სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობის რამდენიმე ასპექტის შესახებ

ავტორი: ოთარ ზოიძე

1. საკითხის მნიშვნელობისა და ახალი გარემოს შესახებ
2. სახელმწიფო და ეკლესია: ზოგადად
3. მისაღები სეკულარიზმი
4. მიუღებელი სეკულარიზმი
5. მონარქია და ქრისტიანობა
6. მართლმადიდებლობა და ეროვნული იდენტობა
7. საერო სამართალი, ქრისტიანული ეთიკა და ეკლესია
8. გარანტიების შესახებ, ანუ ტრადიციული დასკვნის ნაცვლად


1. საკითხის მნიშვნელობისა და ახალი გარემოს შესახებ


თანამედროვე ქართული სახელმწიფო ახლა, ჩვენი მონაწილეობით იქმნება; ამის გამოცდილება კი, პრაქტიკულად, არა გვაქვს. ქართული სახელმწიფოებრიობის მრავალსაუკუნოვანი გამოცდილება სხვა ეპოქებისა და სხვა სისტემების გამოცდილებაა და დღეს ნაკლებად გამოსადეგი. ამიტომ უაღრესად მნიშვნელოვანია სახელმწიფოებრივი ცხოვრების ყველა ასპექტის სწორად გააზრება. ერთ-ერთი ამგვარი ასპექტია საქართველოს სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობა; ამ ორი უმნიშვნელოვანესი ინსტიტუტის ურთიერთობების სწორი ანალიზის გარეშე შეუძლებელი იქნება წარმატებული, მდგრადი თანამედროვე ქართული სახელმწიფოებრიობის შექმნა, რელიგიური მშვიდობის უზრუნველყოფა მრავალკონფესიურ საქართველოში, რომელსაც, თავის მხრივ, რელიგიურ და ცივილიზაციურ ბაბილონში _ კავკასიაში მიუჩინა ადგილი განგებამ.

შევეცდები ამ ურთიერთობის რამდენიმე ასპექტზე ჩემი მოსაზრებების ჩამოყალიბებას. ამასთანავე, აუცილებლობად მივიჩნევ, შევნიშნო, რომ ამ მოსაზრებათა შინაარსი განპირობებულია ჩემი, როგორც არანომინალური მართლმადიდებლის, რწმენითა და მსოფლმხედველობით, მხოლოდ ამით და სხვა არაფრით, რადგან ჩემთვის ყველაფრის _ სახელმწიფოს, სამართლის, სახელმწიფოს ნებისმიერი გადაწყვეტილების, ლიბერალიზმის, დემოკრატიისა და სხვა ნებისმიერი მოვლენის შეფასების ერთადერთი კრიტერიუმი არის მართლმადიდებლობა.

უშუალოდ კონკრეტული საკითხების განხილვამდე კი მოკლედ უნდა დავახასიათოთ ის ახალი გარემო, რომელშიც უხდება არსებობა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას.

საქართველოს ძველი სახელმწიფოებრიობის არსებობის პირობებში _ მეცხრამეტე საუკუნეში რუსეთის მიერ ქართული სახელმწიფოებრიობისა და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებამდე (1811 წ.) ეკლესია თავის მისიას აღასრულებდა სახელმწიფოსთან ერთობაში.

საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, პრაქტიკულად, 1918 წლიდან მოყოლებული მთელი საბჭოთა პერიოდის განმავლობაში ეკლესიას არსებობა უხდებოდა მტრულ გარემოცვაში.

საბჭოთა სისტემის რღვევის შემდეგ _ 1990 წლიდან დღემდე ეკლესია მოღვაწეობს ისეთ სეკულარიზებულ სახელმწიფოში, სადაც დეკლარირებულია რელიგიისადმი სახელმწიფოს მსოფლმხედველობრივი ნეიტრალურობა. აღმსარებლობისა და სინდისის თავისუფლება ქმნის კონკურენტულ რელიგიურ გარემოს, მსოფლმხედველობრივი მრავალფეროვნების შესაძლებლობას.

სეკულარიზებული სახელმწიფოსა და ეკლესიის განსხვავებული მიზნები, სეკულარული ცნობიერებისა და განსხვავებული მსოფლმხედველობის მქონე ჯგუფების არსებობა ქმნის ეკლესიისადმი სხვადასხვაგვარი დამოკიდებულების საფუძვლებს. ამ დამოკიდებულებაში არის კეთლგანწყობაც, ნეიტრალურობაც, არაკეთილგანწყობაც, ზოგჯერ კი აგრესიულობა და მტრული დამოკიდებულებაც კი.

არსებული გარემოს ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელია რელიგიური და მსოფლმხედველობრივი კონკურენციის რეჟიმის არსებობა. გლობალიზაცია, სახელმწიფოს საეროობის პრინციპი, რწმენისა და სინდისის თავისუფლება ქმნის კონკურენტულ მსოფლმხედველობრივ გარემოს. მართლმადიდებლობას კონკურენციას უწევს არა მხოლოდ ისტორიული კონფესიები, არამედ არატრადიციული და ახალი რელიგიური დაჯგუფებები. ამ კონკურენციის სამართლებრივი, ან ადმინისტრაციული შეზღუდვა დაუშვებელია. ამასთანავე, კონკურენტულ გარემოს ქმნის, ასევე, სხვადასხვა საერო _ არარელიგიური წარმომავლობის იდეოლოგია თუ ფილოსოფიური მოძღვრება.
კონკურენტი არარელიგიური სწავლებები ბუნებრივად მიისწრაფვის გაბატონებისაკენ და ცდილობს, ეკლესია გააძევოს საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან, საერთოდ,
ქრისტიანობა განდევნოს ცნობიერებიდან, თავიდან აიცილოს ცნობიერების ხელახალი გაქრისტიანება. ესაა კონკურენტი სუბიექტების ბუნებრივი მისწრაფება და ეს მისწრაფება შეიძლება არსებობდეს შეთქმულების, გარედან დაფინანსებისა და სხვა მსგავსი ქმედებებისაგან დამოუკიდებლად. ცხადია, არსებობს საწინააღმდეგოს დაშვების ალბათობაც, მაგრამ კონკურენტი სუბიექტებისაგან ეკლესიის წინააღმდეგ მოქმედება კონკურენციის ბუნებრივი შედეგია, არსებითად ეკლესიის საწინააღმდეგო სისტემების ბუნებითი თვისებაა და იგი აუცილებლად არ გამომდინარეობს შეთქმულებისაგან.
ესაა ის თვისობრივად განსხვავებული გარემო, რომელშიც ეკლესიას დიდი ხნის განმავლობაში მოუხდება თავისი მისიის აღსრულება.


2. სახელმწიფო და ეკლესია: ზოგადად

სახელმწიფო და ეკლესია არის ორი აბსოლუტურად განსხვავებული ინსტიტუტი, გნებავთ, „სხეული“, როგორც რელიგიური, ისე პოლიტიკური გაგებით. სახელმწიფო ამქვეყნიურია, „ამა სოფლისაგანაა“, წარმავალია, იგი ვერ იმემკვიდრებს ღვთის სასუფეველს. ეკლესია ამ ქვეყნად იმყოფება, მაგრამ არ არის „ამა სოფლისაგან“; იგი არის „ზეცა მიწაზე“.

ეკლესია არ არის სახელმწიფოს, როგორც სხეულის, სული; ეკლესია თვითკმარია, ეკლესია თავადაა სხეული (ქრისტეს სხეული), რომელშიც დავანებულია სულიწმინდა. ეკლესიის არსებობისათვის არ არის აუცილებელი სახელმწიფოს სხეულის არსებობა, ეკლესიის არსებობა არ არის განპირობებული სახელმწიფოს სხეულით. ეკლესიის მიჩნევა სახელმწიფოს სულად ნიშნავს ეკლესიის განძარცვას სხეულისაგან, ეკლესიის ნეოპლატონიკურ სპირიტუალიზაციას.

ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა არის არა უბრალოდ ერთი სხეულის (გნებავთ, ერთი პოლიტიკურ-რელიგიური სხეულის) საერო და სასულიერო ხელისუფლებებს შორის ურთიერთობა, არამედ ორი აბსოლუტურად განსხვავებული ბუნებისა და წარმომავლობის სხეულის ურთიერთობა.

ეკლესიისა და სახელმწიფოს აბსოლუტური სხვაგვარობა გამორიცხავს ეკლესიისა და სახელმწიფოს ორგანულ ერთიანობას, მითუმეტეს, შერწყმას.

სახელმწიფოსა და ეკლესიის განსხვავებული წარმოშობა და ბუნებათა განსხვავებულობა განაპირობებს იმას, რომ თითოეულს აქვს სხვადასხვა მიზანი და თითოეული მათგანი ამ მიზნის მისაღწევად მოქმედებს თავისი ბუნების შესაბამისად, ამ ბუნების ფარგლებში.

სახელმწიფო არ არის მაცხოვნებელი ინსტიტუცია და, აქედან გამომდინარე, მისი ამოცანა არ არის ადამიანთა ცხონება; ამიტომაც სახელმწიფო არ ოპერირებს ცოდვისა და მადლის კატეგორიებით, სახელმწიფო არ წარმართავს ადამიანთა სულიერ ცხოვრებას. ეს არ არის სახელმწიფოს საქმე; ამისთვის არსებობს მხოლოდ ეკლესია, ხოლო ხელისუფლების ფუნქცია, მოციქულთა სწავლებით, ბოროტების თავიდან არიდებაა: „რამეთუ მთავარნი იგი არა არიან საშინელ კეთილის მოქმედთა, არამედ ბოროტის მოქმედთა… რამეთუ ღმრთის მსახური არს შენდა კეთილისათვის. ხოლო უკუეთუ ბოროტსა იქმოდი, გეშინოდენ, რამეთუ არა ცუდად ხრმალ აბს: რამეთუ ღმრთის მსახურ არს შენდა, რისხვისათვის შურის მეძიებელ ბოროტის მოქმედთათვის“ (რომ. 13:3-4); „დაემორჩილენით უკუე ყოველსავე კაცობრივსა დაბადებულსა უფლისათვის: გინა თუ მეფესა, რამეთუ ყოველთა ზედა არს; გინა თუ მთავართა, ვითარცა მის მიერ მოვლინებულთა შურის მეძიებელად ბოროტის მოქმედთათვის, ხოლო მაქებელად კეთილის მოქმედთათვის. რამეთუ ესრეთ არს ნებაჲ ღმრთისაჲ კეთილის მოქმედთათვის დადუმებად უგუნურთა კაცთა უმეცრებასა. ვითარცა აზნაურნი და ნუ ვითარცა საფარველად გაქუნ უკეთურებისა აზნაურებაჲ ეგე, არამედ ვითარცა მონანი ღმრთისანი ყოველთა პატივ-სცემდით, ძმათა ჰყუარობდით, ღმრთისა გეშინოდენ, მეფესა პატივ-სცედით“ (1 პეტრე, 2:13-17). ეკლესიის ამოცანა კი არ არის „ხრმლით მშვიდობის იძულებითი უზრუნველყოფა“. ამიტომაც ქრისტიანობა არასოდეს უარყოფდა სახელმწიფოს პოზიტიურ მნიშვნელობას, თუმცა, თავისი საუკეთესო თეოლოგებისა თუ საეკლესიო მოღვაწეების პირით ყოველთვის წარმოაჩენდა სახელმწიფოს შეზღუდულობას და ეწინააღმდეგებოდა მის აბსოლუტურ ღირებულებად მიჩნევას. სახელმწიფოს საქმე არ არის რწმენა, სახელმწიფოს არა აქვს უფლება, განსაზღვროს ადამიანის ცხოვრების შინაარსი. ადამიანს მართებს ხელისუფლების მორჩილება იმდენად, რამდენადაც ეს მორჩილება არ ეწინააღმდეგება ადამიანის საბოლოო მიზანს: ადამიანის განღმრთობას, ღვთის სასუფევლის დამკვიდრებას.

