიის მოძღვრებასთან და წმ. მამათა გამოცდილებასთან მათი შეჯერება, რათა დაწვრილებით გამოიძიოს, მოციქულ იოანეს სიტყვისამებრ - "ღვთისგან არიან ისინი თუ არა".
3
ადამიანმა ლოცვაში შეიძლება ითხოვოს ყველაფერი: საკუთარი ცოდვების მიტევება თუ მტრის წარწყმედა და ეს ლოცვა შეიძლება შესმენილ იქნეს, ოღონდაც ეგ არის, - ვინ შეისმენს მას. ღმერთი წმიდა გულიდან გამომავალ ლოცვას შეიწყნარებს, გულიდან, რომლისთვისაც უცხოა ამპარტავნება, სიძულვილი, შური და ვერცხლისმოყვარება, თავისუფალია ყოველგვარი ბოროტებისგან და ღმრთისა და მოყვასის მიმართ სიყვარულის სულით არის განმსჭვალული. სატანა კი იმ ლოცვებს ღებულობს, რომლებიც ან ადამიანის საზიანოდ, ან უშუალოდ მის მიმართ არის აღვლენილი და რომელთა შესრულების შემდეგაც ადამიანის სულის დასაკუთრების შესაძლებლობა ეძლევა.
მორალურად გულგრილ პოლითეიზმში არ არსებობს ნებადართული და აკრძალული ლოცვები. პოლითეისტი ყველაფერზე ლოცულობს და თავის ლოცვებს მიმართავს არა ერთი კულტის ან ერთი ობიექტისადმი არამედ მრავალთადმი და ასოციაციით თავის ლოცვათა თითოეულ განსაზღვრულ კატეგორიას რომელიმე რელიგიურ წარმოდგენასთან აკავშირებს.
ფსიქოლოგიურად პოლითეისტური პანთეონის თითოეული "ღმერთი" ასოციაციათა მთელ კომპლექსს წარმოადგენს, რომელიც განსაზღვრული კატეგორიის ლოცვით პროცესსა და თვით ამ პროცესშივე, მლოცველის შეგნებაში წარმოქმნილ ფუნქციურად მოცემული კატეგორიის ლოცვებს უკავშირდება.
ამ თვალსაზრისით, პოლითეისტური პანთეონი მთლიანობაში მოთხოვნილებათა იმ საერთო ჯამის ერთგვარ სიმბოლოს წარმოადგენს, რომელთა შესახებაც საჭიროდ და შესაძლებლად თვლის ლოცვას ესა თუ ის ხალხი. მაგრამ თუ იგივე საკითხს მივუდგებით არა ფსიქოლოგიური, არამედ ქრისტეანული დოგმატიკის თვალსაზრისით და თუკი თითოეულ "ღმერთს" განვიხილავთ არა მხოლოდ როგორც ლოცვის ობიექტს, არამედ როგორც ლოცვის სუბიექტს, მაშინ უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ "ღმერთების" უმრავლესობა ეშმაკებია.
ისტორიული ევოლუციის პროცესში იცვლება წარმოდგენები პოლითეისტური პანთეონის "ღმერთებზე" და ლოცვათა სხვადასხვა კატეგორიებიც ცვლილებებს განიცდის. სხვადასხვა "ღმერთებზე" არსებული ერთნაირი წარმოდგენები ერთიანდება, ზეგავლენას ახდესნ ერთმანეთზე და, ბოლოს, ერთ წარმოდგენაში ერწყმის კიდევაც ერთმანეთს.
ახალ მოთხოვნილებასთან ერთად ჩნდება ახალი ლოცვები, რომლებიც ან ქმნიან თავიანთ, ახალ "ღმერთებს", ანდა უკვე არსებულ ლოცვათა ამა თუ იმ კატეგორიას უერთდებიან, რითაც შესაბამისად ავსებენ ან საერთოდ ცვლიან მის სახეს.
ქრისტეანული თვალსაზრისით, ეს ევოლუცია სულ სხვაგვარად ფასდება. დემონი ყოველთვის რჩება დემონად. იგი შეიძლება გარდაისახოს ცხოველიდან ადამიანად, საზარელიდან მომხიბლავად, მაგრამ, არსებითად, ზებუნებრივი არსება, რომლის შესახებაც თავიდანვე ცნობილი იყო, რომ ღებულობს და აღასრულებს იმ ლოცვებსა და ვედრებებს, რომლებიც ცოდვილი ვნებებისა და ბოროტი მიდრეკილებებისგან მომდინარეობენ, ყოველთვის ბოროტად და ამორალურად რჩება, რამეთუ თავის თაყვანისმცემელთა ბინძური ინსტინქტების წამქეზებელია.
შევეცადოთ, ამ მხრივ გავაანალიზოთ და განვიხილოთ ინდოეთის რელიგიათა ისტორიული განვითარება.
4
ვედური პერიოდი. ინდრა და ვარუნა
ინდოეთის რელიგიათა ისტორიული განვითარების უძველესი პერიოდი იწოდება ვედურ პერიოდად, ამ პერიოდის რელიგიურ ნაწარმოებთა კრებულების ვედების (vedas) მიხედვით.
ვედებიდან ყველაზე საყურადღებოა ორი: რიგვედა და ატარვავედა. ასევე, ვედური პანთეონიდან განსაკუთრებით წინ წამოწეულია ორი მკაფიო ფიგურა ვარუნა და ინდრა.
