ახლო აღმოსავლეთი
ნათია ხმალაძე
საერთაშორისო ურთიერთობათა მაგისტრი
ცივი ომის დასრულების შემდეგ, დასავლეთის ექსპერტებმა ახალი მტრის არსებობა გააცნობიერეს, რომელსაც ,,ისლამური საფრთხე“ უწოდეს.
დასავლეთის იდეოლოგიური მოწინააღმდეგის, საბჭოთა კავშირის აღსასრულმა, ,,საფრთხის ვაკუუმი“ წარმოქმნა. მაშინ, როდესაც საერთაშორისო სისტემის წონასწორობა დამაბალანსებელ კონფლიქტზე იყო დამოკიდებული, ამერიკის შეერთებული შტატები, სრულიად მოულოდნელად, მთავარი მტრის გარეშე დარჩა. მოაზროვნენი ცივი ომის დასასრულს ისტორიული პროგრესისათვის დიდ დარტყმად მიიჩნევდნენ. მაგალითად, ფრანსის ფუკუიამა ისტორიის დასასრულზე ალაპარაკდა. იგი მწუხარებით ამბობდა, რომ ,,დასრულდა ომი აღიარებისათვის“ და ბოლო მოეღო ადამიანების მზადყოფნას საკუთარი სიცოცხლე იდეისათვის შეეწირათ. ამრიგად, ,,კეთილსა“ და ,,ბოროტს“ შორის ბრძოლა, რაც ამერიკელ პოლიტიკოსთა შთაგონების წყაროდ იყო ქცეული, წარსულს ჩაბარდა. ამგვარ ვითარებაში ისლამური საფრთხის გამოჩენა დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის დაპირისპირების გასაცხოველებლად კარგი მიზეზი იყო. სამუელ ჰანტინგტონის თანახმად, ისლამი და ეგრეთწოდებული აღმოსავლური რელიგიები რადიკალურად ეწინააღმდეგება ,,დასავლურ იდეოლოგიას ინდივიდუალიზმის, ლიბერალიზმის, კონსტიტუციონალიზმის, ადამიანის უფლებების, თანასწორობის, თავისუფლების, კანონის უზენაესობისა და დემოკრატიის შესახებ“. ჰანტინგტონი მიიჩნევს, რომ სწორედ ისლამი წარმოადგენს ზღვარს, რომელიც დასავლეთს დანარჩენი მსოფლიოსაგან გამოყოფს. ფუკუიამასაგან განსხვავებით, იგი ირწმუნება, რომ დასავლეთსა და ისლამს შორის არსებული საუკუნოვანი კონფლიქტი ნაკლებსავარაუდოა რომ შერბილდეს და დასასრულს მიუახლოვდეს. ,,პირიქით, იგი კიდევ უფრო გამძაფრდება“.
დასავლეთში ბევრს საუბრობენ ისლამური საფრთხის, მისი დაძლევის საშუალებათა შესახებ. არსებობს მრავალი მოსაზრება და მიდგომა. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ექსპერტთა უმრავლესობა ისლამს უბრალოდ არ იცნობს. როგორია საფრთხე? რამდენად ძლიერია იგი? რა შედეგს გვაძლევს დასავლეთის პოლიტიკა? ამ კითხვებზე პასუხი მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს საერთაშორისო დღის წესრიგს მიმდინარე ათწლეულის განმავლობაში.
ისლამისტთა მიერ შემუშავებული პოლიტიკური პროგრამა, რომელიც ხშირ შემთხვევაში არასწორად იწოდება ,,ისლამურ ფუნდამენტალიზმად“, მეტად იდეალიზებული ძველი წესრიგის აღდგენას გულისხმობს. მუსლიმი რადიკალები ისტორიული დეტერმინიზმის იდეით შეგულიანდნენ, რომელიც ისლამის გარდაუვალ ტრიუმფს ღვთის მიერ წინასწარ განსაზღვრულად მიიჩნევს. ისლამი სამართლიანი სახელმწიფოს სრულფასოვან, რეალურ მოდელს გვთავაზობს, რომელიც, მათი აზრით, იმპორტირებულ დასავლურ მოდელზე უკეთესია.