„მორჩილებაჲ ჯერ-არს ღმრთისაჲ უფროჲს, ვიდრე კაცთაჲ” (საქმ. 5:29). ასე დაუდო ზღვარი ქრისტიანობამ სახელმწიფოს ყოვლისშემძლეობას, ასე შეიზღუდა სახელმწიფოს აბსოლუტიზმი ღვთის სასუფევლით. სახელმწიფოს ამოცანაა, გააცნობიეროს თავისი შეზღუდულობა და იმოქმედოს ამის გააზრებით.

ეს ქმნის დაძაბულ ველს ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობაში. დაძაბულობა ყოველთვის არ გულისხმობს მტრობას, მაგრამ გულისხმობს განსხვავებული ბუნების ინსტიტუტების ურთიერთქმედებას, ურთიერთგავლენას, თანამშრობლობას, დაპირისპირებას.

სულთმოფენობიდან, როცა ქრისტეს ეკლესიის ამქვეყნიური ისტორია დაიწყო, დღემდე ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის სხვადასხვანაირი მოდელი არსებობდა, მათ შორის იყო ბევრისთვის დღესაც სამაგალითოდ მიჩნეული იუსტინიანესეული ბიზანტიური „სიმფონიის მოდელი“.

თანამედროვე სახელმწიფოში შეუძლებელია ბიზანტიური პოლიტიკური თეორიის _ სიმფონიის თეორიის თუნდაც მოდერნიზებული სახით აღორძინება და ამ თეორიის შესატყვისი რელიგიურ-პოლიტიკური სისტემის შექმნა. ამის შეუძლებლობა განპირობებულია როგორც პოლიტიკური, ისე რელიგიური საფუძვლებით.

იუსტინიანესეული ბიზანტიური „სიმფონიის იდეა“ წარმართული იმპერიის თეოკრატიული ცნობიერების გამოხატულებლად მიაჩნდა პროტ. ალექსანდრე შმემანს (1921-1983 წწ.), რომელიც „სიმფონიის თეორიის“ სხვადასხვა უარყოფით მხარეებთან ერთად რელიგიური თვალსაზრისით შემდეგ სახიფათო ასპექტზეც მიუთითებდა:

„ქრისტიანთა ცნობიერება, რომელშიც მოწამეობის გამოცდილებით ანთებული იყო რელიგიური თავისუფლების სახარებისეული იდეალი, დიდი ხნით იქნება დაბრმავებული ქრისტიანული თეოკრატიის მსოფლმხედველობით, რომელსაც ადამიანი არა მხოლოდ მადლით, არამედ კანონითაც მიჰყავს ქრისტემდე. და გაივლის დიდი დრო, სანამ გაცნობიერებული იქნება ამ თეოკრატიის წარმართული ხასიათი. თეოდოსი დიდიდან ეკლესია უკვე არის არა მხოლოდ კავშირი ადამიანებისა, რომლებმაც ირწმუნეს, არამედ იმათი კავშირიც, რომლებიც ვალდებულნი არიან სწამდეთ. სახელმწიფოს სანქცია ეკლესიას მიანიჭებს არნახულ ძალას და, შესაძლოა, მართლაც ბევრს მიიყვანს რწმენამდე და ახალ ცხოვრებამდე. მაგრამ, საბოლოოდ, ქრისტიანული სამყაროსათვის იგი გახდება საწყისი მისი ამჟამინდელი დაშლისა და რღვევისა, ეკლესიის წინააღმდეგ თვით სამყაროს ამბოხებისა“.

პროტ. სერგი ბულგაკოვი (1871-1944 წწ.) აღიარებს, რომ „თანამედროვე სახელმწიფოში, რომელსაც ჰყავს სხვადასხვა აღმსარებლობისა და რწმენის ხალხი, კონფესიური სახელმწიფო უკვე დიდი ხანია შეუსაბამო იქნებოდა არსებული რეალობისადმი. დღეს კონფესიური სახელმწიფოს არსებობა, როგორც ჩანს, სრულიად შეუძლებელია. მოხდა ეკლესიისა და სახელმწიფოს გაყრა, ორივეს სასარგებლოდ, და ადრინდელი კავშირის ნაცვლად სხვადასხვა ფორმით ეკლესია გამოეყო სახელმწიფოს“.

სწორედ ინსტიტიციური სეკულარიზმი უნდა იქნას მიჩნეული ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის ყველაზე მისაღებ მოდელად, რომელიც ეკლესიას აძლევს იმ მაქსიმალურ გარეგან (პოლიტიკურ-სამართლებრივ) თავისუფლებას, რაც აუცილებელია მისი მისიის აღსასრულებლად.


3. მისაღები სეკულარიზმი

მოდელს, რომელიც ინსტიტუციურად ჰყოფს სახელმწიფოსა და ეკლესიას, შეიძლება ეწოდოს ასიმეტრიული ინსტიტუციური სეკულარიზმის მოდელი. იგი გულისხმობს იმას, ეკლესია გამოყოფილია სახელმწიფოსაგან და სახელმწიფოს ეკრძალება ეკლესიის საქმიანობაში ჩარევა, ხოლო ეკლესიას აქვს უფლება, ზეგავლენა მოახდინოს სახელმწიფოს საქმიანობაზე.

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეებში ჩაურევლობის სამართლებრივ საფუძველს ქმნის საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლი:

„1. სახელმწიფო აცხადებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას, ამასთან ერთად აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.“

ამგვარი სიმეტრიული შეზღუდვა არ არის დადგენილი ეკლესიის მიმართ. კონსტიტუციის მე-19 მუხლით დადგენილია:

„1. ყოველ ადამიანს აქვს სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლება.

2. დაუშვებელია ადამიანის დევნა სიტყვის, აზრის, აღმსარებლობის ან რწმენის გამო, აგრეთვე მისი იძულება გამოთქვას თავისი შეხედულება მათ შესახებ.

3. დაუშვებელია ამ მუხლში ჩამოთვლილ თავისუფლებათა შეზღუდვა, თუ მათი გამოვლინება არ ლახავს სხვათა უფლებებს.“

კონსტიტუციის 24-ე მუხლით დადგენილია:

„1. ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავისუფლად მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია, გამოთქვას და გაავრცელოს თავისი აზრი ზეპირად, წერილობით ან სხვაგვარი საშუალებით.“

კონსტიტუციის 45-ე მუხლის შესაბამისად, „კონსტიტუციაში მითითებული ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი, მათი შინაარსის გათვალისწინებით, ვრცელდება აგრეთვე იურიდიულ პირებზე.“

ეკლესიისათვის აღმსარებლობის თავისუფლების გამოვლინება, თავისი აზრის გავრცელების უფლება ნიშნავს ეკლესიის სწავლა-მოძღვრების საჯაროდ ქადაგების უფლებას, ყველაფრის (ადამიანის, ადამიანთა ჯგუფების, ხელისუფლების, პარტიების…) შეფასებას ეკლესიისათვის უდავო ჭეშმარიტებად აღიარებული კრიტერიუმებით. არ არსებობს ადამიანური ცხოვრების რომელიმე სფერო, რომელსაც პირდაპირ ან არაპირდაპირი გავლენა შეუძლია მოახდინოს ადამიანის ბედზე და ამ სფეროს მიმართ ეკლესია დარჩეს გულგრილი.

„ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამოყოფა, თავდაპირველად იძულებითი, დღეს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ მიიღო, როგორც ეკლესიის ღირსებისა და მოწოდების შესატყვისი. … მაგრამ ეკლესია, იღებს რა იურიდიულ გამოყოფას კეისრის სამფლობელოსაგან, სახელმწიფოსაგან, როგორც თავის გათავისუფლებას, სულაც არ ამბობს უარს თავის ამოცანაზე, მოახდინოს გავლენა სახელმწიფოს მთელ ცხოვრებაზე, სახელმწიფოს მთელ ფორებში შეღწევით. ეკლესიურობის ძალით სახელმწიფოებრიობის ქრისტიანულად გარდაქმნის იდეალი სრულად ძალმოსილია „სამართლებრივად” გარდაქმნილი სახელმწიფოსაგან ეკლესიის გამოყოფის ეპოქაშიც, რადგან ეს გამოყოფა მხოლოდ გარეგნულია და არა შინაგანი. ამასთან ერთად, ეკლესიის გავლენის საშუალებები იცვლება; გავლენა მომდინარეობს არა გარედან, ზემოდან, არამედ შიგნიდან, ქვემოდან, ხალხიდან და ხალხის მეშვეობით… ხალხი… ერისკაცთა სახით მყოფობს ეკლესიაში, რომელიც გავლენას ახდენს სახელმწიფოზე ხალხის ძალაუფლების მეშვეობით…“ (პროტ. სერგი ბულგაკოვი).

აქედან გამომდინარე, აღმსარებლობის თავისუფლება, გამოხატვის თავისუფლებადა ამ თავისუფლებებით რეალური სარგებლობა გულისხმობს ეკლესიის ხელშეუვალ უფლებას, ყველა კანონიერი საშუალებით (აზრის ზეპირი, ან წერილობითი გამოხატვით, მანიფესტაციით, დუმილით, მოქმედებით, უმოქმედობით, სხვა ნებისმიერი ფორმითა და შინაარსით, რასაც მიიჩნევს მიზანშეწონილად და რაც არ ეწინააღმდეგება კანონმდებლობას) ზეგავლენა მოახდინოს სახელმწიფოზე, ხელისუფლების პოლიტიკაზე. შესაბამისად, სახელმწიფო არ არის დაცული ეკლესიის ზეგავლენისაგან.



4. მიუღებელი სეკულარიზმი

თავს უფლებას მივცემ, დავიმოწმო ვრცელი ფრაგმენტები პროტ. ალექსანდრე შმემანის რამდენიმე ქადაგებიდან (რადიო „თავისუფლებაზე”), რომელიც, ჩემი აზრით, გასაოცარი ძალმოსილებით წარმოაჩენს მსოფლმხედველობრივი სეკულარიზმის ანტიქრისტიანულ არსსა და მის საშიშ ხასიათს საზოგადოებისათვის.

„… რელიგიას ყველგან არ ებრძვიან, არა ყველგან ცდილობენ მის გაშავებასა და ცხოვრებიდან გაძევებას, მაგრამ თითქმის ყველგან – და ამის ხაზგასმა მნიშვნელოვანია! – რელიგია ახლა განიხილება მხოლოდ „ადამიანის კერძო საქმედ”, რომელსაც არა აქვს და შეუძლებელია ჰქონდეს რაიმე მიმართება საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ და კულტურულ ცხოვრებასთან. იქაც კი, სადაც ადამიანი სრულიად თავისუფალია, სწამდეს, ან არ სწამდეს, აღასრულოს, ან არ აღასრულოს თავისი „რელიგიური ვალდებულება”, საზოგადოება, სახელმწიფო, კულტურა ცხოვრობს ისე, თითქოსდა ღმერთი არ არსებობს. რელიგიისადმი ამგვარ დამოკიდებულებას, რომელშიც, თუ შეიძლება ასე ითქვას, არ არსებობს რაიმე მიმართება, ესე იგი ცხოვრების არცერთი მხარე არ მიემართება რელიგიას, ეწოდება სეკულარიზმი, ლათინური სიტყვისაგან saeculum, რომელიც რომის სამართლის ენაზე სიტყვასიტყვით აღნიშნავს იმას, რაც არ მიეკუთვნება ეკლესიას, რელიგიას, ღმერთს.

ამგვარად, ამჟამად მთელი მსოფლიო სეკულარული გახდა. უკეთეს შემთხვევაში იგი ადამიანს ეუბნება: „თუ გინდა – გწამდეს, მაგრამ არცერთ შემთხვევაში არ ჩარიო რელიგია ცხოვრების არცერთ სფეროში – არც მეცნიერებაში, არც ხელოვნებაში, არც პოლიტიკაში, არც მეურნეობაში. აქ არ არის რელიგიის ადგილი!” რელიგიის ბედზე ამ სეკულარულ მსოფლიოში, სადაც რელიგია იმდენად აკრძალული კი არაა (რადგან, ბოლოს და ბოლოს, რწმენის, ლოცვის, ღმერთთან პირადი ურთიერთობის აკრძალვა შეუძლებელია), რამდენადაც მოკვეთილია ცხოვრების ყველა გამოვლენისაგან, უნდა დაფიქრდნენ მორწმუნეებიცა და ურწმუნოებიც. რატომ? … გამიჯვნა, რაც საფუძვლად უდევს სეკულარიზმს და რაც რელიგიას განდევნის „კერძო” სფეროში, ადრე თუ გვიან იწვევს ადამიანის დამონებას, და, დავამატებ, იმგვარ დამონებას, რომლის დროსაც ურწმუნო დამონებულია განუზომლად უფრო მეტად, ვიდრე მორწმუნე. რადგან ის, რასაც თანამედროვე ენაზე ეწოდება ტოტალიტარიზმი, არის სეკულარიზმის პირდაპირი გარდაუვალი შედეგი.