ვარუნა. ვედურ ჰიმნებში გამოიხატება, როგორც ყოვლისშემძლე, ყოვლისმცოდნე, ყოვლადნეტარი და ყოვლისგანმგებელი ღმერთი. მან შეჰქმნა ცა და მიწა და მათ შორის არსებული ჰაეროვანი სამყარო. დედამიწაზე მდინარეთათვის გაკვალა გზანი, ცაში ვარსკვლავები დაასხა, ჰაერში კი ქარებს სავალი განუჩინა.
სამყაროში ყოველივე მოძრაობს მისგან დადგენილი კანონებით. მან იცის წარსული, აწყმო და მომავალი. მან არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ ადამიანთა ზნეობრივი არსებობისთვის საჭირო კანონებიც დაადგინა და ითხოვს კიდევაც მის შესრულებას. მისი მოტყუება შეუძლებელია, ზნეობრივი დანაშაულისთვის იგი მოუვლენს ადამიანს მძიმე სულიერ მდგომარეობას, სინდისის ქენჯნასა და საკუთარი ცოდვილი მდგომარეობის მტკივნეულ შეგრძნებას, რომელთაგან განთავისუფლება მხოლოდ სინანულით თუა შესაძლებელი.
ვარუნა ერთადერთი ღმერთია, რომელსაც სინანულის ლოცვითა და საგალობლებით მიმართავდნენ და რომლის მიმართ ადამიანური სისუსტისა და ცოდვილიანობის ღრმა შეგნებით იყვნენ გამსჭვალულნი.
სრულიად საპირისპირო სახე აქვს ღმერთ ინდრას. მასში განხორციელებას პოულობს ადამიანის ყველაზე გაუმაძღარი და ბილწი ინსტინქტები, ხორციელი სიამოვნებისკენ ლტოლვა (ძველ ვედებში შემორჩენილია ინდრას ყველაზე საძრახისი სასიყვარულო თავგადასავლები). ინდრა არავითარ ზნეობრივ მოთხოვნებს არ უყენებს თავის თაყვანისმცემელს (მისი მოთაფლვა მხოლოდ მათრობელა სასმისით, "სომა"-თი შეიძლება).
ვარუნას და ინდრას "სატელიტები. ვარუნას და ინდრას დაჯგუფებულნი არიან მათი სატელიტები, უფრო მცირე მასშტაბის "ღმერთები".
ვარუნას გარშემო მყოფ რამდენიმე თანმხლები სატელიტის გარდა (რომელთა რიცხვი განსაზღვრული არ არის და ხშირად 5-დან 12-მდე მერყეობს), მას თან ახლავს ე. წ. "მსტოვრები", გუშაგები, რომელნიც თვალმახვილნი არიან და ამცნობენ ვარუნას ყოველივეს, რაც სამყაროში ხდება.
ინდრას გარშემო კი დგანან მოუსვენარი და მეომარი სულები და რამდენიმე მეორეხარისხოვანი ფიგურა, როგორიც არის ორიგინალური მაქცია "ღმერთი" ვიშნუ და პუშანი, რომელსაც ფაფაჭამიასაც ეძახიან.
ვედური პანთეონის დანარჩენი "ღმერთები" მორალური მოთხოვნილების უქონლობითა და სამსხვერპლოსადმი გაუმაძღრობით გამოირჩევიან. თუ არა მსხვერპლშეწირვით, მათი გულის მოგება ყოვლად შეუძლებელია. მათგან აღსანიშნავია ტყუპი მხედრები ნასატიები (Nasatias), მათი გულის მოგება მხოლოდ მსხვერპლით არის შესაძლებელი, ხოლო მსხვერპლშეწირვის შემდეგ სამყაროს მწყობრი კანონზომიერების დარღვევასაც არ ერიდებიან, ოღონდ კი დაეხმარონ მათ მავედრებელს, დახმარების აღმოჩენის შემდეგ კი ისევ და ისევ მსხვერპლს მოითხოვენ. მორწმუნეთადმი დამოკიდებბულებით ისინი უფრო ღმერთ ინდრას მოგვაგონებენ.
მათივე მსგავსია საზარელი ღმერთი რუდრა. ყველა ეს "ღმერთები" იმით არიან საინტერესონი, რომ თავიანთი ხასიათით მკვეთრად საწინააღმეგონი არიან ვარუნასი. კერძოდ, თუკი ვარუნა ადამიანებისგან ზნეობრივ კანონთა აღსრულებას ითხოვს, აშვინები და რუდრა მხოლოდ მსხვერპლშეწირვას ეხარბებიან. თუკი ვარუნა მის მიერვე შექმნილი სამყაროს კანონზომიერებებსა და ურყევობას თვალს ადევნებს, აშვინებს მხოლოდ ამ კანონზომიერებათა, ანუ მწყობრი სამყაროს დარღვევა აინტერესებთ.
5
საბედისწერო არჩევანი
ვედური პანთეონის ამ სურათს თუ ქრისტეანული თვალსაზრისით შევაფასებთ, ღვთაებრივი პრედიკატის ღირს სახედ მხოლოდ ვარუნას სახე წარმოგვიდგება, მისი სატელიტები კი მეტ-ნაკლებად შეესაბამებიან ანგელოზებს. ყველა დანარჩენი "ღმერთები" აშკარა დემონები არიან. ვედები ვარუნასაც და ინდრასაც ღმერთებს უწოდებს, მაგრამ სრულიად ნათელია, რომ ამგვარი მდგომარეობა დიდხანს ვერ გაგრძელდებოდა.