შექმნილი რთული ვითარების ერთ-ერთი გამომწვევი მიზეზი არსებული მსოფლიო სისტემიდან მუსლიმური სამყაროს გარიყულობაა. მუსლიმთა აზრით, ისლამურ სამყაროს, წარსულ სიდიადესთან შედარებით, უსამართლოდ შეზღუდული პოზიცია უკავია. მუსლიმები შექმნილ ვითარებაში მუსლიმურ სახელმწიფოთა მმართველ ნაციონალისტურ ძალებს ადანაშაულებენ. ნაციონალიზმი, რომელიც დასავლეთის სამხედრო და პოლიტიკურ ბატონობას უნდა დევნიდეს, პრაქტიკულად, დასავლური მმართველობის მოდელს წინააღმდეგობასაც კი ვერ უწევს, რომ არაფერი ვთქვათ ისლამური ტრადიციების აღდგენაზე. ახლო აღმოსავლეთში ისლამის რადიკალიზაცია კულტურული და ინტელექტუალური სტაგნაციის, დასავლური კოლოიალიზმისა და მმართველობის სეკულარული მოდელის მარცხის შედეგია. ისლამისტებს სურთ ჭეშმარიტ ანტიიმპერიალისტურ ძალად მოიაზრებოდნენ, რომელიც არა მხოლოდ დასავლეთის პოლიტიკურ ჰეგემონიას, არამედ ისეთ დასავლურ იდეოლოგიებსაც ებრძვის, როგორიც არის ლიბერალიზმი, სოციალიზმი და სეკულარიზმი.
მუსლიმური ქვეყნების მთავრობები მეტად არასახარბიელო მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. მათ ვერ შეძლეს მუსლიმი ხალხის დარწმუნება, რომ საკუთარ თავზე აღებული ამოცანები (პალესტინის განთავისუფლება, პან-არაბული და პან-ისლამური გაერთიანება, სოციალური და ეკონომიკური კეთილდღეობა) მათ წარმატებით განახორციელეს. უფრო მეტიც, ხელისუფლების შენარჩუნებისათვის და საშინაო ოპოზიციისა და მეზობელი სახელმწიფოების აგრესიის დაძლევისათვის ისინი უფრო და უფრო მეტად ეყრდნობიან უცხოურ მხარდაჭერას. მუსლიმურ მთავრობათა დასავლეთზე დამოკიდებულება ნათლად აისახა ერაყის ანექსიისაგან ქუვეითის დასაცავად აშშ-ის მიერ წარმოებულ კამპანიაში. იმავეს ცხადჰყოფდა ალჟირში მიმდინარე საარჩევნო პროცესში, სადაც ხელისუფლებაში პროისლამური ძალების მოსვლის საფრხე გაჩნდა, დასავლეთის აშკარა ჩარევა.
შეიძლება ითქვას, რომ არსებული რეჟიმები ისლამიზმის აღზევების საფრთხეს შინაგანი სისუსტის გამო ვერ უმკლავდებიან. ისლამისტები მოსახლეობის ფართო მხარდაჭერით სარგებლობენ, რადგან ისინი საზოგადოებას იმ მიზნების განხორციელებას პირდებიან, რაც მათმა ხელისუფლებამ ფესვგადგმული კორუფციის, დასავლეთზე დამოკიდებულებისა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ დაწესებული შეზღუდვებისადმი მორჩილების გამო ვერ განახორციელა.
ისლამისტები ნაციონალისტების პროგრამას უჭერენ მხარს, მხოლოდ მას რელიგიურ ასპექტში მოიაზრებენ. ალჟირელი ისლამისტი ლიდერი, ,,ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ფრონტის“ ყოფილი მებრძოლი აბასი მადანი, რომელიც სახელმწიფოს დამოუკიდებლობის შემდეგ მართავდა, მიიჩნევს, რომ ,,ისლამის გადარჩენის ფრონტის“ პროგრამა 30 წლის წინ დასრულებულ ,,განმათავისუფლებელ ფრონტთან დაბრუნებაა“. ისლამისტთა დაჯგუფებები ათასობით სამხედროს იზიდავს, რომელთაც სხვადასხვა პარტიებში მოღვაწეობის პოლიტიკური გამოცდილება გააჩნიათ და რომელნიც იმედგაცრუებულნი დარჩნენ ამ პარტიათა უძლურების გამო დასახული მიზნებისათვის მიეღწიათ. ერთმა ლიბანელმა მოაზროვნემ ჯერ კიდევ 20 წლის წინ აღნიშნა, რომ არაბი მმართველები ძირითადად ნაციონალისტები, ხოლო ფართო მასები რელიგიურები არიან. ფორმულა შეიძლება მარტივი, მაგრამ აშკარად ზუსტია.
ვინაიდან ,,ისლამის გადარჩენის ფრონტი“ ,,ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ფრონტის“ წიაღში წარმოიშვა, როგორც ამას ალჟირელი სოციოლოგი - მუჰამედ ჰარბი მიიჩნევს, დიდი შეცდომა იქნებოდა იმის დაჯერება, რომ დღევანდელი ისლამისტები მუსლიმური საზოგადოების იმ ტრადიციული ფენებიდან გამოდიან, რომლებიც დამოუკიდებლობის შემდგომ მოდერნიზაციის პოლიტიკას უგულებელყოფდნენ. სოციოლოგიური გამოკითხვები ცხადყოფს, რომ ალჟირში, ლიბანში, ეგვიპტესა და სხვა ქვეყნებში ისლამისტ აქტივისტთა დიდ ნაწილს სტუდენტობა წარმოადგენს. ეს სტუდენტები მიიჩნევენ, რომ მათ მიერ დასავლური იდეოლოგიის უარყოფა იმის გაცნობიერებიდან გამომდინარეობს, თუ სადამდე მივყავართ მოდერნიზმს. ისინი უკამყოფილებას გამოთქვამენ ტრადიციული რელიგიური სისტემის მიმართ და მას პასიურობასა და მთავრობისადმი მორჩილებაში სდებენ ბრალს.