ამგვარ დასკვნამდე დღეს ბევრი მიდის. დასავლეთის არამორწმუნე ფილოსოფოსთა შორისაც კი უფრო და უფრო მტკიცდება, უფრო და უფრო ხშირად გამოითქმება მოსაზრება, რომ თანამედროვე ტოტალიტარიზმი დაფუძნებულია იდეოლოგიებზე, რომლებიც აუქმებს ადამიანის ვერტიკალურ განზომილებას და საბოლოოდ ადამიანში ყველაფერი დაჰყავს მიწიერამდე და მატერიალურამდე.

ყოველივე ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ჩემს საუბრებში ვაპირებ რელიგიის სავალდებულო დანერგვისაკენ მოწოდებას. შესაძლოა, სეკულარიზმის დამკვიდრების ერთ-ერთი მიზეზი იყო სწორედ ადრინდელი „სავალდებულო” რელიგია.

… უწინარესად, შევჩერდეთ რელიგიისა და რწმენის, როგორც „კერძო საქმის” საკვანძო განსაზღვრებაზე… რელიგია შეიძლება და უნდა განვსაზღვროთ კიდეც როგორც პირადი საქმე, მაგრამ არცერთ შემთხვევაში როგორც „კერძო საქმე”. რელიგია არის პირადი საქმე იმ აზრით, რომ რწმენის სუბიექტი ყოველთვის არის ადამიანი, პიროვნება და არა უსახო კოლექტივი. ჩემ ნაცვლად გააზრებული რწმენა არავის შეუძლია. და იმ ზომით, რა ზომითაც რელიგია არის ადამიანის შეხვედრა ღმერთთან, რელიგია ბუნებრივად და გარდაუვლად არის პირადი საქმე.

… ჩემი რწმენა ნამდვილად პირადია, მაგრამ იგი მიმართულია ღმერთისაკენ, მაშასადამე „ცათა და ქვეყანის, ხილულთა ყოველთა და არახილულთა შემოქმედისაკენ”, იმისკენ, რომლისგანაცაა ყველაფერი სამყაროში, მთელი ცხოვრება მისი ამოუწურავი სიღრმითა და სიმდიდრით; და რომლის შესახებაც ცოდნა იმიტომაც იწოდება რელიგიად (ე. ი. კავშირად), რომ იგი ყველაფერს კრავს ერთიანობად, განმსჭვალავს საზრისით მთელ ცხოვრებას.

მაშინ რას აღნიშნავს რელიგიის განმარტება როგორც „კერძო საქმისა”? თუ რელიგიის თვით არსი ისაა, რომ რელიგიის მეშვეობით ყველაფერი შეეფარდება ღმერთს, მაშინ როგორღა გავიგოთ მოთხოვნა, რომ მას არ ჰქონდეს რაიმე დამოკიდებულება სხვა, ცხოვრების თითქოსდა „არარელიგიური” სფეროებისადმი? როგორ შეიძლება კავშირი არ აკავშირებდეს? როგორ ძალუძს ცოდნას, აღარ იცოდეს? როგორ შეუძლია სიყვარულს, აღარ უყვარდეს? როგორ შეუძლია მოძრაობას უძრაობა? უნდა გავიგოთ, რომ არანაირი რელიგია, როგორც „კერძო საქმე”, არსად და არასოდეს არსებულა. არ არსებობდა იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ რელიგია გაჩნდა სწორედ როგორც კავშირი, როგორც გასვლა მხოლოდ ინდივიდუალურის, მხოლოდ კერძოს ფარგლებიდან, როგორც ცხოვრებასთან მიმართება, როგორც ცხოვრების ახსნა და მასზე შემოქმედებითი ზემოქმედება. უთხრა ადამიანს – „გაქვს უფლება, მისდევდე რელიგიას, ოღონდ როგორც „კერძო საქმეს”, – ნიშნავს ადამიანი ჩაკეტო ბნელ ოთახში და მისცე უფლება, ჰქონდეს რამდენიც უნდა იმდენი წიგნი და სურათი.

ასე მივდივართ პირველ დასკვნამდე: აბსურდულია თვით საფუძველი სეკულარიზმისა, თვით პრინციპი რელიგიისა და ცხოვრების გამიჯვნისა. რადგან რელიგია თავისი არსით არის მიმართება ცხოვრებასთან, ამიტომ არანაირი „რელიგია თავის თავში” არასოდეს არსებულა და არც იარსებებს.

მით უფრო საშინელებაა ის, რომ დღეს ბევრი მორწმუნე იწყებს სეკულარიზმისადმი შინაგან დანებებას, თვლის რა მას სავსებით მისაღებ თეორიად. „მე მაძლევენ საშუალებას, ვიარო ეკლესიაში და ვილოცო, ხოლო გარე სამყაროს საქმეებში მე არ ვერევი”. ზოგადად ასე მსჯელობენ ადამიანები, რომლებიც შინაგანად დაექვემდებარნენ სეკულარიზმს და დათანხმდნენ, რომ მათი რელიგია იყოს „კერძო საქმე”, რომელსაც არა აქვს რაიმე მიმართება ცხოვრებასთან.

მაგრამ საქმე ისაა, რომ ამგვარი დანებება ნიშნავს რელიგიის თვით არსის ღალატს, იწვევს რელიგიის გადაგვარებას. მაშინ რაღას ნიშნავს სარწმუნოების სიმბოლოს სიტყვები: „მრწამს ერთი ღმერთი, მამა ყოვლისა მპყრობელი, შემოქმედი ცათა და ქვეყანისა, ხილულთა ყოველთა და არახილულთა”?, რას უნდა ნიშნავდეს ლოცვის სიტყვები: „იყავნ ნება შენი, ვითარცა ცათა შინა, ეგრეცა ქვეყანასა ზედა”? მაშინ, ბოლოს და ბოლოს, ხომ არ ხდება ჩვენი რელიგია იმ ღმერთისადმი ღალატი, რომლის სახელითაც ჩვენივე ხელებით ქვეყნიერებასა და ცხოვრებას გადავცემთ ბოროტებას, ღმერთის მტრებს? რადგან, როგორც პავლე მოციქულის ერთ-ერთ ეპისტოლეშია ნათქვამი, კაცობრიობის ისტორიის მიზანი ისაა, რომ იყოს ღმერთი „ყოვლად ყოველსა შინა” (1 კორ. 15:28). სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მისი მიზანი ისაა, რომ ყოველი დაბადებული და ღმერთის მიერ ყოფიერებაში გამოხმობილი ქმნილება აღივსოს ღვთაებრივი ცხოვრებით. ამ მიზეზით ჭეშმარიტი რელიგიაც მიმართულია მთელი ქვეყნიერებისა და მთელი მისი ცხოვრებისადმი, ცდილობს მათ მოქცევას ღმერთისაკენ, მათ ხსნასა და გარდაქმნას.

აი, რატომაა, რომ „კერძო საქმემდე” რელიგიის დაყვანა, რაშიც ესოდენ ხშირად ხედავენ რელიგიის თავისუფლებისა და სახელმწიფოს, საზოგადოებასა და კულტურასთან ნორმალური ურთიერთობის პირობას, სინამდვილეში გადაიქცევა რელიგიური ცნობიერების ტრაგიკულ შეზღუდულობად, ზოგჯერ კი პირდაპირ დამახინჯებადაც კი.
… ღმერთისადმი რწმენამ არ შეიძლება თავისი გამოხატულება არ ჰპოვოს ქვეყნიერების, ადამიანისა და საზოგადოებისადმი განსაზღვრულ დამოკიდებულებაში, ე. ი. შეუძლებელია, იგი არ იყოს შეფასება, არ გამოიწვიოს ამა თუ იმ ზომით ჩართულობა. აი, რატომაა … მცდარი რელიგიისა და საზოგადოების, ე. ი. სახელმწიფოს, პოლიტიკის, კულტურისა და ა. შ. ურთიერთმიმართების ის თეორია, რომელიც ბატონობს ჩვენს ეპოქაში და რომლის შესაბამისად რელიგია არის მხოლოდ თითოეული ადამიანის „კერძო საქმე”, რომელიც მთლიანადაა მოწყვეტილი მისი დანარჩენი, ასე ვთქვათ, „საერო” ცხოვრებისაგან.

… რელიგიისა და საზოგადოებრივი ცხოვრების, რელიგიისა და სახელმწიფოს, რელიგიისა და პოლიტიკის, ეკონომიკის, კულტურის გამიჯნულობის შესახებ იდეა, თითქოსდა, უზრუნველყოფს თითოეული ამ სფეროს თავისუფლებას, და ამის მეშვეობით – ადამიანის თავისუფლებას. მე მწამს ღმერთი, შენ კი არ გწამს, მაგრამ რა გვიშლის ხელს, ერთად ვიშრომოთ ერთ ქიმიურ ლაბორატორიაში, კინოსტუდიასა თუ გაზეთში? მე არ ვერევი შენი რელიგიის წეს-ჩვეულებებში, შენ კი არ მახვევ მათ თავზე და ყველაფერი, ასე ჩანს, კარგადაა, და რაც მთავარია, – ჩვენ თავისუფლად ვცხოვრობთ თავისუფალ სამყაროში.

ყველაფერი ასეა მანამ, სანამ ბოლომდე არაა გააზრებული ერთი შეხედვით ესოდენ ლიბერალური, ესოდენ დემოკრატიული თეორიის შესახებ დასკვნები. ამ დროს კი ეს თეორია დასაწყისიდანვე ზღუდავს რელიგიას: დარჩი შენს თავში ჩაკეტილი! ეს თეორია რელიგიას თავს ახვევს თავის განსაზღვრებას ისე, რომ არ კითხულობს, შეესაბამება თუ არა ეს განსაზღვრება რელიგიის შინაგან არსს.

ქრისტიანული რელიგია, მაგალითად, მთლიანად ეფუძნება ქადაგების იდეას. მარკოზის სახარება მთავრდება ქრისტეს სიტყვებით: „წადით მთელ ქვეყანაზე და უქადაგეთ სახარება ყოველ დაბადებულს” (მარკ. 16:15). ქრისტე არ ამბობს: „ააშენეთ ტაძრები, აღასრულეთ ამ ტაძრებში თქვენი წეს-ჩვეულებები, თქვენი ქრისტიანული კულტი, სხვების საქმეებში კი ნუ ჩაერევით”. მაგრამ თუკი რელიგიის ისტორიაში არსებობს რელიგიის ჩარევის მაგალითი არა მხოლოდ „სხვის” საქმეებში, არამედ მთელ ადამიანურ ცხოვრებაში, ეს სწორედ ქრისტიანობაა, რომელიც ნეიტრალურად არ მიიჩნევს ცხოვრების არცერთ სფეროს და თავისი მიმდევრების გულწრფელობას ზომავს მათი დამოკიდებულებით გლახაკთა, უპოვართა, სნეულთა და ტანჯულთა მიმართ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ქრისტიანობის, ქრისტიანული ქადაგების ობიექტი თავიდანვე იყო ცხოვრება მთელი თავისი მრავალფეროვნებით. „მე მოვედი, რათა ცხოვრება ჰქონდეთ და უფრო მეტი ჰქონდეთ” (იოანე, 10:10) – ამბობს ქრისტე.