ვარუნას სახეს პანთეონში არათუ რაიმე განსაკუთრებული ადგილი უკავია, არამედ რადიკალურად საწინააღმდეგოც არის ყველა დანარჩენი "ღმერთისა", რომელთაგან ყველაზე მკვეთრი სახე აქვს ინდრას. ისინი არავითარ ზნეობრივ მოთხოვნილებებს არ უყენებენ ადამიანს, მეტიც, თვითონაც უზნეონი არიან. ყოველი მათგანის ყიდვა სულ იოლია, სამსხვერპლო შესაწირავის მეოხებით. რომელიმე ადამიანს თუნდაც იმის მეასედიც რომ ჩაედინოს, რასაც სახელგანთქმული ინდრა აკეთებს, მას ვარუნას წინაშე დიდი სინანული მოუწევდა.
ერთსა და იმავე რელიგიურ ცნობიერებაში ამგვარი რადიკალურად განსხვავებული სახეების დიდხანს დარჩენა შეუძლებელი იყო. ინდოელ ქურუმთა რელიგიურ ცნობიერებაში მთელი სიმძაფრით უნდა წამოჭრილიყო დილემა: ვარუნა თუ ინდრა? ან ვარუნაა ჭეშმარიტი ღმერთი და ყველა დანარჩენი, სამყაროში მის მიერ დადგენილ წესრიგს და მის მიერვე დადგენილ ზნეობრივ საზღვრებს რომ გადალახავს, ბოროტი დემონი და ეშმაკია; თუ არადა, მაშინ ჭეშმარიტ ღმერთებს "სომა"-თი გაუმაძღარი და თავიანთი ეგოისტური ინტერესების თავგამოდებული დამცველი არსებები წარმოადგენენ და მაშინ ვარუნა საჭირო არ ყოფილა.
ამ პრობლემის გადაჭრას ვედურ პერიოდში ჯერ კომპრომისით შეეცადნენ; კერძოდ ვედებში გაჩნდა ჰიმნები, რომლებიც ერთდროულად ვარუნასაც ეძღნებოდა და ინდრასაც, შეეცადნენ ორივე ღმერთის მოქმედების არეალი შეეზღუდათ; მაგრამ კომპრომისი შეუძლებელი გახდა, უნდა გაკეთებულიყო არჩევანი და ვედური პერიოდის დასასრულს ამ არჩევანში უპირატესობა მოიპოვა ინდრამ.
შესაძლებელია, ეს არჩევანი რიგმა ისტორიულმა პირობებმაც განაპირობა. კერძოდ, პენჯაბიდან სამხრეთის მიმართულებით ინდუსებს ინდოსტანის შავკანიან მოსახლეობასთან განუწყვეტელი და შეუპოვარი ბრძოლა ჰქონდათ. მეფე-დამპყრობელი ეროვნული გმირის სახე გახდა, ამიტომაც ლოცვები ბრძოლის ველზე გამარჯვებათა მომნიჭებლის, ინდრას სახელზე აღევლინებოდა.
ასეა თუ ისე, ვედები ბოლოდროინდელ პერიოდში ჰიმნებისა და საგალობლების უმეტესობა ინდრას აღევლინება. ყველაზე გვიანდელ პერიოდში კი, ე. წ. "მეათე მანდალში" კონკრეტულად ვარუნასადმი მიძღვნილი ჰიმნები საერთოდ არ გვხვდება, მაშინ, როდესაც უამრავია კონკრეტულად ინდრასადმი მიძღვნილი ჰიმნი.
ინდრასადმი მიძღვნილი ჰიმნები სულ უფრო და უფრო ამაღლებული და მკაფიო ხდება, ვარუნას სახე კი ფერმკრთალდება. დაბოლოს, უკვე ატარვავედაში (XX, 106) ვარუნა თაყვანს სცემს ინდრას, შედეგად, ინდური რელიგიის განვითარების შემდგომ, ე. წ. "ძველი ბრაჰმანიზმის" ეპოქაში, ინდრა უკვე ღმერთების მეფედ იწოდება, ვარუნას კი მესამეხარისხოვანი (ზღვის ღმერთის) ადგილი ენიჭება.
ვედური პანთეონის "ღმერთი" ვარუნა.
ვედური პანთეონის "ღმერთი" ინდრა.
ვარუნა. ვედურ ჰიმნებში გამოიხატება, როგორც ყოვლისშემძლე, ყოვლისმცოდნე, ყოვლადნეტარი და ყოვლისგანმგებელი ღმერთი. მან შეჰქმნა ცა და მიწა და მათ შორის არსებული ჰაეროვანი სამყარო. დედამიწაზე მდინარეთათვის გაკვალა გზანი, ცაში ვარსკვლავები დაასხა, ჰაერში კი ქარებს სავალი განუჩინა.
სამყაროში ყოველივე მოძრაობს მისგან დადგენილი კანონებით. მან იცის წარსული, აწყმო და მომავალი. მან არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ ადამიანთა ზნეობრივი არსებობისთვის საჭირო კანონებიც დაადგინა და ითხოვს კიდევაც მის შესრულებას. მისი მოტყუება შეუძლებელია, ზნეობრივი დანაშაულისთვის იგი მოუვლენს ადამიანს მძიმე სულიერ მდგომარეობას, სინდისის ქენჯნასა და საკუთარი ცოდვილი მდგომარეობის მტკივნეულ შეგრძნებას, რომელთაგან განთავისუფლება მხოლოდ სინანულით თუა შესაძლებელი.
ვარუნა ერთადერთი ღმერთია, რომელსაც სინანულის ლოცვითა და საგალობლებით მიმართავდნენ და რომლის მიმართ ადამიანური სისუსტისა და ცოდვილიანობის ღრმა შეგნებით იყვნენ გამსჭვალულნი.