გასაკვირი არ არის, რომ ამ ქვეყანათა ტრადიციული რელიგიური სისტემა პან-ისლამისტური მოძრაობის მიმართ გულგრილია. ეგვიპტეში ალ-აზარის რელიგიური უნივერსიტეტი, რომელმაც ახლო წარსულში დაარსებიდან ათასი წელი აღნიშნა, მთავრობის პოლიტიკის მხარდამჭერია. საუდის არაბეთში, რელიგიურ ინსტიტუტთა უმრავლესობა არსებულ რეჟიმს უჭერს მხარს. ალჟირში, ამგვარი დაწესებულებები ,,ისლამის გადარჩენის ფრონტის“ საქმიანობაში მონაწილეობას არ იღებენ.
დღევანდელი ისლამისტები რელიგიით ინსპირირებულ ისლამურ მოძრაობათა მესამე თაობად გვევლინება. პირველი თაობა უცხოური ბატონობის წინააღმდეგ მიმართულ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას წარმოადგენდა. 1928 წელს ჰასან ალ-ბანამ ,,ძმები მუსლიმების“ ასოციაცია დააარსა, რომელიც ბრიტანეთის კოლონიალიზმის წინააღმდეგ მიმართული ეგვიპტის ეროვნული ბრძოლის მთავარ ძალად მიიჩნეოდა. ერაყში ბრიტანული მმართველობის წინააღმდეგ მიმართული ,,1920 წლის რევოლუციის“ რელიგიური და ნაციონალისტური იდეოლოგიის მხარდამჭერთა ერთმანეთისაგან გარჩევა პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო. ალჟირის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ფრონტი (ფრანგული კოლონიალიზმის წინააღმდეგ) იმდენადვე ისლამური იყო, რამდენადაც ნაციონალისტური.
დამოუკიდებლობის შემდეგ, ნაციონალისტებმა სახელმწიფოს მართვაზე მონოპოლიზაციას მიაღწიეს. მას შემდეგ, რაც ახლო აღმოსავლეთის სახელმწიფოთა უმრავლესობაში ნაციონალისტმა და სეკულარულმა სამხედრო ოფიცრებმა სახელმწიფო აპარატზე მმართველობა მოიპოვეს, ანტიდასავლური ბრძოლისათვის დამახასიათებელი რელიგიური ელემენტები თანდათან გაქრა. ეგვიპტეში, ერაყსა და სირიაში მუსლიმურ საძმოებს დევნიდნენ. თურქი მუსტაფა ქემალი (ათათურქი), ირანის შაჰი და ტუნისელი ჰაბიბ ბურგუიბა დასავლურ პოლიტიკას ემხრობოდნენ (განსაკუთრებით ქალთა უფლებების საკითხში). ამრიგად, ისლამისტთა მეორე თაობა ,,წამებულთაგან“ შედგებოდა, რომლებიც მოკლული, დაპატიმრებული, ან გაძევებული იქნენ საკუთარი ხელისუფლების მიერ.
მმართველი ელიტა ამჟამად ისლამისტთა მესამე თაობის აღზევების მოწმე გახდა, რომლის აღორძინებასაც არსებული რეჟიმების უსუსურობამ შეუწყო ხელი. ამ თაობას ხელი დასავლურ განათლებაზეც მიუწვდება. მათ სწამთ, რომ ისლამიზმი ხელისუფლებაზე ნაციონალისტთა მონოპოლიას მოუღებს ბოლოს (როგორც ირანსა და სუდანში მოხდა და რაც ალჟირშიც თითქმის განხორციელდა). ისლამისტები მეტი მოთმინებით გამოირჩევიან. ისინი ცდილობენ მთავრობაზე ზეწოლის გზით საკუთარი პროგრამის იმპლემენტაცია ეტაპობრივად მოახდინონ და არა პირდაპირ დაამხონ არსებული რეჟიმი. მაგალითად, 1980 წელს ისლამისტებმა ეგვიპტის კონსტიტუციაში შესწორება შეიტანეს, სადაც შარიათი (ისლამური სამართალი) კანონმდებლობის მთავარ წყაროდ იყო წარმოდგენილი. მსგავსი ცვლილებები 1983 წელს მავრიტანიაში და 1985 წელს პაკისტანში განხორციელდა. მთავრობები იძულებულნი იყვნენ გარკვეულ დათმობებზე წასულიყვნენ, რათა ისლამისტთა ძალაუფლებისადმი სწრაფვა გაენელებინათ. თუმცა ამგვარი მცდელობები, საბოლოო ჯამში, უშედეგოდ მთავრდებოდა. ისლამისტები პროფკავშირებს აკონტროლებდნენ, ,,ისლამურ ტერიტორიებს“ აყალიბებდნენ, სადაც სახელმწიფო კონტროლს სამხედრო დაჯგუფებების მიერ დამყარებული წესრიგი ცვლიდა. ქაიროს გარკვეული შემოგარენი, ზემო ეგვიპტის ნაწილები, ღაზას სექტორი, სამხრეთ ერაყის ტერიტორიები და ა.შ ამგვარ ,,ისლამურ ტერიტორიებს“ მიეკუთვნებოდა.