მაგრამ ქრისტიანობას ეუბნებიან: „ცხოვრება თქვენი საქმე არაა, თქვენი საქმე კულტია” და თანაც ამას „რელიგიის თავისუფლებას” უწოდებენ. მაგრამ საქმე ისაა, რომ თვით კულტი, სადამდეც სურთ დაიყვანონ მთელი ქრისტიანობა, ყოველი წეს-განგებით, ყოველი სიმბოლოთი მოწმობს ქადაგებაზე, ურთიერთობაზე, ქრისტიანობის განკუთვნებადობაზე ყველაფრისადმი. „თავნი თვისნი, და ურთიერთ არს, და ყოველი ცხოვრება ჩვენი ქრისტესა ღმერთსა ჩვენსა შევვედროთ”. – ეს სიტყვები ყოველთვის ისმის ქრისტიანთა ღვთისმსახურებაზე. მაგრამ რას ნიშნავს ეს „ყოველი ცხოვრება ჩვენი”, თუ არა ყველაფერს იმას, რასაც ჩვენ ვაკეთებთ, რითიც ვცხოვრობთ, რითიც დაკავშირებულნი ვართ, რისკენაც მოწოდებულნი ვართ? „შენნი შენთაგან, შენდა შემწირველნი ყოველთა და ყოვლისათვის” – აი, მწვერვალი საღმრთო ლიტურგიისა, ეკლესიის მთავარი ღვთისმსახურებისა. რას ნიშნავს ეს სიტყვები, თუ არა რწმენას, რომ ყველაფერი ამ სამყაროში ღმერთისგანაა და ღმერთისაა და თვით ღვთისმსახურების, ანუ კულტის დანიშნულება ისაა, რომ ღმერთს შეეფარდოს „ყველა და ყველაფერი”.

უკვე ეს მაგალითები საკმარისია, რათა რელიგიის კულტამდე დაყვანა, ტაძრის კედლებით რელიგიის შეზღუდვა მივიჩნიოთ რელიგიის დამახინჯებად და ჩანაცვლებად. და თუ საზოგადოება, სახელმწიფო, კულტურა ითვისებენ უფლებას, თვითონვე განსაზღვრონ, რაში მდგომარეობს ჩემი რელიგიის არსი და მთავარი გამოხატულება, მაშინ სადღაა აქ თავისუფლება? ასე წარმოჩინდება უსაფუძვლობა თეორიისა, რომელიც მთლიანად გამოჰყოფს რელიგიას ცხოვრებისაგან და ცხოვრებას რელიგიისაგან. და არა მხოლოდ უსაფუძვლობა, არამედ მანკიერებაც ამ თეორიისა, რომელიც ეფუძნება სიცრუეს, რაც შესანიშნავადაა ცნობილი ყველა მისი დამცველისათვის – სეკულარიზმის ქომაგებისათვის. მათ იციან, რომ ცრუობენ, როცა საუბრობენ „რელიგიის თავისუფლებაზე”. მათ ისიც იციან, რომ კულტი, რომელიც, თითქოსდა, თავისუფალია და სადამდეც თურმე დაიყვანება რელიგია, სინამდვილეში ისევე სახიფათოა მათთვის, როგორც რელიგიის ღია ქადაგება. რადგან ეს კულტი, ვიმეორებ, თითოეული თავისი წეს-განგებით მოწმობს იმას, რომ რელიგიის არსი სულ სხვაა, ვიდრე ის, რასაც მას თავს ახვევენ სეკულარისტები.

მაგრამ, იმონებს რა რელიგიას, და, მაშასადამე, – მორწმუნეებს, სეკულარიზმი, რაოდენ პარადოქსულიც უნდა იყოს, კიდევ უფრო მეტად იმონებს ურწმუნოებს.
… რატომაა ასე? იმიტომ, რომ იმავე საზოგადოებას, სახელმწიფოსა და კულტურას, რომლებიც თავისუფლების სახელით გათავისუფლდნენ „რელიგიური კონტროლისაგან”, არ შეუძლიათ არსებობა და არასდროს არსებობდნენ რაიმე თეორიული დასაბუთების გარეშე, რაც ასევე გულისხმობს თავისებურ კონტროლს.

არცერთ საზოგადოებას არ შეუძლია არსებობა, თუ არ იცის, რისთვის არსებობს იგი, რა პრინციპებს ეფუძნება, რა იდეალებით უნდა შეაფასოს თავისი თავი. აქედან გამომდინარეობს, რომ არცერთ საზოგადოებას არსად და არასოდეს მიუღწევია თავისუფლებისათვის ამ სიტყვის განყენებული მნიშვნელობით, ე. ი. როცა თავისუფლება გულისხმობს შესაძლებლობას, ყველამ აკეთოს ის, რაც მოესურვება… ყველგან და ყოველთვის თავისუფლება განისაზღვრებოდა იმ პრინციპებთან და ცნებებთან მიმართებით, რომლებითაც ხელმძღვანელობს მოცემული საზოგადოება და რომლებიც პასუხობს კითხვას, რისთვის და როგორ არსებობს ეს საზოგადოება…
ყოველივე ეს ნიშნავს იმას, რომ თავისუფლების ცნება განუყოფელია იმისგან, როგორ ესმის და განმარტავს მას საზოგადოება, რითი და რისთვის ცხოვრობს იგი. მაგრამ ეს იმასაც ნიშნავს, რომ ყველაფერი, ნამდვილად ყველაფერი საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და ამ ცხოვრების თითოეული მონაწილის ცხოვრებაში დამოკიდებულია საზოგადოების ამ თვითგანსაზღვრაზე, იმ იდეებსა და იდეალებზე, რომლითაც საზოგადოება თავის თავს აფასებს. აქ კი მთელი სიმწვავით დგება საკითხი იმის შესახებ, როგორია რელიგიის ადგილი ამ თვითგანსაზღვრებაში, და, მაშასადამე, – საზოგადოების ცხოვრებაში.
… მე ვამბობ: რელიგიამ და მხოლოდ რელიგიამ შეზღუდა საზოგადოების …

აბსოლუტიზმი, რელიგიამ და მხოლოდ რელიგიამ, იმდენად, რამდენადაც არ დაემორჩილა საზოგადოებას, შეინარჩუნა თუნდაც იდეა თავისუფლებისა, პიროვნების ავტონომიისა. და ამიტომ მისი გაძევება საზოგადოებიდან, მისი გამოცხადება „კერძო საქმედ” გამოიწვევს (და არ შეიძლება არ გამოიწვიოს) ადამიანის ახალ, განუზომლად უფრო საშინელ დამონებას.

კიდევ ერთხელ გავიმეორებ: ეს მტკიცება დღეს უცნაურად ჟღერს. ადამიანთა უდიდესი უმრავლესობისათვის თავისუფლების იდეა იმაში მდგომარეობს, რომ მათი ცხოვრება გათავისუფლდეს რელიგიის სავალდებულო მყოფობისაგან. მაგრამ მათ არ ესმით, რომ თუ არ არის ადამიანის რელიგიური გააზრება და, მაშასადამე, ადამიანის განკუთვნებადობა იმისადმი, რაც საზოგადოების მიღმაა, დედამიწის მიღმაა, მატერიის მიღმაა, და არის თვით სიცოცხლის მიღმაც კი, მაშინ ადრე თუ გვიან ან საზოგადოება, ან მატერია, ან სიცოცხლე, როგორც სტიქიური ძალა, დაიქვემდებარებს და დაიმონებს ადამიანს და თავისუფლება გახდება აბსოლუტური აბსურდი.

… მხოლოდ იმიტომ, რომ საუკუნეთა განმავლობაში ამაღლებული იყო სამყაროზე, როგორც მისი იდეალი და შთაგონება, როგორც ყველაზე მშვენიერი და ამაღლებული ჭეშმარიტება სახე ჯვარცმული მაცხოვრისა, რომელმაც მსხვერპლად შესწირა თავი ადამიანის ღვთაებრივ მოწოდებას, მხოლოდ ამიტომ შეგვიძლია ვუთხრათ დღეს საზოგადოებას, რომელიც ჩვენგან აბსოლუტურ მორჩილებას მოითხოვს: „ყველაზე პატარა, ყველაზე სუსტი და, მიწიერი ადამიანური საზომებით, არარაობა ადამიანი უფრო ფასეული და მნიშვნელოვანია ყველა საზოგადოებაზე, ყველა სახელმწიფოზე, ყველა პარტიაზე, ყველა პროგრამაზე, ყველა იდეოლოგიაზე!”

ამჟამად მსოფლიოში ბევრს საუბრობენ ადამიანის უფლებებსა და მათ დაცვაზე. მაგრამ საიდან გაჩნდა ეს უფლებები და რითი იყო შესაძლებელი მათი დაცვა, თუ არა ქრისტიანული ფესვებიდან ამოზრდილი რწმენისაგან, რომ აბსოლუტური ღირებულება მხოლოდ ადამიანია – მხოლოდ პიროვნებაა, ერთადერთი და განუმეორებელი, ყველა სხვა ღირებულება, მათ შორის, სახელმწიფო, საზოგადოება და კულტურა, მათი არაპიროვნულობის გამო, შეფარდებითი ფასეულობებია, რომელთა დანიშნულება მხოლოდ ისაა, რომ დაიცვას ადამიანის უმაღლესი ღირსება და ჭეშმარიტი თავისუფლება.

მე ვთქვი, რომ ადამიანის აბსოლუტური ღირებულების იდეა რელიგიური წარმოშობისაა. დიახ, რადგან სხვა წყაროდან მისი გამოყვანა შეუძლებელია. ბუნებაში, ისტორიაში, მეცნიერებაში ნაწილი ყოველთვის მცირეა მთელზე და ამიტომ დაქვემდებარებულია მასზე, მისგან იღებს სიცოცხლეს და მას ემსახურება. და თუ ადამიანი მხოლოდ ბუნებისგანაა ან მხოლოდ საზოგადოებისგანაა, მაშინ იგი მხოლოდ ნაწილია და მთლიანად დაქვემდებარებულია ამ საზოგადოებაზე, როგორც მთელზე. და თუ მათ ზემოთ არის რაღაც უფრო მაღალი, რასაც ისინი თავად ექვემდებარებიან, მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი ადამიანში დავინახოთ მატარებელი და ანარეკლი ამ უზენაესისა, ვამტკიცოთ მისი უფლებები, დავიცვათ მისი თავისუფლება.

და, შესაძლოა, ახლა გავიგოთ, საკუთარი თავის გამაღმერთებელი საზოგადოება რატომ მიისწრაფვის, განდევნოს რელიგია „კერძო საქმის” ინერტულ სივრცეში, ჩაკეტოს იგი არამრავალრიცხოვან ტაძრებში, დაიყვანოს იგი კულტამდე, აუკრძალოს მას ქვეყნიერების, საზოგადოების, ისტორიისა და კულტურისადმი თავისი თავის განკუთვნებადობა. რადგან იცის მან, ამ საზოგადოებამ, საბოლოოდ კერპადქცეულმა, რომ სანამ ისმის სამყაროში სიტყვა ღმერთის შესახებ, სანამ ცოცხლობს ღმერთისადმი რწმენა, ადამიანის საბოლოო დამორჩილება, საბოლოო გათქვეფა, რითიც უნდა გამოიხატებოდეს იგი, შეუძლებელია. რადგან ეს სიტყვებიც, და ეს რწმენაც მოგვივლენს სულის იმ რეალობას, რომელზედაც სამუდამოდ, ყველა ჟამისათვის ნათქვამია სახარებაში: „და ნუ გეშინიათ მათი, ვინც კლავს სხეულს, ხოლო სულის მოკვლა არ შეუძლია” (მათე, 10:28).


5. მონარქია და ქრისტიანობა

მეფისა და, საერთოდ, მონარქიისადმი მართლმადიდებელთა ნაწილის განსაკუთრებულ სიმპათიებსა თუ ზოგჯერ რელიგიურ თაყვანისცემამდე მისულ დამოკიდებულებას არა აქვს რაიმე კავშირი მართლმადიდებელი ეკლესიის სწავლა-მოძღვრებასთან. ცხონება არანაირად არ არის დამოკიდებული სახელმწიფოს მმართველობის ფორმაზე და არც ამქვეყნიურ ხელისუფალზე. მეფედ სახელდებული ამქვეყნიური ხელისუფალი, როგორც ყველა სხვა ადამიანი, მსახურია ღვთისა, რომელსაც ერთადერთს ეკუთვნის თაყვანისცემა და დიდება. საერო, მიწიერი ხელისუფლების საკრალიზაცია ღრმად ანტიქრისტიანული მოვლენაა.