სრულიად საპირისპირო სახე აქვს ღმერთ ინდრას. მასში განხორციელებას პოულობს ადამიანის ყველაზე გაუმაძღარი და ბილწი ინსტინქტები, ხორციელი სიამოვნებისკენ ლტოლვა (ძველ ვედებში შემორჩენილია ინდრას ყველაზე საძრახისი სასიყვარულო თავგადასავლები). ინდრა არავითარ ზნეობრივ მოთხოვნებს არ უყენებს თავის თაყვანისმცემელს (მისი მოთაფლვა მხოლოდ მათრობელა სასმის "სომა"-თი შეიძლება).
ვარუნას და ინდრას "სატელიტები. ვარუნას და ინდრას დაჯგუფებულნი არიან მათი სატელიტები, უფრო მცირე მასშტაბის "ღმერთები".
ვარუნას გარშემო მყოფ რამდენიმე თანმხლები სატელიტის გარდა (რომელთა რიცხვი განსაზღვრული არ არის და ხშირად 5-დან 12-მდე მერყეობს), მას თან ახლავს ე. წ. "მსტოვრები", გუშაგები, რომელნიც თვალმახვილნი არიან და ამცნობენ ვარუნას ყოველივეს, რაც სამყაროში ხდება.
ინდრას გარშემო კი დგანან მოუსვენარი და მეომარი სულები და რამდენიმე მეორეხარისხოვანი ფიგურა, როგორიც არის ორიგინალური მაქცია "ღმერთი" ვიშნუ და პუშანი, რომელსაც ფაფაჭამიასაც ეძახიან.
სამყაროში ყოველივე მოძრაობს მისგან დადგენილი კანონებით. მან იცის წარსული, აწყმო და მომავალი. მან არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ ადამიანთა ზნეობრივი არსებობისთვის საჭირო კანონებიც დაადგინა და ითხოვს კიდევაც მის შესრულებას. მისი მოტყუება შეუძლებელია, ზნეობრივი დანაშაულისთვის იგი მოუვლენს ადამიანს მძიმე სულიერ მდგომარეობას, სინდისის ქენჯნასა და საკუთარი ცოდვილი მდგომარეობის მტკივნეულ შეგრძნებას, რომელთაგან განთავისუფლება მხოლოდ სინანულით თუა შესაძლებელი.
ვარუნა ერთადერთი ღმერთია, რომელსაც სინანულის ლოცვითა და საგალობლებით მიმართავდნენ და რომლის მიმართ ადამიანური სისუსტისა და ცოდვილიანობის ღრმა შეგნებით იყვნენ გამსჭვალულნი.
სრულიად საპირისპირო სახე აქვს ღმერთ ინდრას. მასში განხორციელებას პოულობს ადამიანის ყველაზე გაუმაძღარი და ბილწი ინსტინქტები, ხორციელი სიამოვნებისკენ ლტოლვა (ძველ ვედებში შემორჩენილია ინდრას ყველაზე საძრახისი სასიყვარულო თავგადასავლები). ინდრა არავითარ ზნეობრივ მოთხოვნებს არ უყენებს თავის თაყვანისმცემელს (მისი მოთაფლვა მხოლოდ მათრობელა სასმის "სომა"-თი შეიძლება).
ვარუნას და ინდრას "სატელიტები. ვარუნას და ინდრას დაჯგუფებულნი არიან მათი სატელიტები, უფრო მცირე მასშტაბის "ღმერთები".
ვარუნას გარშემო მყოფ რამდენიმე თანმხლები სატელიტის გარდა (რომელთა რიცხვი განსაზღვრული არ არის და ხშირად 5-დან 12-მდე მერყეობს), მას თან ახლავს ე. წ. "მსტოვრები", გუშაგები, რომელნიც თვალმახვილნი არიან და ამცნობენ ვარუნას ყოველივეს, რაც სამყაროში ხდება.
ინდრას გარშემო კი დგანან მოუსვენარი და მეომარი სულები და რამდენიმე მეორეხარისხოვანი ფიგურა, როგორიც არის ორიგინალური მაქცია "ღმერთი" ვიშნუ და პუშანი, რომელსაც ფაფაჭამიასაც ეძახიან.
ვიშნუ რუდრა
ვედური პანთეონის დანარჩენი "ღმერთები" მორალური მოთხოვნილების უქონლობითა და სამსხვერპლოსადმი გაუმაძღრობით გამოირჩევიან. თუ არა მსხვერპლშეწირვით, მათი გულის მოგება ყოვლად შეუძლებელია. მათგან აღსანიშნავია ტყუპი მხედრები ნასატიები (Nasatias), მათი გულის მოგება მხოლოდ მსხვერპლით არის შესაძლებელი, ხოლო მსხვერპლშეწირვის შემდეგ სამყაროს მწყობრი კანონზომიერების დარღვევასაც არ ერიდებიან, ოღონდ კი დაეხმარონ მათ მავედრებელს, დახმარების აღმოჩენის შემდეგ კი ისევ და ისევ მსხვერპლს მოითხოვენ. მორწმუნეთადმი დამოკიდებბულებით ისინი უფრო ღმერთ ინდრას მოგვაგონებენ.
მათივე მსგავსია საზარელი ღმერთი რუდრა. ყველა ეს "ღმერთები" იმით არიან საინტერესონი, რომ თავიანთი ხასიათით მკვეთრად საწინააღმეგონი არიან ვარუნასი. კერძოდ, თუკი ვარუნა ადამიანებისგან ზნეობრივ კანონთა აღსრულებას ითხოვს, აშვინები და რუდრა მხოლოდ მსხვერპლშეწირვას ეხარბებიან. თუკი ვარუნა მის მიერვე შექმნილი სამყაროს კანონზომიერებებსა და ურყევობას თვალს ადევნებს, აშვინებს მხოლოდ ამ კანონზომიერებათა, ანუ მწყობრი სამყაროს დარღვევა აინტერესებთ.