მიუხედავად იმისა, რომ ძალაუფლების ხელში ჩაგდების მცდელობა ისლამისტთათვის ხშირად სავალალო შედეგით მთავრდება (ირანის რევოლუცია, ანვარ ელ სადათის მკვლელობა, ალჟირის არჩევნების შედეგები), საზოგადოების ისლამიზაცია მაინც წარმატებით მიმდინარეობს. არამუსლიმური უმცირესობისა და სეკულარული ელიტისათვის ეს ფაქტი საკმაოდ შემაშფოთებელია. მთავრობათა უმრავლესობას ამ მოძრაობის შეჩერება არ ძალუძს. სადამსჯელო ოპერაციებით ისინი მხოლოდ ამ პროცესის დაჩქარებას უწყობენ ხელს.
უნდა აღინიშნოს, რომ უკიდურეს გაჭირვებაში მყოფ ადამიანებს ისლამისტები სხვადასხვა სახის სოციალურ დახმარებას სთავაზობენ. ისინი სასწავლო დაწესებულებებს ძვირადღირებული სახელმძღვანელოებით ამარაგებენ, უზრუნველყოფენ უფასო სამედიცინო მომსახურებას, ქუჩების სანიტარულ დასუფთავებას, მიწისძვრით ან სხვა სტიქიური უბედურებებით დაზარალებული მოსახლეობისათვის დახმარების აღმოჩენას და ა.შ. მაშინ როდესაც, ქვეყნის მთავრობას, ფესვგადგმული კორუფციის გამო, მსგავსი ქმედებების განხორციელება არ ძალუძს.
საყურადღებოა, რომ ისლამისტთა ერთ, მთლიან ჯგუფად მოაზრება შეცდომაში შეგვიყვანდა. სპარსეთის ყურის ომში ზოგიერთი ისლამური დაჯგუფება მხარს ერაყს უჭერდა, სხვები კოალიციის მომხრენი იყვნენ და ერაყის საწინააღმდეგო განცხადებებს აკეთებდნენ. ზოგი ღირსეული ქმედებებისა და დიდი მოწოდებებისათვის იღწვის, სხვები კი, ჯამაათის სახელით ცნობილ მცირე, ძალადობისაკენ მიდრეკილ საიდუმლო ჯგუფებში მოღვაწეობას ამჯობინებს. მაგალითად, ექსპერტთა უმრავლესობა ეგვიპტეში ისლამისტების ორ მიმდინარეობას განასხვავებს: პირველი კარგად დაფუძნებული მუსლიმური საძმოა, რომელმაც პროფკავშირების არჩევნებში გაიმარჯვა; მეორე მიმდინარეობა ჯამაათია, რომელიც სახელმწიფო მოხელეებისა და სეკულარულად მოაზროვნე ჩინოვნიკების წინააღმდეგ ტერორისტულ ქმედებებს ახორციელებს. ამ ბოლო დროს მათ მსხვერპლად დასავლელი ტურისტებიც გვევლინებიან. ამ ორ ჯგუფს შორის განსხვავება იმას როდი ნიშნავს, რომ ისინი ერთმანეთისათვის რაიმე დაბრკოლებას წარმოადგენენ. რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა ჟღერდეს, ექსტრემისტთა მეთოდები, ზომიერ ისლამისტებში მათ მიმართ პატივისცემას იწვევს. პროფკავშირების არჩევნებში ექსტრემისტი ისლამისტები ზომიერ ისლამისტთა დასახმარებლად იღწვოდნენ, რათა ამ უკანასკნელთ გამარჯვება მოეპოვებინათ. მათი ერთობლივი ძალისხმევა ხელისუფლებას პოლიტიკის ისლამიზაციისაკენ უბიძგებს. ეს მმართველ ელიტას ზომიერი ისლამისტების ექსტრემისტთა წინააღმდეგ გამოყენების საშუალებას მისცემს. უკანასკნელ წლებში ეგვიპტის ,,ძმები მუსლიმების“ ასოციაციის წევრების დაპატიმრება იმას მოწმობს, რომ ისლამისტთა ამ ორ მიმდინარეობას შორის განსხვავება უფრო და უფრო ბუნდოვანი ხდება. ამრიგად, მთავრობა დილემის წინაშე აღმოჩნდა: თუ იგი ისლამისტებს ერთიან ძალად მოიაზრებს, მაშინ ის ექსტრემისტებს გაუწევს სამსახურს, ხოლო თუ იგი ამ ორ მიმდინარეობას ერთმანეთისაგან განასხვავებს, მაშინ გარკვეულ დათმობებზე წასვლა მოუწევს, რათა ზომიერ ისლამისტთა მოთხოვნები მეტ-ნაკლებად დააკმაყოფილოს.