ქრისტემ თითოეული ადამიანი ჰყო „მეფეებად და მღვდლებად” (გამოცხ. 1:6), ქრისტეში თითოეული ადამიანი გახდა „სამეუფოდ სამღვდელოდ” (1 პეტრ. 2:9); პეტრე მოციქულის პირველი კათოლიკე ეპისტოლის ცნობილი ფრაზა _ „ხოლო თქუენ, ნათესავი რჩეული, სამეუფოჲ სამღდელოჲ, თესლი წმიდაჲ, ერი მოგებული, რაჲთა სათნოებითა მიუთხრობდეთ, რომელმან-იგი ბნელისაგან გიწოდნა თქუენ საკვირველსა მას ნათელსა მისსა“ (1 პეტრე, 2:9) _ სწორედაც ყველას მიემართება, რადგან, ეკლესიის სწავლებით, „ადამიანი შეიქმნა როგორც ქმნილების მეფე: ასეთია პირველი და მთავარი ჭეშმარიტება ადამიანის შესახებ, წყარო და საფუძველი ქრისტიანული სულიერებისა. იყოს მეფე, ჰქონდეს მეფობის ნიჭი, დამახასიათებელია თვით მისი ბუნებისათვის. იგი თვითონაა წარმოშობილი ზემოდან, რადგან ზემოდან იღებს ღვთის ხატს და ხელმწიფებას, ქმნილება გარდაქმნას იმად, როგორც განიზრახა ღმერთმა. იგი მატარებელია ღვთაებრივი ხელმწიფებისა, კეთილმოქმედია მიწისა, რომელიც მას მიეცა სამეფოდ მისი სიკეთისა და მისი დანიშნულების აღსასრულებლად. ეს ანთროპოლოგიური მაქსიმალიზმი ყოველთვის იყო ხაზგასმული მართლმადიდებლურ წმინდა გარდამოცემაში და დაცული იყო მიუხედავად ადამიანის დამცრობის ყოველგვარი მცდელობისა, მიუხედავად ყოველგვარი ანთროპოლოგიური მინიმალიზმისა, მიუხედავად იმისა, დასავლეთიდან მოდიოდა იგი თუ აღმოსავლეთიდან. თავის დაცემაშიც კი, თავისი მეფობის ხარისხის უარყოფაშიც კი, ადამიანი მაინც ატარებს თავისი თავდაპირველი სამეფო ღირსების ბეჭედს. (…) ქრისტეში, ქვეყნიერების მაცხოვარსა და მხსნელში, აღდგება ადამიანის ჭეშმარიტი ბუნება _ ეს კი ნიშნავს, რომ იგი კვლავ ხდება მეფე. ჩვენ ხშირად ვივიწყებთ, რომ ქრისტეს სამეფო ღირსება, რომელსაც იგი ამტკიცებს იერუსალიმში თავისი დიდებით შესვლისას, როცა მას ესალმებიან როგორც მეფეს, მომავალს უფლის სახელით, ღირსება, რომელსაც იგი იღებს, პილატეს წინაშე მდგომი: „შენ იტყვი, რამეთუ მეუფე ვარ მე” (იოანე, 18:37), _ ეს მისი კაცობრივი და არა მხოლოდ ღვთაებრივი ღირსებაა. იგი მეფეა და იგი აცხადებს თავს მეფედ იმიტომ, რომ იესო ქრისტე არის ახალი ადამი, სრული კაცი, იმიტომ, რომ იგი თავის თავში აღადგენს კაცობრივ ბუნებას მის გამოუთქმელ დიდებასა და ძალმოსილებაში“ (პროტ. ალექსანდრე შმემანი, „წყლითა და სულით“).

მართლმადიდებლურ-მონარქისტული იდეოლოგიის მიხედვით, მონარქიის უპირატესობის ერთ-ერთ საფუძვლად მიუთითებენ მეფის მირონცხების წესზე. ამ მტკიცების საპირისპიროდ უნდა ითქვას, რომ არც მირონცხება აქცევს მეფეს განსაკუთრებულ და გამორჩეულ პიროვნებად, რადგან ნათლობით მირონცხებულია ყველა მართლმადიდებელი, ხოლო რომელიმე პიროვნების განმეორებითი მირონცხება არ მიეკუთვნება მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდა გარდამოცემას და იგი პოლიტიკური წარმომავლობის საკმაოდ გვიანდელი მოვლენაა. როგორც სპეციალისტები აღნიშნავენ, მეფის მირონცხების ტრადიცია გაჩნდა დასავლეთ ევროპაში მერვე საუკუნეში, როცა ამ წესით აკურთხეს პიპინ მოკლე (რომელსაც, სხვათა შორის, ჯერ ერთმა ეპისკოპოსმა სცხო მირონი, მერე კი _ რომის პაპმა!). აღმოსავლეთის ეკლესიაში მეფის მირონცხების ტრადიციას ჯვაროსანთა მიერ კონსტანტინეპოლის დაპყრობის შემდეგ დაედო საფუძველი, როცა დასავლეთში დამკვიდრებული ჩვეულების შესაბამისად ლათინი მეფე _ ბოდუენ ფლანდრიელი 1204 წელს მირონცხებით აკურთხეს კონსტანტინეპოლის მეფედ, ხოლო ამის გავლენითა და მიბაძვით პოლიტიკური მიზნებით (იგივე „რანგის” კურთხევად წარმოჩენის მიზნით) ნიკეის ბერძნული სამეფოს ტახტზე ასვლისას მეფეს ასევე სცხეს მირონი. ასე დამკვიდრდა აღმოსავლეთის იმპერიასა და ეკლესიაში მეფის მირონცხების წესი. რუსეთში მეფის მირონცხების წესი პირველად 1547 წელს შესრულდა ივანე მრისხანის მიმართ; ვინაიდან რუსეთში არ იცნობდნენ ბიზანტიურ წეს-განგებას, მეფის მირონცხების წესმა რუსეთში შეიძინა განსხვავებული შინაარსი და იგი დაემსგავსა ნათლობისას აღსრულებულ მირონცხებას (იხ. დეტალურად: ბ. ა. უსპენსკი. „მეფე და პატრიარქი. ხელისუფლების ქარიზმა რუსეთში. ბიზანტიური მოდელი და მისი რუსული გააზრება“. 1998 წ. რუს.).

ივანე ჯავახიშვილი, იხილავს რა XI-XIII საუკუნეების საქართველოში მეფედ კურთხევის წესს, ასკვნის: „ეს მეფის კურთხევის XIII ს. წესი, როგორც მისი ზემომოყვანილი ვრცელი შინაარსითგან ჩანს, შერეულს საეკლესიო-საერო წესების სინთეზს წარმოადგენს და ყოველმხრივ საყურადღებოა. აღსანიშნავია, რომ ამ კურთხევის წესში მეფის ცხებაზე არაფერია ნათქვამი იმ დროს, როდესაც „ცხება“ საეკლესიო კურთხევის იმდენად მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენდა, რომ ყოველი მეფე, რომელიც ნაკურთხი იყო, „ცხებულად“ იწოდებოდა (იხ. დეტალურად საქართველოში მეფედ კურთხევის წესზე _ ივანე ჯავახიშვილი, თხზულებანი 12 ტომად. ტომი VII, თბ. 1984. გვ. 148-157).

მეფე, თუნდაც მართლმადიდებელი და მირონცხებული, არ არის არათუ ცხონების, არამედ ქრისტიანული ცხოვრებისათვის მშვიდობიანი და ხელსაყრელი გარეგანი პირობების შექმნის გარანტიც კი. ამის დასტურად ჩვენი ისტორიის გახსენებაც კმარა: რუსეთის მართლმადიდებლურმა იმპერიამ, რომელსაც სწორედ მირონცხებული მართლმადიდებელი მეფე ედგა სათავეში, 1811 წელს გააუქმა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, რის შემდეგ დაიწყო ქართველი სასულიერო პირების დევნისა და ღვთისმსახურებიდან ქართული ენის განდევნის პროცესი, რაც ბევრი ქართველი მართლმადიდებლის ეკლესიისაგან გაუცხოების საფუძველი გახდა.

და საერთოდ: მმართველობის არცერთი ფორმა (ისევე როგორც სხვა ამქვეყნიური რამ), არ შეიძლება იქცეს ქრისტიანთა განსაკუთრებული მოწიწებისა და კეთილკრძალული დამოკიდებულების საგნად, ერთგვარ შენიღბულ კერპად, ესქატოლოგიური მოლოდინის საფუძვლად, რადგან ღვთის სასუფევლის დადგომა და ამ სასუფეველში დამკვიდრება არ არის დამოკიდებული მმართველობის არცერთ ფორმაზე და საერთოდ, პოლიტიკურ სისტემაზე. სწორედ ამ მიზეზთა გამო რუსეთის ეკლესიის მღვდელმთავართა კრებამ 1994 წელს მიღებული დადგენილებით მკაფიოდ განაცხადა, რომ ეკლესია არ ანიჭებს უპირატესობას რომელიმე სახელმწიფო წყობას და რომელიმე პოლიტიკურ დოქტრინას; შესაბამისად, ეკლესია არ გახდება მმართელობის ფორმის შეცვლის ინიციატორი.

„არსებობს თუ არა განსაზღვრული, დოგმატურად განპირობებული კავშირი მართლმადიდებლობასა და სამეფო ხელისუფლებას („თვითმპყრობელობას”) შორის … თუ ეს არის ისტორიული კავშირი, რომელიც გაჩნდა ისტორიაში და რომელიც თვით ისტორიამ გააუქმა? მართლმადიდებლური სამეფოს არსებობის ბევრი საუკუნის მანძილზე წარმოიშვა და ფართოდ გავრცელდა პირველი შეხედულება, და ისტორიულად ჩამოყალიბებული წესრიგი განიხილებოდა როგორც ურღვევი. რა თქმა უნდა, ეს შეხედულება არასოდეს გამხდარა და ვერც გახდებოდა ეკლესიის დოგმატი უბრალოდ იმიტომ, რომ მას არ აქვს საფუძველი მართლმადიდებლობაში…

მართლმადიდებელი ეკლესია არსებობდა სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვა პოლიტიკურ რეჟიმებში… და იგი არასოდეს არ კარგავდა თავის სისავსესა და ძალმოსილებას. … არ არსებობს რაიმე შინაგანი და ურღვევი კავშირი მართლმადიდებლობასა და ამა თუ იმ პოლიტიკურ წყობას შორის, და ამიტომ მართლმადიდებლებს შეიძლება ჰქონდეთ სხვადასხვა პოლიტიკური შეხედულებები და სიმპათიები… ვიმეორებთ, არ არსებობს დოგმატური კავშირი მართლმადიდებლობასა და განსაზღვრულ პოლიტიკურ ფორმას შორის. მართლმადიდებლობა თავისუფალია და იგი არ უნდა გახდეს ამა თუ იმ პოლიტიკური რეჟიმის მსახური. მას აქვს რელიგიური, მაგრამ არა პოლიტიკური იდეალი ხელისუფლების კურთხევისა და ხელისუფლების ჩართულობისა ეკლესიის სტიქიაში, მაგრამ ეს არ არის იდეალი ორი მახვილის ფლობისა ან ეკლესიური სახელმწიფოსი …: არც პაპოცეზარიზმი, არც ცეზაროპაპიზმი“ (პროტ. სერგი ბულგაკოვი).