5
საბედისწერო არჩევანი
მათივე მსგავსია საზარელი ღმერთი რუდრა. ყველა ეს "ღმერთები" იმით არიან საინტერესონი, რომ თავიანთი ხასიათით მკვეთრად საწინააღმეგონი არიან ვარუნასი. კერძოდ, თუკი ვარუნა ადამიანებისგან ზნეობრივ კანონთა აღსრულებას ითხოვს, აშვინები და რუდრა მხოლოდ მსხვერპლშეწირვას ეხარბებიან. თუკი ვარუნა მის მიერვე შექმნილი სამყაროს კანონზომიერებებსა და ურყევობას თვალს ადევნებს, აშვინებს მხოლოდ ამ კანონზომიერებათა, ანუ მწყობრი სამყაროს დარღვევა აინტერესებთ.
5
საბედისწერო არჩევანი
ვედური პანთეონის ამ სურათს თუ ქრისტეანული თვალსაზრისით შევაფასებთ, ღვთაებრივი პრედიკატის ღირს სახედ მხოლოდ ვარუნას სახე წარმოგვიდგება, მისი სატელიტები კი მეტ-ნაკლებად შეესაბამებიან ანგელოზებს. ყველა დანარჩენი "ღმერთები" აშკარა დემონები არიან. ვედები ვარუნასაც და ინდრასაც ღმერთებს უწოდებს, მაგრამ სრულიად ნათელია, რომ ამგვარი მდგომარეობა დიდხანს ვერ გაგრძელდებოდა.
ვარუნას სახეს პანთეონში არათუ რაიმე განსაკუთრებული ადგილი უკავია, არამედ რადიკალურად საწინააღმდეგოც არის ყველა დანარჩენი "ღმერთისა", რომელთაგან ყველაზე მკვეთრი სახე აქვს ინდრას. ისინი არავითარ ზნეობრივ მოთხოვნილებებს არ უყენებენ ადამიანს, მეტიც, თვითონაც უზნეონი არიან. ყოველი მათგანის ყიდვა სულ იოლია, სამსხვერპლო შესაწირავის მეოხებით. რომელიმე ადამიანს თუნდაც იმის მეასედიც რომ ჩაედინოს, რასაც სახელგანთქმული ინდრა აკეთებს, მას ვარუნას წინაშე დიდი სინანული მოუწევდა.
ერთსა და იმავე რელიგიურ ცნობიერებაში ამგვარი რადიკალურად განსხვავებული სახეების დიდხანს დარჩენა შეუძლებელი იყო. ინდოელ ქურუმთა რელიგიურ ცნობიერებაში მთელი სიმძაფრით უნდა წამოჭრილიყო დილემა: ვარუნა თუ ინდრა? ან ვარუნაა ჭეშმარიტი ღმერთი და ყველა დანარჩენი, სამყაროში მის მიერ დადგენილ წესრიგს და მის მიერვე დადგენილ ზნეობრივ საზღვრებს რომ გადალახავს, ბოროტი დემონი და ეშმაკია; თუ არადა, მაშინ ჭეშმარიტ ღმერთებს "სომა"-თი გაუმაძღარი და თავიანთი ეგოისტური ინტერესების თავგამოდებული დამცველი არსებები წარმოადგენენ და მაშინ ვარუნა საჭირო არ ყოფილა.
ამ პრობლემის გადაჭრას ვედურ პერიოდში ჯერ კომპრომისით შეეცადნენ; კერძოდ ვედებში გაჩნდა ჰიმნები, რომლებიც ერთდროულად ვარუნასაც ეძღნებოდა და ინდრასაც, შეეცადნენ ორივე ღმერთის მოქმედების არეალი შეეზღუდათ; მაგრამ კომპრომისი შეუძლებელი გახდა, უნდა გაკეთებულიყო არჩევანი და ვედური პერიოდის დასასრულს ამ არჩევანში უპირატესობა მოიპოვა ინდრამ.
შესაძლებელია, ეს არჩევანი რიგმა ისტორიულმა პირობებმაც განაპირობა. კერძოდ, პენჯაბიდან სამხრეთის მიმართულებით ინდუსებს ინდოსტანის შავკანიან მოსახლეობასთან განუწყვეტელი და შეუპოვარი ბრძოლა ჰქონდათ. მეფე-დამპყრობელი ეროვნული გმირის სახე გახდა, ამიტომაც ლოცვები ბრძოლის ველზე გამარჯვებათა მომნიჭებლის, ინდრას სახელზე აღევლინებოდა.
ასეა თუ ისე, ვედები ბოლოდროინდელ პერიოდში ჰიმნებისა და საგალობლების უმეტესობა ინდრას აღევლინება. ყველაზე გვიანდელ პერიოდში კი, ე. წ. "მეათე მანდალში" კონკრეტულად ვარუნასადმი მიძღვნილი ჰიმნები საერთოდ არ გვხვდება, მაშინ, როდესაც უამრავია კონკრეტულად ინდრასადმი მიძღვნილი ჰიმნი.
ინდრასადმი მიძღვნილი ჰიმნები სულ უფრო და უფრო ამაღლებული და მკაფიო ხდება, ვარუნას სახე კი ფერმკრთალდება. დაბოლოს, უკვე ატარვავედაში (XX, 106) ვარუნა თაყვანს სცემს ინდრას, შედეგად, ინდური რელიგიის განვითარების შემდგომ, ე. წ. "ძველი ბრაჰმანიზმის" ეპოქაში, ინდრა უკვე ღმერთების მეფედ იწოდება, ვარუნას კი მესამეხარისხოვანი (ზღვის ღმერთის) ადგილი ენიჭება.