და მაინც, რა უნდა გაკეთდეს ვითარების განსამუხტავად? დასავლეთის ელიტა, ჩვეულებრივ, დემოკრატიზაციის პროცესის გაძლიერებისაკენ მოუწოდებს, როგორც არარელიგიური, ან ნაკლებად რელიგიური რეჟიმების ალტერნატივისაკენ. უნდა აღინიშნოს, რომ არსებული კრიტიკული მდგომარეობის მიზეზი არა იმდენად მმართველი რეჟიმების მარცხში უნდა ვეძიოთ, არამედ არარელიგიური ოპოზიციის სისუსტეში. მუსლიმურ სახელმწიფოთა უმრავლესობაში, ნაციონალისტური, ლიბერალური და მარქსისტული ძალების რეპრესიების ათწლეულებმა ღია, დეპოლიტიზირებული საზოგადოება დატოვა და პოლიტიკურ-ინტელექტუალური ვაკუუმი შექმნა, რომელიც სამხედრო ისლამმა შეავსო. ხომეინი მიიჩნევდა, რომ რესპუბლიკურ, ლიბერალურ და მემარცხენე დაჯგუფებებზე შაჰის მკაცრმა ზეწოლამ მის რევოლუციას მეტად შეუწყო ხელი. ეგვიპტეში ისლამურ ჯამაათს დიდად დაეხმარა რეჟიმის მარცხი ლიბერალური და სეკულარული ოპოზიცია სამთავრობო პოლიტიკაში ჩაერთო, ან ჭეშმარიტად კონკურენტული არჩევნების ორგანიზება განეხორციელებინა.
ათწლეულების დევნის შემდეგ ისლამისტების მიმართ (მათი სეკულარული მეტოქეებისაგან განსხვავებით) შედარებით შემწყნარებლური მიდგომა ჩამოყალიბდა. ხელისუფლება სეკულარული ოპონენტების წინააღმდეგ ისლამისტების გამოყენებასაც ცდილობდა. ელ სადათმა ეგვიპტეში ისლამისტების დაბრუნებას შეუწყო ხელი, რათა მისი მმართველობის ნასერისტული ოპოზიცია დაებალანსებინა. სუდანში, ალ ნიმეირი ისლამისტების მიმართ ლოიალობას იჩენდა და მათ ზოგიერთ მოთხოვნასაც კი აკმაყოფილებდა, სანამ იგი სუდანის კომუნისტურ და დემოკრატიულ პარტიებს ებრძოდა. ისლამისტები ათწლეულების მანძილზე იორდანიის მეფის ჰუსეინის მოკავშირეები იყვნენ რადიკალი პალესტინელებისა და არაბი ნაციონალისტების წინააღმდეგ. ამჟამად, სახეზე სხვა სურათი გვაქვს. მმართველი რეჟიმები ისლამური საფრთხისაგან თავდასაცავად სეკულარული ოპოზიციის ძალების გამოყენებას ცდილობენ. თუმცა, სეკულარულ ჯგუფებს შორის გაბატონებული უნდობლობა და სისუსტე რეჟიმის გაძლიერებას ვერ ემსახურება.
დემოკრატიზაციის პროცესისათვის ხელსაყრელი მომენტი ერთი ან ორი ათწლეულის წინ შეიქმნა, რადგან ამ პერიოდში მმართველი რეჟიმის სეკულარული ალტერნატივა არსებობდა. მაშინ ისლამისტებს ჯერ კიდევ პოლიტიკურად გარიყული პოზიცია ეკავათ. გაბატონებული პოლიტიკური ხედვა ძირითადად სეკულარული იყო. მმართველ კლასს ხელი დასავლურ განათლებაზე მიუწვდებოდა. მთავრობას საზოგადოების კონტროლი შეეძლო. დემოგრაფიული აფეთქება ჯერ კიდევ არ მომხდარიყო. ურბანიზაცია რეგულირდებოდა და სეკულარული პარტიების დისკრედიტაცია არ ხდებოდა. მაგრამ, არსებული რეჟიმები მეტისმეტი ავტორიტარულობის გამო საჭირო რეფორმების გატარების აუცილებლობასა და გადაუდებლობას ვერ აცნობიერებდნენ. საბჭოთა კავშირი ჯერ კიდევ არ იყო დამარცხებული და დასავლეთიც გაცილებით ნაკლებად ინტერესდებოდა ადამიანის უფლებებითა და დემოკრატიით.