 ქრისტეს ეკლესია არსებობდა რომის წარმართულ იმპერიაშიც, რომის ქრისტიანულ იმპერიაშიც, ოსმალეთის იმპერიაშიც, მონღოლთა იმპერიაშიც, რუსეთის მართლმადიდებელ იმპერიაშიც, რუსეთის ათეისტურ იმპერიაშიც (რომლის შექმნაშიც ჩვენ, ქართველებს, არცთუ მცირე წვლილი მიგვიძღვის), არსებობს დღესაც _ ლიბერალურ თუ არალიბერალურ დემოკრატიებში, ჰიბრიდულ თუ ტოტალიტარულ რეჟიმებში, იარსებებს რაგინდარა იმპერიაში და „კრატიაში“, რადგან ის არის ქრისტეს ეკლესია, ხოლო „იესუ ქრისტე გუშინ და დღეს და იგი თავადი არს უკუნისამდე“ (ებრ. 13:8). და რაკი იარსებებს ეკლესია, იქნება ცხონების შესაძლებლობაც. და იგი (ცხონება) ისევე არ იქნება დამოკიდებული მონარქიასა და რესპუბლიკაზე, მონარქებსა და პრეზიდენტებზე, ლიბერალიზმსა და ტოტალიტარიზმზე, დემოკრატიაზე და ავტოკრატიაზე, როგორც არასოდეს ყოფილა დამოკიდებული.


6. მართლმადიდებლობა და ეროვნული იდენტობა

იოანეს სახარებაში ქრისტეს ჯვარცმის მიზანი ასეა გადმოცემული: „… განზრახული ჰქონდა იესოს, მომკვდარიყო ხალხისთვის, და არა მხოლოდ ხალხისთვის, არამედ რათა ღვთის გაბნეული შვილები შეეკრიბა ერთად“ (იოანე, 11:51-52).

ბასილი დიდის ლიტურგიის ევქარისტიულ ლოცვაში, რომელიც მიმართულია მამა ღმერთისადმი, უღრმესი საღვთისმეტყველო სიღრმითაა გადმოცემული მაცხოვრის განკაცების მიზანი: „რაჟამს მოიწია სავსებაჲ ჟამთაჲ, მეზრახე ჩუენ თავადისა მიერ ძისა შენისა, რომლისა მიერ საუკუნენი შეიქმნენ; და მან, ბრწყინვალებამან დიდებისა შენისამან და ხატმა გვამოვნებისა შენისამან, მტვირთველმან ყოვლისა სიტყვითა ძლიერებისა თვისისაჲთა, არა ნატაცებად შეირაცხა სწორყოფად შენდა, ღმრთისა და მამისა, არამედ, ღმრთად პირველსაუკუნეთად ცნობილი, ქუეყანასა ზედა გამოსჩნდა და კაცთა შორის იქცეოდა, და ქალწულისაგან წმიდისა ხორციელ იქმნა, დააცალიერა თავი თვისი, ხატისა მონისაჲსა მიმღებელმან, თანახატქმნილმან ხორცთა სიმდაბლისა ჩუენისათამან, რათა თანახატმყვნეს ჩუენ ხატსა დიდებისა თვისისასა; რამეთუ, ვინაჲთგან კაცისა მიერ შემოვიდა ცოდვაჲ სოფლად და ცოდვისა მიერ სიკუდილი, სათნოიყო მხოლოდ შობილმან ძემან შენმან, მყოფმან წიაღთა შინა შენ, ღმრთისა და მამისათა, შობილმან დედაკაცისაგან, წმიდისა ღმრთისმშობლისა და მარადისქალწულისა მარიამისა, სჯულსა ქუეშე ყოფილმან, დასჯად ცოდვისა ხორცითა თვისითა, რაჲთა ადამის მიერ მომწყდარნი ცხოველიქმნენ თვით ქრისტეს მიერ შენისა; და, მოქალაქე ქმნილმან სოფელსა ამას შინა, მომცნა ბრძანებანი ცხოვრებისანი, განმაყენნა ჩუენ საცთურისაგან კერპთაჲსა, მომიყვანნა მეცნიერებად შენ ჭეშმარიტისა ღმრთისა და მამისა, მომგებელმან ჩვენმან თავისა თვისისათვის ერად საზეპუროდ, მღუდელობად სამეუფოდ, ნათესავად წმიდად და, განმბანელმან ჩუენმან წყლითა და წმიდამყოფელმან სულითა წმიდითა, მისცა თავი თვისი ნაცულად სიკუდილისა, რომლისაგან შეპყრობილ ვიყვენით, მისყიდულნი ცოდვისა მიერ; და შთავიდა ჯუარისა მიერ ჯოჯოხეთად, რაჲთა თავისა მიერ თვისისა აღავსოს ყოველი, დაჰხსნნა სალმობანი სიკუდილისანი, აღსდგა მესამესა დღესა და გზაუყო ყოველსა ხორციელსა მკუდრეთით აღდგომითა, ვინაჲთგან ვერ შესაძლებელ იყო ცხოვრებისა წინამძღურისათვის შეპყრობად ხრწნილებისაგან, იქმნა დასაბამ შესვენებულთა, პირმშო მკუდართა, რაჲთა იყოს თავადი ყოველსა შინა მთავარ…“

ეკლესიის სწავლებით, მაცხოვარი განკაცდა, რათა ადამიანი განღმრთობილიყო.
პავლე მოციქულის მოძღვრებით, ღმერთში დაძლეულია ადამის მოდგმის ეთნიკური ნიშნით დაყოფა: „… განიძარცუეთ ძუელი იგი კაცი საქმით მისითურთ და შეიმოსეთ ახალი იგი განახლებული მეცნიერებაჲ მსგავსად ხატისა მის დამბადებელისა მისისა, სადა-იგი არა არს წარმართ და ჰურია, წინადაცუეთილება და წინადაუცუეთილება, ბარბაროზ, სკვთელ, მონება, აზნაურება, არამედ ყოვლად ყოველსა შინა ქრისტე“ (კოლას. 3:9-11).

კონსტანტინოპოლის ადგილობრივი კრების დოგმატური დადგენილებით (1872 წ.), რომელიც მართლმადიდებელი ეკლესიის აღიარებული სწავლებაა, დაგმობილია ფილეტიზმი, ანუ „ქრისტეს ეკლესიაში ეროვნული დაყოფა, ესე იგი ეროვნული განსხვავებები, ხალხთა შუღლი და უთანხმოებები, როგორც საწინააღმდეგო სახარების სწავლებისა და ჩვენი ნეტარი მამების წმინდა კანონებისა, რომელთაც ეფუძნება წმინდა ეკლესია და რომლებსაც, განამშვენებენ რა ადამიანთა საზოგადოებას, მივყავართ საღმრთო კეთილმოწესეობისაკენ“.

ამრიგად, ქრისტიანობის, ქრისტიანული ეკლესიის მიზანი არ შეიძლება იყოს რომელიმე ერის ეროვნული იდენტობის განსაზღვრა და ამ იდენტობის შენარჩუნებაზე ზრუნვა. რა თქმა უნდა, საქართველოს არსი და მისი ადგილი ცივილიზაციათა სისტემაში, ფასეულობათა სისტემა, სოციალურ ურთიერთობათა ხასიათი, პოლიტიკური სისტების ბუნება, ქართული სამართლის ეთიკა და პიროვნებისადმი სახელმწიფოსა და სამართლის დამოკიდებულება სწორედ საქართველოს ქრისტიანულმა არჩევანმა განსაზღვრა, მაგრამ ეს იყო ჩვენი ქრისტიანობის შედეგი და არა გაქრისტიანების მიზანი. ამასთანავე, მართლმადიდებლობა, როგორც ეროვნული იდენტობის განმსაზღვრელი, არ არის უცვლელად მოქმედი ფენომენი. ჩვენი ისტორიის განსაზღვრულ პერიოდში კონფესიურად ერთგვაროვანი ქართველი ერი დანაწევრდა და დღეს მართლმადიდებლობა არ არის ყველა ქართველის აღმსარებლობა. უფრო მეტიც, არცთუ შორეულ წარსულში ქართველთა უდიდესი ნაწილის ცნობიერებისა და ფასეულობათა სისტემის განმსაზღვრელი იყო ათეიზმი (ჩემი აზრით, არსებითად საქართველო დღესაც საბჭოთა ათეისტური ცივილიზაციის ნაწილია და ამ ცივილიზაციიდან თავდაღწევა ამ ფაქტის მთელი სისრულით გაცნობიერებას და უდიდეს ძალისხმევას საჭიროებს).

მართლმადიდებლობას დღესაც შეუძლია მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს საქართველოს მოქალაქეების მსოფლმხედველობასა და ცხოვრების წესზე, საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა მხარეზე, განსაზღვროს დომინანტურ ფასეულობათა სისტემა, მაგრამ ამის შესაძლებლობა და სრული უფლება აქვს ყველა სხვა კონფესიას, ყველა სხვა არარელიგიურ ფილოსოფიურ სისტემასა თუ ათეიზმს. შეუძლებელია დადგინდეს რაიმე სამართლებრივი ნორმა, ან მიღებულ იქნას პოლიტიკური გადაწყვეტილება იმის შესახებ, რომელი კონფესია თუ მსოფლმხედველობა იქნება ჩვენი ეროვნული იდენტობის განმსაზღვრელი. წარსული არ ქმნის რაიმე სახის გარანტიებს. ყველაფერი დამოკიდებულია ჩვენზე, მართლმადიდებლებზე, იმაზე, რამდენად შევძლებთ უაღრესად კონკურენტულ გარემოში და სახელმწიფოებრივი მხარდაჭერის გარეშე ადამიანებამდე მივიტანოთ ის ხარება, რისთვისაც განკაცდა მაცხოვარი, რისთვისაც ეცვა ჯვარს და რისთვისაც აღსდგა იგი, რამდენად შევძლებთ ადამიანებამდე მივიტანოთ ქრისტესმიერი ნათელი, ქრისტეს სიტყვა, რომელიც თავისუფალი იქნება ჩვენი, კაცობრივი შეხედულებებისა და მოსაზრებებისაგან. თუ ვიქნებით მთელი არსებით მართლმადიდებლები, მაშინ ყოველგვარი კონსტიტუციებისა და კანონების, ყოველგვარი სახელისუფლებო მხარდაჭერის გარეშე ჩვენს „ფსევდომორფოზას“ (პროტ. გიორგი ფლოროვსკის ტერმინით რომ ვთქვათ) გარდავქმნით რეალურ შინაგან ფერისცვალებად, ხოლო ჩვენს ქვეყანას ისევე შევცვლით, როგორც მხოლოდ ქრისტეზე მინდობილმა დევნილმა პირველქრისტიანებმა შეძლეს რომის წარმართული იმპერიის შეცვლა და უმძლავრესი ელინისტური კულტურის ქრისტიანიზაცია. მანამდე კი ჩვენი უსუსტესი და ნომინალური რწმენის, მართლმადიდებლობის ცუდად ცოდნისა თუ სულაც არცოდნის გამო არათუ ეროვნული იდენტობის განსაზღვრის, არამედ მართლმადიდებლობის გაქვეყნიურების ანუ სეკულარიზაციის, მაცხოვნებელი ცოცხალი რწმენიდან ეროვნულ იდეოლოგიად ჩამომცრობის რეალური ხიფათი უნდა დავძლიოთ…



7. საერო სამართალი, ქრისტიანული ეთიკა და ეკლესია


რა თქმა უნდა, დევნილობის პირობებში ეკლესიას არანაირი შესაძლებლობა არ ჰქონდა, გავლენა მოეხდინა სახელმწიფო (საერო) სამართალზე და პრეტენზია განეცხადებინა თავისი სწავლების შესაბამისად ადამიანთა ცხოვრების სხვადასხვა სფეროს სამართლებრივ მოწესრიგებაზე; მაგრამ ამის სურვილი ეკლესიას არც მაშინ გასჩენია, როცა რომის იმპერიაში ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა და ეკლესიას ხელისუფლებაზე ზემოქმედების დიდი შესაძლებლობა გაუჩნდა. გაქრისტიანებული იმპერია აგრძელებდა არსებული საერო სამართლის ნორმების გამოყენებას. იუსტინიანე დიდმა, რომელიც კანონიზებულია მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ, რომაული სამართალი კი არ უარყო, არამედ მისი კოდიფიცირება მოახდინა. ქართული სამართლის ძეგლებიც (ბექა-აღბუღას სამართალი, გიორგი ბრწყინვალის ძეგლისდება, ხელმწიფის კარის გარიგება, ვახტანგ მეექვსის სამართლის წიგნი…) საერო სამართლის ძეგლები (ზოგიერთი მათგანი კი კოდიფიცირებული ჩვეულებითი სამართლის კრებული) იყო და არა კანონიკური სამართლის გაგრძელება. შარიათისაგან განსხვავებით სჯულისკანონი არასოდეს ყოფილა ადამიანთა სამოქალაქო ურთიერთობების მომწესრიგებელი ნორმების კრებული. ქრისტიანობის ბუნება გამორიცხავს სხვაგვარ შესაძლებლობას და ეს შეუძლებლობა საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით ასე საბუთდება:

„ქრისტიანული სახელმწიფო, ჩვეულებისამებრ, იყენებდა წარმართული ეპოქის მოდიფიცირებულ სამართალს (მაგალითად, რომის სამართალს იუსტინიანეს „კორპუსში“), რადგან ისინიც შეიცავდა ნორმებს, შესატყვისს ღვთაებრივ სამართალთან. მაგრამ მხოლოდ სახარებაზე დაყრდნობით სამოქალაქო, სისხლის ან სახელმწიფო სამართლის შექმნის მცდელობა შეუძლებელია იყოს შედეგიანი, რადგან მთელი ცხოვრების გაეკლესიურების, ესე იგი ცოდვაზე სრული გამარჯვების გარეშე ეკლესიის სამართალი ვერ გახდება ქვეყნიერების სამართალი. ეს გამარჯვება კი შესაძლებელია მხოლოდ ესქატოლოგიურ პერსპექტივაში“ (რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სოციალური კონცეფციის საფუძვლები, IV.5).