ვარუნაზე ინდრას გამარჯვების ფაქტი ინდოეთის რელიგიის მკვლევართაგან ჯეროვნად არ არის შეფასებული, მაშინ, როდესაც ამ ფაქტს ისეთი შედეგები მოჰყვა, რამაც მთელი ინდური რელიგიური აზროვნების განვითარება განსაზღვრა.
6
ძველი ბრაჰმანიზმი
ინდური რელიგიის ისტორიის შემდგომი პერიოდი ძველ ბრაჰმანიზმად იწოდება. ეს პერიოდი ხასიათდება კულის გართულებით, რამაც, ერთის მხრივ გამოიწვია დიდი რელიგიური ლიტერატურისა და რიტუალურ საღვთისმსახურებო სახელმძღვანელოთა და, მეორეს მხრივ, კასტების, ანუ პროფესიონალ მოგვ-ბრაჰმანთა გამოჩენა.
ეს არის ვედურიდან აბუდისტურ ხანაში გარდამავალი პერიოდი. რელიგიური აზრი უკვე ამჟღავნებს ინდრას ვარუნაზე გამარჯვების პირველ სედეგებს და ამზადებს იმ ატმოსფეროს, რომელშიც ჩაისახა ბუდიზმი.
მას შემდეგ, რაც რელიგიური ცნობიერებიდან განიდევნა ერთადერთი ღმერთი-შემოქმედი, ყოვლისმპყრობელი და ამასთანავე ღვთაებრივი პრედიკატის ღირსი ერთადერთი სახე, რომელიც თავის მხრივ მორალურ კანონებზე წარმოდგენებთან იყო დაკავშირებული, ინდუსის თვალში, სამყაროს სურათი რადიკალურად უნდა შეცვლილიყო.
არავითარი ზნეობრივი ღირებულებანი, არავითარი გონიერება, სამყაროში მხოლოდ ფიზიკური ძალა და ჯადოქრობა მეფობს. საკულტო რიტუალის ყოველი ნიუანსის დაცვით მოგვს ან ქურუმს შეუძლია მოთაფლოს ერთი ან რამდენიმე ე. წ. "ღმერთი" და აიძულოს, მისი ინტერესების შესაბამისად, აღასრულოს ესა თუ ის სასწაული. ან გამოიწვიოს მისთვის სასურველი ესა თუ ის მოვლენა. აქედან მომდინარეობს ის უპირველესი მნიშვნელობა, რაც ამ პერიოდში ენიჭება ქურუმთა ხელოვნებას, სარიტუალო და საღვთო ლიტერატურის ცოდნას.
თუკი "ღმერთები" ზნეობრივად არაფრით განსხვავდებიან და არც არაფრით აღემატებიან ადამიანებს, და მაინც სამყაროს შემოქმედნი არიან, მაშინ ნათელია, რომ ყოველივე, რასაც ისინი აღასრულებენ, ხელმისაწვდომი და შესაძლებელია ადამიანებისთვისაც, თუკი ისინი შესძლებენ იმავე მაგიურ ძლიერებას მიაღწიონ, რასაც "ღმერთები" ფლობდნენ.
უბრალო ადამიანი სასურველი სასწაულის მისაღწევად მოგვთან დადის, უხდის მას გარკვეულ საფასურს, ხოლო ეს უკანასკნელი მსხვერპლშეწირვის საფასურად ქრთამავს, ანუ მოისყიდის "ღმერთს" და ავალებს შეკვეთის შესრულებას.
იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მსხვერპლშეწირვას ძალუძს სასწაულების მოხდენა. თუკი მსხვერპლშეწირვას ასეთი მნიშვნელობა მიენიჭა, ადვილი წარმოსადგენია, რა როლი უნდა მინიჭებოდა იმ რიტუალებს, რომლებიც წინ უსწრებდა მას. ანუ მარხვას, გონებრივი და ფიზიკური ძალების კონცენტრირებას, სითბოს დაგროვების, ანუ "გახურების" რიტუალებს. ისინი დამოუკიდებელ და თავისთავად მაგიურ ქმედებებად წარმოგვიდგებიან.
აქედან, თუკი "ღმერთი", რომელსაც მსხვერპლს სწირავს ადამიანი, ზნეობრივად არაფრით განსხვავდება მისგან და იმავე მეთოდით აღწევს სასწაულებს, რითაც ადამიანი ახერხებს ამას მისივე მეშვეობით, თვით ღმერთებიც მოგვებად წარმოგვიდგებიან, რომლებიც გამუდმებით აწარმოებენ ვარჯიშებს, რომლებიც წარმატებული მსხვერპლშეწირვისთვის არის საჭირო და მხოლოდ ამის შემდეგ ძალუძთ სასწაულის მოხდენა.
ღმერთების მაგიური ძალა (prabhava) სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მათ მოსამზადებლად ასკეზის უფრო დიდი რაოდენობით ენერგია დააგროვეს, ვიდრე ნირმალურმა მოგვებმა. რაკი ეს საიდუმლო ნაპოვნია, ადამიანი უცებ იღებს ახალ დავალებას: დააგროვოს მოსამზადებელი ასკეზის ენერგია იმ რაოდენობით, რათა მან სასწაულთა ქმნა შეძლოს უშუალოდ, "ღმერთების" დახმარების გარეშე და გაუტოლდეს ღმერთებს. ცალკეული ადამიანები უდიდესი ენთუზიაზმით შეუდგებიან ხოლმე ამგვარი მიზნის აღსრულებას.