დღეს ეს რეჟიმები იმავე პრობლემათა წინაშე დგანან, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მრავალი ევროპული მთავრობის თავსატეხი გახდა: რა ხერხებით იყო შესაძლებელი მძლავრ კომუნისტურ პარტიებთან გამკლავება, რომელიც ელექტორატის 20-30%-ს შეადგენდა, როდესაც ეს მთავრობები მზად არ იყვნენ დემოკრატიული, მშვიდობიანი ალტერნატიული მმართველობის ძირითადი პრინციპების დაცვა საკუთარ თავზე აეღოთ. საფრანგეთისა და იტალიის მთავრობებმა პარლამენტსა და ქალაქის საბჭოებში კომუნისტური პარტიების დაშვება არჩიეს (მაგრამ არა აღმასრულებელ ხელისუფლებაში), სანამ 1980-იან წლებში ისინი პოლიტიკური სცენიდან თანდათან თავისით არ გაუჩინარდნენ.
თანამედროვე მუსლიმური მთავრობებიც იმავე გზას რომ დასდგომოდნენ, ისლამურ დაჯგუფებებს მათი პოზიციების დამცველი მხარდამჭერთა რეგისტრაციისა და პარლამენტის წევრების არჩევის ნებას დართავდნენ. ასევე, ხელისუფლება მათ მუნიციპალურ და პროვინციულ მთავრობებში წარმოდგენასაც დაუშვებდა. ამ გზით ისლამური მმართველობის და მისი სოციალური და ეკონომიკური პოლიტიკის შესაძლებლობები წარმოჩინდებოდა, რომელიც ხელისუფლებაში მყოფი მთავრობის პოლიტიკისაგან რადიკალურად განსხვავდება.
მმართველმა ელიტამ ეს არგუმენტი არ მიიღო. ხელისუფლება ამგვარ მოსაზრებას მეტისმეტად სარისკოდ მიიჩნევდა. სამართლიან და თავისუფალ არჩევნებში ისლამისტებს შესაძლოა 20-30%-ით მეტი ხმა მოეპოვებინათ. ალჟირის 1991 წლის 26 დეკემბრის არჩევნები ამის კარგი მაგალითი იყო. ელექტორატი, რომლისთვისაც თავისუფალი არჩევნების პრაქტიკა უცნობია, ვერ აცნობიერებს, თუ რა დევს სასწორზე. შედეგად, საზოგადოების ქმედებათა პროგნოზირება მეტად რთულია.
დასავლეთი, ადგილობრივ მთავრობათა მსგავსად, მეტად შეშფოთებულია ისლამური საფრთხით. რა ხერხს შეიძლება მიმართოს დასავლეთის ხელისუფლებამ, გარდა იმისა, რომ ისლამიზმით ინსპირირებული საერთაშორისო ძალადობის წინააღმდეგ იბრძოლოს. დემოკრატიის უხეში მხარდაჭერა ადგილობრივი მთავრობების ანტაგონიზმს იწვევს, რაც დასავლეთში აზრთა სხვადასხვაობის მიზეზი ხდება. დასავლეთის არცერთ მთავრობას არ სურს პრეზიდენტ ჯიმი კარტერის მარცხის გამეორება, რომელმაც ირანი ,,დაკარგა“. თავის მხრივ, ისლამისტები დასავლური პოლიტიკის წინააღმდეგ გამოთქვამენ პროტესტს. მართლაც, არ შეიძლება დასავლეთმა განუსაზღვრელად აწარმოოს პოლიტიკა, რომლის თანახმადაც იგი სადამ ჰუსეინის და ირანის დიქტატორულ რეჟიმს გმობს, მაშინ როდესაც ახლო აღმოსავლეთის სხვა დიქტატორებისა და აბსოლუტური მონარქების პოლიტიკაზე უბრალოდ თვალს ხუჭავს.
ფუნდამენტალიზმის საფრთხე მართლაც რეალურია, როგორც ახლო აღმოსავლეთში, ასევე დასავლეთშიც. მუსლიმმა მებრძოლებმა უდავოდ დაადასტურეს, რომ მათ ძალუძთ არა მხოლოდ საკუთარი ქვეყნების, არამედ მთელი მსოფლიოს მშვიდობას შეუქმნან საფრთხე. პრობლემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მართლაც საკვირველია, თუ რამდენად მცირე დრო და ყურადღება ეთმობოდა პოლიტიკური ისლამის ბუნების შესწავლას. ისლამური სამყარო დასავლეთის მიერ, ნაწილობრივ, ცალსახად აღიქმება. მისი მიდგომა აშკარად სტერეოტიპულია. ისლამი დასავლეთის თვალში ძალადობასთან ასოცირდება. ამგვარი იმიჯის დამკვიდრებას ხელი დასავლეთის მედიამაც შეუწყო. იგი არასოდეს ცდილობდა მუსლიმი ხალხის, რომელიც ხშირად საკუთარ პროტესტს ძალისმიერი მეთოდებით გამოხატავდა, მწუხარების მიზეზთა გაგებას. ახლო აღმოსავლეთის მმართველ ელიტებს პოლიტიკური ისლამის ფენომენი უბრალოდ უსაფრთხოების საკითხამდე დაჰყავთ, ხოლო მათი დასავლელი თანამოაზრეები ისლამურ ფუნდამენტალიზმს საერთაშორისო ტერორიზმის სტატუსამდე ამცირებენ.