და კიდევ:

„ადამიანის ბუნების დაცემულობა, რამაც დაამახინჯა მისი ცნობიერება, არ აძლევს ადამიანს შესაძლებლობას, მთელი სისრულით მიიღოს ღვთაებრივი კანონი. სხვადასხვა ეპოქაში ხერხდებოდა მხოლოდ ამ კანონის ნაწილის გაცნობიერება. ეს კარგადაა ნაჩვენები გაყრის შესახებ მაცხოვრის სახარებისეულ თხრობაში. მოსემ დაუშვა თანამემამულეთა განქორწინება მათი „გულ-ფიცხელობის“ გამო, „ხოლო დასაბამსა არა ეგრე იყო“, რადგან ქორწინებაში „იყვნენ ორნივე იგი ერთ ხორც“ (მათე, 19:3-6) (რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სოციალური კონცეფციის საფუძვლები, IV.3).

ქრისტეს მცნებით დადგენილია ქორწინების ურღვევობა. „აწ უკუე რომელნი-იგი ღმერთმან შეაუღლნა, კაცი ნუ განაშორებს“ (მათე, 19:5-6). სწორედ ამ მცნებას ეფუძნებოდა (და ეფუძნება) ზოგიერთ კათოლიკურ ქვეყანაში გაყრის აკრძალვა. მაგრამ მართლმადიდებელი ეკლესია არასოდეს კრძალავდა განქორწინებას (სჯულისკანონით აკრძალულია მხოლოდ მეოთხე და მომდევნო ქორწინება და იგი მრუშობად მიიჩნევა) არა იმიტომ, რომ იგი უარყოფს ქრისტეს მცნებას, არამედ იმის გამო, რომ ადამიანის დაცემული ბუნებისა და უძლურების გათვალისწინებით დაშვებულია იდეალიდან გადახვევა მაშინ, როცა აშკარაა, რომ ოჯახი ვერ შედგა. რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ეკლესია უარყოფს ქორწინების ურღვევობას _ ქორწინების ურღვევობა რჩება ქრისტესმიერ იდეალად, რომლისკენაც უნდა ისწრაფოდეს ყოველი დაქორწინებული.

ამიტომაა, რომ ქრისტიანობა არ კმაყოფილდება ზნეობრივი მინიმალიზმით და ადამიანისაგან მოითხოვს დაუსრულებელ სრულყოფას; ამასთანავე, განუსაზღვრავს სრულყოფის იდეალსაც: „იყვენით თქუენ სრულ, ვითარცა მამაჲ თქუენი ზეცათაჲ სრულ არს“ (მათე, 5:48).

განსხვავებულია საერო სამართლისა და ღვთაებრივი სამართლის საგანი. საერო სამართალი ადგენს გარეგნული ქცევის წესებს, ღვთაებრივი სამართალი კი აწესრიგებს ადამიანის სულიერ ცხოვრებას.

მაცხოვარი მცნებად გვიდგენს „გესმა, რამეთუ ითქუა: არა იმრუშო. ხოლო მე გეტყვი თქუენ, რამეთუ ყოველი რომელი ხედვიდეს დედაკაცსა გულის-თქუმად მას, მუნვე იმრუშა მის თანა გულსა შინა თვისსა“ (მათე, 5:27-28). შეუძლებელია ამ მცნების სამართლის ნორმად გადაქცევა. მას, ვისაც სურს ამის გაკეთება, მოუხდება, შექმნას ფიქრისა თუ „გულისსიტყვების“ სამინისტრო, რომელიც გააკონტროლებს ადამიანის გულის მოძრაობას.

საერო სამართალი ვერც იმ ზნეობრივი მაქსიმალიზმის მატარებელი იქნება, რითიც აღვსილია ღვთის მცნებები. მეხუთე მცნება გვიდგენს: „პატივი-ეც მამასა შენსა და დედასა შენსა, რაჲთა კეთილი გეყოს შენ და დღეგრძელ იყო ქუეყანასა ზედა“. სახელმწიფოს შეუძლია ამ მცნებიდან სამართლის ნორმად აქციოს მხოლოდ ის ნაწილი, რომელიც გულისხმობს მშობლების მიმართ მატერიალური ზრუნვის ვალდებულებას და დაადგინოს შრომისუუნარო მშობლების სავალდებულო რჩენის ნორმა, ხოლო მისი შესრულება უზრუნველყოს სახელმწიფოებრივი იძულებით. მაგრამ სახელმწიფო უძლურია, გააკონტროლოს შვილების შინაგანი განწყობა მშობლებისადმი და დაადგინოს სასჯელი მშობლებისადმი ისეთი დამოკიდებულებისათვის, რომელიც არ არის სათნო ღვთისათვის.

მაცხოვარი გვიდგენს: „და რომელი გთხოვდეს შენ, მიეც; და რომელსა უნდეს სესხებად შენგან, ნუ გარე-მიიქცევი“ (მათე, 5:42).

სახელმწიფო ვერ დაადგენს სავალდებულო მოწყალების გაცემისა თუ სესხების ნორმას და სასჯელს ამ ნორმების დარღვევისათვის.

მაცხოვრის კიდევ ერთი მცნება: „გესმა, რამეთუ თქუმულ არს: შეიყუარო მოყუასი შენი და მოიძულო მტერი შენი. ხოლო მე გეტყვი თქუენ: გიყუარდედ მტერნი თქუენნი და აკურთხევდით მწყევართა თქუენთა და კეთილსა უყოფდით მოძულეთა თქუენთა და ულოცევდით მათ, რომელნი გმძლავრობდენ თქუენ და გდევნიდენ თქუენ“ (მათე, 5:43-44).

სახელმწიფო ვერ დაადგენს „სავალდებულო სიყვარულის“ ნორმას და ვერ უზრუნველყოფს მის შესრულებას იძულებითი მექანიზმებით.

სიყვარულისა თუ ფიქრის სამინისტროებს ქმნის ტოტალიტარული სახელმწიფო, რომლებისთვისაც აუტანელია ადამიანის თავისუფლება; სწორედ ის თავისუფლება, რომლისთვისაც მოწოდებულია ადამიანი: „აზნაურებითა (თავისუფლებითა _ ო. ზ.) მით, რომლითა ქრისტემან ჩუენ განგუააზნაურნა (განგვათავისუფლა _ ო. ზ.), მტკიცედ დეგით და ნუ კუალად უღელსა მას მონებისასა თავს-იდებთ… რამეთუ თქუენ აზნაურებასა (თავისუფლებასა _ ო.ზ.) ჩინებულ ხართ, ძმანო…“ (გალატ. 5:1, 13).

ამიტომაც შეუძლებელია სახარების ნორმების სამართლის ნორმებად გადაქცევა. ამიტომაც შეუძლებელია, საერო სამართლის ნორმები არ იყოს ზნეობრივი მინიმუმის დამდგენი წესები. „სამართალი თავის თავში შეიცავს ზნეობრივი ნორმების ერთგვარ მინიმუმს, რომელიც სავალდებულოა საზოგადოების ყველა წევრისთვის. საერო სამართლის ამოცანა ის კი არ არის, რომ ბოროტსა ზედა მდგომი ქვეყნიერება გადააქციოს ღვთის სასუფევლად, არამედ ისაა, რომ ეს ქვეყნიერება არ იქცეს ჯოჯოხეთად“ (რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სოციალური კონცეფციის საფუძვლები, IV.2).

უფრო მეტიც. ბიზანტიაში არასოდეს შექმნილა ქრისტიანული ეთიკის კოდექსიც კი. როგორც პროტ. იოანე მეიენდორფი (1926-1992 წწ.) წერს თავის შესანიშნავ მონოგრაფიაში „ბიზანტიური ღვთისმეტყველება“, „ბიზანტიურ ტრადიციაში არასოდეს გაჩენილა ძლიერი მიდრეკილება ქრისტიანული ეთიკის სისტემის შექმნისაკენ, ხოლო ეკლესიას არასოდეს თვლიდნენ ქრისტიანის ქმედებების შესახებ ავტორიტეტული და დეტალური განცხადებების წყაროდ. რა თქმა უნდა, საეკლესიო ავტორიტეტებს არცთუ იშვიათად მიმართავდნენ იმისათვის, რომ გადაეწყვიტათ ესა თუ ის კონკრეტული საქმე, და ამგვარ შემთხვევებში მიღებული გადაწყვეტილებები ითვლებოდა ავტორიტეტულ კრიტერიუმად შემდგომი განსჯისათვის; თუმცა ბიზანტიურ სულიერებაში შემოქმედების მთავარი ნაკადი იყო მოწოდება „სრულყოფილების” და „სიწმინდისკენ” და არა ეთიკური დებულებების მკაცრი სისტემა. სიწმინდისკენ ამ მოწოდების სწორედ ამგვარი მისტიკური, ესქატოლოგიური და, მაშასადამე, მაქსიმალური ხასიათი განასხვავებს მას შუა საუკუნეების მერჯულეობრივი რომაული კათილიციზმისაგან, სხვა დასავლური მიმდინარეობების პურიტანული მორალიზმისაგან და უახლოესი „სიტუაციური ეთიკის” რელატივიზმისგან. ყოველ ჯერზე, როცა ცდილობდნენ ქრისტიანული ქცევის ნიმუშების პოვნას, ბიზანტიელი ქრისტიანები უფრო წმინდანებს და „მოღვაწეებს”, განსაკუთრებით მონაზვნებს მიმართავდნენ“.

მართლმადიდებლურ სამყაროში ქრისტიანული ეთიკის სისტემატიზაციის მცდელობა იყო რუსეთში, სადაც მე-16 საუკუნეში შეიქმნა „დომოსტროი“ _ კრებული, პრაქტიკულად ქცევის კოდექსი, რომელიც დეტალურად, უკიდურეს წვრილმანებამდე აწესრიგებდა ადამიანთა ცხოვრების ყველა სფეროს რელიგიური, საზოგადოებრივი და საოჯახო-ყოფითი ცხოვრების ჩათვლით. თუმცა, „დომოსტროი“ დარჩა ლიტერატურულ ძეგლად და მას პრაქტიკული გამოყენება არ ჰქონია.

„ციციკორეიზმის“ ინსტიტუციონალიზაციის ნებისმიერი მცდელობა უტოპია და, არსებითად, ღრმად ანტიქრისტიანულია. ეკლესიის წევრობა, ანუ ქრისტეს სხეულის ნაწილად ყოფნა, ღვთისადმი (და არა ადამიანებისადმი) ქრისტიანული მორჩილება ეფუძნება ქრისტეს მსუბუქი უღლის ნებაყოფლობით დადგმას, სიყვარულის ძალაუფლების აღიარებას და არანაირ იძულებას, არათუ სამართლებრივ იძულებას (ეკლესიას არა აქვს რეპრესიული აპარატი), არამედ სხვებისგან მომდინარე სულიერ იძულებასაც კი. „სასუფეველი იიძულება“ მხოლოდ საკუთარი, შინაგანი ძალისხმევით და არა გარედან მომდინარე იძულებით.