ჩვენ ხაზს ვუსვამთ ინდური რელიგიური ცნობიერებიდან ინდრას მიერ ვარუნას გამოდევნის ლოგიკურ შედეგებს. თუკი ვედური პერიოდის დასაწყისში ადამიანი მიზნად ისახავდა და თავს ავალდებულებდა ვარუნას გზებით ევლო და მისი მოთხოვნები შეესრულებინა, ვარუნას დამხობის შემდგომ ადამიანის მიზანი მაგიური ძლიერების დაგროვება გახდა, რითაც ღმერთებთან გატოლებას შეეცადა.
ადამიანმა ყოველგვარი ზნეობრივი პასუხისმგებლობისა და შემოქმედ-ყოვლისმპყრობელი ღმერთისადმი მორჩილების გარეშე მოინდომა გაღმერთება.
ძველი ბრაჰმანიზმის მითები სავსეა იმ სახელგანთქმულ ასკეტთა ცხოვრების აღწერით, რომელნიც გაბედულად შეუდგნენ მაგიური ძლიერების მოპოვების ამ გზას. თავის მხრივ, "ღმერთები" გამუდმებულ შიშში ცხოვრობენ და თვალ-ყურს ადევნებენ მოკვდავთ, რათა ვერავინ დააგროვოს ასკეტური ენერგიის ის რაოდენობა, რაიც საკმარისი იქნებოდა ღვთაებრივის ტოლფასი მაგიური ძალის მისაღებად. როგორც კი "ღმერთები" შეიტყობენ, რომ ამა თუ იმ ტყეში ცხოვრობს და ასკეტურ ენერგიას აგროვებს რომელიმე "muni", ისინი იმწუთასვე ცდილობენ ხელი შეუშალონ მას. ამ საქმეში მათ ხშირად ეხმარება მზეთუნახავი (asparas), რომელსაც მიუგზავნიან ხოლმე ამ ადამიანს, რათა ყურადღება დაუფანტონ. ამაყ "მუნისა" და "ღმერთებს" შორის იწყება პაექრობა. ხშირად "მუნი" ჭრილობებსა და მთელ რიგ დაზიანებებსაც კი აყენებს "ღმერთებს".
ამგვარი მითები ძლიერ დამახასიათებელია ძველი ბრაჰმანიზმისთვის. აქ ღმერთები და ადამიანები ერთმანეთის მოპაექრეები არიან, რამაც რელიგიური ცნობიერება "ღმერთების" უძლეველობის დაკნინებამდე და დამცირებამდე მიიყვანა. ამის გამო რელიგია უკვე აღარ არის რელიგია და, გასაგებია, რომ რელიგიური აზროვნება აქ ვერ შეჩერდებოდა. ამასთანავე, წარმოდგენა სამყაროზე, როგორც თვითნება და ახირებულ ჯადოქართა ბრძოლის ველზე, ნამდვილად ეწინააღმდეგება ბუნებრივ მოვლენათა ფაქტობრივ სინამდვილეს, სამყაროს საერთო წყობას. ეს ფაქტი კი სამყაროს წყობის (არსებობის) რაღაც სხვა, ღვთაებრივი სუბსტრატის არსებობას ვარაუდობს და ძველი ბრაჰმანიზმი მის პოვნას ბრაჰმის იდეაში აპირებდა.
სიტყვა brahman საკუთრივ ღვთისმსახურებას ნიშნავს. თუ ვედისტურ ეპოქაში ღვთისმსახურება განიღმრთობოდა და ხან "ღმერთი" brahspati-ს ხან კიდევ brahmanspati-ს სახეს ღებულობდა და ღვთაებრივი მოგვის როლს თამაშობდა, ძველი ბრაჰმანიზმის ეპოქაში, როდესაც მსხვერპლშეწირვამ და მასთან დაკავშირებულმა ასკეტურმა ვარჯიშებმა დამოუკიდებელი კოსმიური სახე მიიღეს და ღმერთებისა და ადამიანებისთვის მაგიური ძლიერების წყაროდ იქცნენ, ბრაჰმის მცნებამ სრულიად ახალი და განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა. ანუ: მაგიური ძლიერების წყაროდან ის ყოფიერების წყაროში ყოფიერების ერთგვარ "რეზერვუარად" გადაიქცა. ანუ სუბსტანციად იქცა, რომელიც ყოფიერების სისრულეს არის დაუფლებული.
ბრაჰმა ერწყმის ატმანს (atman), ანუ სამყაროს სულს, ივარაუდება, რომ სამყაროში ყოველივე არსებული აუცილებლად შეიცავს თავის თავში ბრაჰმის იმ ნაწილს, რომლის გარეშე არ არსებობს ყოფიერება. ყოველივე წარმავალია ბრაჰმის გარდა. ყველაფერი ინგრევა (ბრაჰმის "ღამეები") და მერე, შესაძლოა, ისევ შეიქმნას (ბრაჰმის "დღეები") - ბრაჰმა კი რჩება. ამ ეპოქაში ბრაჰმა უმთავრესად რაღაც განყენებული ცნებაა ("აბსოლუტური ყოფიერება", "სუბსტანცია") და არა ანთროპომორფული ან, საერთოდ, გონიერი არსება.
ბრაჰმის, როგორც ყოველივე არსებულის (მათ შორის ღმერთებისაც) საერთო და, ასე ვთქვათ, პასიური წყაროს იდეა ბრაჰმანიზმის მთავარი, დომინანტური იდეაა. ბრაჰმა წარმოდგება, როგორც აბსოლუტური ღმერთის სუროგატი, სწორედ რომ სუროგატი, რამეთუ რაიმე მორალურ, ზნეობრივ არსს ბრაჰმის იდეა არ შეიცავს. ბრაჰმა, მოცემული იდეის თანახმად, წარმოადგენს "სიცოცხლის საწყისს" და არა ცოცხალ პიროვნებას.