თუმცა, გამოსავალის მოძებნა ნამდვილად შესაძლებელია. თუ დასავლეთს ნამდვილად სურს ,,რკინის ფარდის“ გარღვევა და იმ გაუგებრობების დაძლევა, რაც დასავლურ და ისლამურ სამყაროებს შორის განხეთქილების მიზეზი ხდება, მაშინ მან საკუთარი შეცდომები უნდა აღიაროს და კარგად გაიაზროს ისლამური პოლიტიკის ურთულესი ელემენტები, რამაც მსოფლიოს მოსახლეობის ერთი მეხუთედი მოიცვა. ამისათვის, დასავლეთმა, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გაარკვიოს თუ ვინ არიან ისლამისტები და რას მოღვაწეობენ ისინი. ამის მიღწევა კი შეუძლებელი იქნება, თუ დასავლეთი ისლამიზმს მხოლოდ უსაფრთხოების საკითხად განიხილავს და მისი ანალიზი ისლამისტთა საპროტესტო განცხადებებზე კონცენტრირდება. ხშირად, ისლამური დაჯგუფებები დასავლური ინტერესების წინააღმდეგ მიმართულ ერთ ფენომენად, ერთიან ძალად მოიაზრება. ეს უსამართლობაა და თავის მოტყუებას ნიშნავს. ამგვარი მიდგომა ისლამურ დაჯგუფებათა შორის არსებულ განსხვავებებს უგულებელყოფს და ცალსახად მიიჩნევს, რომ ისლამიზმი ერთადერთი ანტიდასავლური ძალაა მოცემულ საზოგადოებაში. უსაფრთხოების პრობლემაზე აქცენტირება დასავლეთის მმართველ ელიტას ხელს უშლის სწორად შეაფასოს ისლამისტთა მოთხოვნები, რომლებიც, ხშირ შემთხვევაში, სამართლიანია. დასავლეთი ვერც დამფრთხალ, იზოლაციაში მყოფ ადგილობრივ მთავრობებს დაეყრდნობა.
იქნებ მართლაც დადგა დრო, როცა დასავლეთმა უნდა გააცნობიეროს, რომ მისი სეკულარული ერი-სახელმწიფოს მოდელი არც ისე უნივერსალურია, როგორც ის მიიჩნევს და რომ პოლიტიკური ორგანიზაციის სხვა ფორმებიც შეიძლება ეფექტური იყოს. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მსოფლიო აღარ არის სტრატეგიულად მრავალპოლუსიანი, კულტურული თვალსაზრისით იგი ასეთად რჩება. ცივ ომში დასავლეთის გამარჯვება, ხშირად არასწორად მოიაზრება მისი პოლიტიკური და ინტელექტუალური მოდელების ტრიუმფად.
დროა ისლამის შესახებ გავრცელებული ზოგიერთი პოპულარული ,,ჭეშმარიტების“ გადახედვაც მოხდეს. ისლამის რელიგიის შესახებ დასავლელ ექსპერტთა მიერ თავსმოხვეული შეხედულებები მუსლიმურ საზოგადოებაში დემოკრატიის სიმწირის, ქალთა მდგომარეობის, ეკონომიკური კრიზისის მიზეზებს არ ხსნის. ბოლოსდაბოლოს არც იმის დავიწყება შეიძლება, რომ ავტორიტარიზმი, როგორც მმართველობის ფორმა, არა მხოლოდ მუსლიმურ სამყაროში, არამედ ჩინეთში, რუსეთში, ლათინურ ამერიკასა და ევროპის უმეტეს ნაწილში უხსოვარი დროიდან ბატონობდა. ეკონომიკური კრიზისი და რესურსების გაფლანგვა მხოლოდ ისლამური მსოფლიოსათვის დამახასიათებელი ნიშან-თვისება როდია. ეს პრობლემა ტიპიურია მესამე მსოფლიოს თითქმის ყველა სახელმწიფოსათვის. უფრო მეტიც, ისიც უნდა ითქვას, რომ ქალის სტატუსი ისლამურ მსოფლიოში უფრო მაღალია, ვიდრე ბევრ არაისლამურ აზიურ სახელმწიფოში.