თუ კიდევ ერთხელ წავიკითხავთ მაცხოვრის ქადაგებას მთაზე (იხ. მათე, თავი 5-7), დავრწმუნდებით, რაოდენ უძლურია სახელმწიფო, თავისი ბუნების შესატყვისი ღონისძიებებით უზრუნველყოს თავისი მოქალაქეების წაყვანა ქრისტიანულ ეთიკის ამ სიმაღლეებისაკენ. ეს შესაძლებელია მხოლოდ ეკლესიის წიაღში.

სწორედ სახელმწიფოს ამ შეზღუდულობის გამოა, რომ „საზოგადოებრივი პრობლემების ქრისტიანული გადაწყვეტა არასოდეს შეიძლება იყოს აბსოლუტური, არც სრულყოფილი, სანამ არ დადგება უკანასკნელი დღე, და ამ არასრულყოფილებას ქრისტიანი ნორმალურად თვლის (მაგრამ არ ურიგდება მას), რადგან იცის, რომ, ბოლოს და ბოლოს, დადგება მეორედ მოსვლის ჟამი. ყველა დროის რევოლუციური უტოპისტებისაგან განსხვავებით ქრისტიანებს შეუძლიათ იცხოვრონ არასრულყოფილ გარემოში, თუმცა ყოველთვის ცდილობენ ამ არასრულყოფილების გადალახვას“ (პროტ. იოანე მეიენდორფი).


8. გარანტიების შესახებ, ანუ ტრადიციული დასკვნის ნაცვლად.


ფრაგმენტი პროტ. ალექსანდრე შმემანის „დღიურებიდან“:
„სამშაბათი, 12 ოქტომბერი, 1976 წ. … „ცრუ რელიგიის” დასაწყისი სიხარულის უუნარობაა, უფრო სწორად _ უარი სიხარულზე. ამასთანავე, სიხარული ასე აბსოლუტურად მნიშვნელოვანი იმიტომაა, რომ იგი არის უეჭველი ნაყოფი ღვთის მყოფობის განცდისა. შეუძლებელია იცოდე, რომ ღმერთი არსებობს და არ ხარობდე. და მხოლოდ მასთან მიმართებითაა სწორი, ნამდვილი, ნაყოფიერი ღვთის შიშიც, სინანულიცა და სიმდაბლეც. ამ სიხარულის გარეშე ისინი ადვილად ხდება „დემონური“, სიმახინჯე თვით რელიგიური გამოცდილების სიღრმეში. შიშის რელიგია.

ფსევდოსიმდაბლის რელიგია. ბრალის რელიგია: ყველაფერი ეს ცდუნებაა, ყველაფერი ეს „ხიბლია“. მაგრამ რაოდენ ძლიერია იგი არა მხოლოდ ერში, არამედ ეკლესიაშიც… რატომღაც „რელიგიური ადამიანები“ სიხარულს ყოველთვის ეჭვით უყურებენ. პირველი, მთავარი, ყველაფრის წყარო: „სული ჩემი იხარებდეს უფლისა მიმართ …”

ცოდვის შიში არ იხსნის ცოდვისაგან. ღვთის გამო სიხარული იხსნის. ბრალის განცდა, მორალიზმი არ „ათავისუფლებს” ქვეყნიერებისა და მისი ცდუნებებისგან. სიხარული _ საფუძველი თავისუფლებისა, რომელში დგომაც ჩვენი მოწოდებაა.” სად, როგორ, როდის შეირყვნა, გაბუნდოვანდა ქრისტიანობის ეს „ტონალობა“ ან, უკეთ რომ ვთქვა, სად, როგორ და რატომ „დაყრუვდნენ“ ქრისტიანები მის მიმართ? როგორ, როდის და რატომ დაიწყო ეკლესიამ გაწამებული ადამიანებისათვის თავისუფლების მინიჭების ნაცვლად სადისტური შეშინება და დაშინება? და აჰა, მოდიან და მოდიან რჩევისთვის (დღეს _ დილის 7.30 სთ.-დან, ახლა კი ათი საათია: აღსარება, საუბარი, საუბარი, საუბარი _ ეს ოთხი კაცი პრობლემებით, რომ არაფერი ვთქვათ მომავალში შეხვედრის შესახებ თხოვნებზე). რაღაც სისუსტე ან ყალბი სირცხვილი მიშლის, ვუთხრა თითოეულს: „არანაირი რჩევა არა მაქვს. მაქვს მხოლოდ სუსტი, მერყევი, მაგრამ ჩემთვის უეჭველი სიხარული. გინდათ?“ არ სურთ. სურთ საუბრები „პრობლემებზე“ და ლაყბობა იმაზე, როგორ უნდა „გადაწყვიტონ“ ისინი. არა, ამ ქვეყნად ეშმაკის ყველაზე დიდი გამარჯვება იყო „რელიგიის ფსიქოლოგიზაცია“. მტკიცება: ფსიქოლოგიაში ყველაფერია, რაც გნებავთ, მასში ერთადერთი რამაა შეუძლებელი, უაზრო და დაუშვებელი: სიხარული.“
საროსკიპოების ამკრძალავი ნორმა შეიცავს იმ ზნეობრივ მინიმუმს, რომლის შესაბამისად „სექსუალური სერვისი“ ადამიანის ღირსებისათვის შეუფერებელია და იგი არ შეიძლება აღიარებულ იქნას მრავალთაგან ერთ-ერთ პროფესიად. მაგრამ ბორდელების აკრძალვა ვერ იხსნის მრუშობისა თუ სიძვის ცოდვისაგან. ვერც, სხვათა შორის, ამ „ბიზნესის წარმოებისაგან“ დაგვიცავს, თუკი ისე მოვიქცევით, როგორც დღეს, როცა ყველანი, ერიც და ბერიც, გასაოცარი გულგრილობითა და სიმშვიდით ვუყურებთ „ბორდელიზაციის“ პროცესს აჭარის ზღვისპირეთსა თუ თბილისში.

თავისუფლება არის ქრისტეთი და ქრისტეში. არა კანონებში. არა დაცემულ ადამიანთა სამართალში. კაცობრივი სამართალი არ ათავისუფლებს. კანონები არ არის გზა. „მე ვარ გზაჲ და მე ვარ ჭეშმარიტებაჲ და ცხორებაჲ…, და სცნათ ჭეშმარიტი და ჭეშმარიტებამან განგათავისუფლნეს თქუენ“ (იოანე, 14.6, 8:32). ადამიანთა საზოგადოებაში აბსოლუტური გარანტიები შეიძლება იყოს მხოლოდ იქ, სადაც არ არის თავისუფლება. მაგრამ არათავისუფალ საზოგადოებაში ყოფნა არ შეეფერება ადამიანის ღირსებასა და მაღალ მოწოდებას, რადგან თავისუფლება ადამიანის მოუცილებელი თვისებაა, ის აღუხოცავი ნიშანია, რაც ადამიანს ღვთის ხატად ქმნის. თავისუფლება არ არის ცხოველთა სამყაროში, არც ბუნებაში. ამიტომაც ცხოველთა სამყარო არ იცნობს ცოდვას. არც ბუნების სტიქიები. იქ, სადაც არის თავისუფლება, ყოველთვის არის ცოდვითდაცემის ალბათობა. მაგრამ ღმერთს სურს ჩვენი თავისუფლება. „ღვთის ხატად ყოფნა, ამტკიცებენ საბოლოო ანალიზით [ეკლესიის] მამები, ნიშნავს პიროვნებად, ესე იგი თავისუფალ, პასუხისმგებელ არსებად ყოფნას. შეიძლებოდა გვეკითხა, რატომღა შექმნა ღმერთმა ადამიანი თავისუფალი და პასუხისმგებელი? სწორედ იმიტომ, რომ ღმერთს სურდა, ადამიანისათვის მოეწოდებინა უმაღლესი ძღვენისკენ _ განღმრთობისკენ, ესე იგი იმისკენ, რომ ადამიანი … მადლით გახდეს ის, რაც არის ღმერთი ბუნებით. მაგრამ ეს მოწოდება მოითხოვს თავისუფალ პასუხს. ღმერთს სურს, რომ ეს მისწრაფება იყოს სიყვარულის მისწრაფება. სიყვარულის გარეშე შეერთება იქნებოდა მექანიკური, ხოლო სიყვარული გულისხმობს თავისუფლებას, არჩევანისა და უარის შესაძლებლობას. არსებობს, რა თქმა უნდა, უპიროვნო სიყვარულიც, სურვილის ბრმა მიზიდულობა, ბუნების ძალისადმი მონობა. მაგრამ ასეთი არ არის ადამიანისა თუ ანგელოზის სიყვარული ღმერთისადმი _ სხვაგვარად ჩვენ ვიქნებოდით ცხოველები, რომლებიც ღმერთზე მიჯაჭვულები ვიქნებოდით რაღაც ბნელი, სექსუალურის მსგავსი ვნებით. იმისათვის რომ იყოს ის, რაც უნდა იყოს ღმერთის მოყვარული, უნდა დაშვებული იყოს საპირისპირო: დაშვებული უნდა იყოს ამბოხის შესაძლებლობა. მხოლოდ თავისუფლების წინააღმდეგობა ანიჭებს მნიშვნელობას თანხმობას. სიყვარული, რომელიც სურს ღმერთს, არის არა ფიზიკური მიზიდულობა, არამედ საპირისპირო პოლუსებზე მდგომთა შორის ცოცხალი ურთიერთქმედება. ეს თავისუფლება ღმერთისგანაა: თავისუფლება არის ღმერთთან ჩვენი თანაზიარობის ბეჭედი, ღმერთის უსრულყოფილესი ქმნილება, შედევრი შემოქმედისა“ (ვლადიმირ ლოსსკი, „დოგმატური ღვთისმეტყველება“).


ქრისტიანობამ ცოდვისაგან გათავისუფლების ერთადერთი გზა იცის: განკაცებული, ჯვარცმული და მკვდრეთით აღმდგარი ქრისტე, ძე ღვთისა და ძე კაცისა, სრული ღმერთი და სრული კაცი, გზა და ჭეშმარიტება, აბსოლუტური სიყვარული და აბსოლუტური თავისუფლება. ამიტომ ცოდვისაგან შემოზღუდვის ერთადერთი ჭეშმარიტი გარანტია არის სწორედ ქრისტე და სხვა არაფერი, ამიტომ ქრისტეს ეკლესიის მოქმედების ანი და ჰოე, დასაწყისი და დასასრული, მათ შორის, სახელმწიფოსთან ურთიერთობაში, უნდა იყოს სწორედ ქრისტე და სხვა არაფერი, რადგან, მამა ალექსანდრე შმემანის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „იქ, სადაც საეკლესიო და სამრევლო ცხოვრება არ არის დაფუძნებული, უწინარესად, უფალ იესო ქრისტეზე, ე. ი. იესო ქრისტესთან ცოცხალ ურთიერთობაზე და მასთან ერთობაზე და მასში ერთობაზე ეკლესიის საიდუმლოში – ევქარისტიაში, იქ გარდაუვლად, ადრე თუ გვიან, პირველ რიგში ადგილს სხვა რაღაც იკავებს… იქ უკვე არის არა ქრისტე, არამედ სხვა რამ, რაც გნებავთ – ნაციონალიზმი, პოლიტიკა, მატერიალური წარმატება, კოლექტიური ამპარტავნება და ა. შ. და რაც ადრე თუ გვიან იწყებს ეკლესიის ცხოვრების შინაარსის განსაზღვრას და, ამავდროულად, ამ ცხოვრების გახრწნას. (…) თუ ადამიანებმა არ იციან, რისთვის უნდა გაერთიანდნენ და ვისი სახელით უნდა გაერთიანდნენ, მაშინ ისინი გარდაუვლად იწყებენ გაერთიანებას ვიღაცის წინააღმდეგ. და ეს შეადგენს ჩვენი ამჟამინდელი მდგომარეობის ტრაგიკულ სიღრმეს.“


http://www.orthodoxtheology.ge/church-and-state-relation/