ბრაჰმის იდეასთან დაკავშირებულია სხვა მნიშვნელოვანი ფაქტორი ამ ეპოქისა, - ანუ სწავლება სულთა გადასახლების შესახებ.
თუკი, ბრაჰმის იდეის თანახმად, ყოველივე ერთი და იგივე მასალისგან - ბრაჰმის სუბსტანციისგან შეიქმნა, იშლება პრინციპული ზღვარი არა მხოლოდ ღმერთსა და ადამიანს შორის, არამედ ადამიანსა და ცხოველს შორისაც.
სულთა გადასახლების საფუძვლები, შესაძლებელია, შორეულ წარსულში ანიმიზმისა და ტოტემიზმის გადმონაშთებში ძევს, მაგრამ ამის შესახებ ვედებში მინიშნებაც კი არ გვხვდება და, როგორც სისტემატური მოძღვრება, პირველად ძველი ბრაჰმანიზმის ხანაში ამ ეპოქის მთავარ და ახალ იდეასთან - ბრაჰმასთან დაკავშირებით შემოდის.
ამ იდეის თანახმად, სული არის ბრაჰმის ნაწილი. ის, წყდება რა თავის წყაროს, უერთდება სხეულს, მაგრამ საბოლოოდ მაინც უნდა დაუბრუნდეს ამ თავის პირველწყაროს და ისევ შეერწყას ბრაჰმას, ოღონდ ამისთვის განვითარების რამდენიმე სტადია უნდა გაიაროს და განიწმინდოს მატერიასთან კავშირისგან.
ზუსტად არის დადგენილი სულის განვითარების სტადიები. თავიდან ის ცხოვრობს (არსებობს) მატლებში და სხვა მის მსგავს არსებებში, შემდგომ გადასახლდება შედარებით პატივდებულ და ბოლოს დაბალი კასტის ადამიანის სხეულში, მისი სიკვდილის შემდეგ კი ზემდგომი კასტის წარმომადგენლის სხეულში და ა. შ. ასე გრძელდება გადასახლება, ვიდრე სული არ ჩასახლდება უმაღლესი კასტის წარმომადგენლის, ანუ ქურუმის სხეულში. მხოლოდ ამ უკანასკნელის სიკვდილის შემდეგ დგება მატერიისგან "განთავისუფლების" ჯამი და სული თავისი გადასახლების ერთ-ერთ რომელიმე საფეხურზე რაიმე დანაშაულს ჩაიდენს ეს წესი დაირღვევა და ადამიანს უმდაბლეს საფეხურში მოუწევს გადასახლება. რაც უფრო მძიმეა დანაშაული, მით უფრო დაბალია საფეხური, რომელშიც გადასახლდება "დასჯილი" სული.
ყოველი არსების ეს უნარი, - თავისი საქციელით განსაზღვროს თავისი სულის შემდგომი გზა, კარმად იწოდება. ერთი შეხედვით, შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ სწავლება კარმის შესახებ მორალურია და შეიძლება წარმოადგენდეს ერთგვარ სტიმულს სათნო ცხოვრებისთვის, მაგრამ სინამდვილეში ძველი ბრაჰმანიზმის ეპოქისთვის კარმის იდეა, არც მეტი, არც ნაკლები, ოდენ კასტური წყობილების მისტიკური გამართლებაა.
ცოდვები, რომელთა გამოც ადამიანის სული უმაღლესიდან უმდაბლეს არსებამდე (საფეხურამდე) ეშვება, ძირითადად მდგომარეობს რიტუალების დარღვევაში, უფროსის უპატივცემულობაში, სიძუნწეში, განსაკუთრებით მოგვთა მიმართ გამოჩენილ სიძუნწეში და სხვა.
უფრო მაღალზნეობრიობის საწინააღმდეგო ხასიათის ცოდვები ასევე კასტური წყობის პოზიციიდან ფასდება. ასე, მაგალითად, უმაღლესი კასტის ადამიანი მკვლელის სული ჯოჯოხეთში მიდის (naraloka), საიდანაც მას კასტურ საფეხურებზე აღმასვლა უკვე თავიდან, მატლებიდან უწევს. თუ იმასაც მივუმატებთ, რომ ერთი და იგივე ცოდვისთვის უმაღლესი კასტის წარმომადგენელი უფრო მსუბუქად ისჯება (შედარებით უფრო დაბალი, მსუბუქი გადასახლება), ვიდრე დაბალის კასტისა, მაშინ ცხადი ხდება, რომ მორალზე, ამ სიტყვის ჩვენებური გაგებით, ლაპარაკიც კი ზედმეტია.
შენიშვნა: თუ ადამიანი დარწმუნებულია, რომ მისი წოდებრივი მდგომარეობა იმ ქმედებათა მექანიკური შედეგია, რაც წინა ცხოვრებაში ჩაუდენია და მის ამჟამინდელ საქციელზე ბევრად იქნება დამოკიდებული მისი მომავალი ცხოვრება და სოციალური მდგომარეობა, რომ ეს ბუნების კანონია და არა ვინმეს მიერ მოგონილი თეორია, მაშინ იგი სოციალური უთანასწორობის არარსებობასაც ირწმუნებს: იქ, სადაც კარმული განვითარების პრინციპებს აღიარებენ, "სოციალური საკითხი" არ დგას.
http://www.oldorthodox.ge/sxv_ntrubeckoi_satanis_citadeli.html
Комментариев нет:
Отправить комментарий