გამუდმებული კრიტიკა და დასავლეთის მედიის მიერ მუსლიმთა უარყოფითი სტერეოტიპის შექმნა ისლამურ პარანოიას იწვევს. ზოგიერთი დასავლელი ექსპერტი ვითარებას კიდევ უფრო ამძიმებს, როდესაც ისლამს უნიკალურ რელიგიას უწოდებს. ისლამისტებსაც სურთ მუსლიმები დაარწმუნონ, რომ ისლამი ვერასოდეს შეეგუება და მოერგება მოდერნიზმსა და დემოკრატიას.
დასავლეთმა ახლო აღმოსავლეთის რეჟიმებს მმართველობაში ზომიერი ისლამისტური ძალების ეტაპობრივად ჩართვისაკენ უნდა მოუწოდოს. ისლამიზმის იდეოლოგიური მიმდინარეობის იგნორირება აღარ შეიძლება. ისლამისტთა ჩართვა სახელმწიფოს საკანონმდებლო, მოგვიანებით კი აღმასრულებელ ორგანოებშიც უნდა მოხდეს. დასაწყისისათვის, მთავრობასა და სხვა პოლიტიკურ ძალთა შორის (ისლამისტების ჩათვლით) წინასაარჩევნო შეთანხმებები უნდა გაფორმდეს. შეთანხმებები იმის გარანტი უნდა იყოს, რომ არც ერთი პარტიის მიერ დემოკრატიული პროცესის უარყოფა არ მოხდება. არც იმის დავიწყება შეიძლება, რომ მთავრობათა უმრავლესობა და სეკულარული ოპოზიცია იმდენადვე გამოირჩევა დემოკრატიულობით, რამდენაც თავად ისლამისტები. ამიტომაც საარჩევნო კანონმა უნდა აღკვეთოს სისტემა, სადაც გამარჯვებული მთელ ძალაუფლებას იღებს ხელში. უნდა აღინიშნოს, რომ წინასაარჩევნო ხელშეკრულებების გაფორმება ზოგიერთ ქვეყანაში მართლაც მოხდა (ქუვეითში, იორდანიაში, იემენში). სამწუხაროდ, დემოკრატიის ეტაპობრივად მიღწევისა და თავად პროცესის შეუქცევადობისაკენ მიმართული ამგვარი ექსპერიმენტები სამთავრობო მანიპულაციის იარაღად იქცა. თუმცა, შედარებით დიდ, გავლენიან ქვეყნებში არც ამგვარ მცდელობებს ჰქონია ადგილი.
დასავლეთმა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვისა და საარჩევნო პროცესის დარღვევის ფაქტები უნდა დაგმოს ყველგან და ყოველთვის, როცა კი ისინი ხდება. თუმცა, ამგვარ საკითხებში დასავლეთს ნაკლებად ენდობიან. მართალია, სადამ ჰუსეინი დასავლეთის მიერ სამართლიანად იგმობა, მაგრამ არც ერთი მისი მეზობელი სახელმწიფო, ზოგიერთი მათგანი ასევე დიქტატორული, არ არის ასე დეტალურად შესწავლილი და გაშუქებული. დასავლეთის მოძღვრება ადამიანის უფლებებისა და დემოკრატიის შესახებ ყოველთვის სტრატეგიულ მიზნებს ეფუძნებოდა. ამგვარი პირობითობა შეიძლება კანონიერიც იყოს - ზნეობრიობისათვის ბრძოლა იქ წყდება, სადაც ინტერესები იწყება, მაგრამ ასეთ შემთხევაში, დასავლეთის მთავრობას არავითარი პრეტენზია არ შეიძლება ჰქონდეს უფრო მაღალ ეთიკურ სტანდარტებზე, ვიდრე ანტიდასავლურ ძალებს გააჩნიათ. დასავლეთი მართლაც თავად ირჩევს როგორც მტერს, ასევე გაერო-ს რეზოლუციებს, რომელთა ამოქმედებაც მას სურს. ასე, რომ, გასაკვირი არ უნდა იყოს, თუ მის ზნეობრივ მოძღვრებას მესამე სამყაროში სკეპტიკურად უყურებენ.
დასავლეთის სახელმწიფოებმა უნდა გააცნობიერონ, რომ დემოკრატია აუცილებლად ერთპიროვნულ, ერთხმივ სისტემას როდი გულისხმობს. რთულ, განვითარებად საზოგადოებებში არსებული ეთნიკური ჯგუფების უფლებები იმდენადვე მნიშვნელოვანია, რამდენადაც ადამიანის, ან პიროვნების უფლებები. არც ინდივიდუალიზმია უნივერსალური, ან ზნეობრივად უპირატესი ფილოსოფია. აქედან გამომდინარე, უმცირესობათა უფლებების დაცვა ახლო აღმოსავლეთთან დაკავშირებული ნებისმიერი მიდგომის აუცილებელი შემადგენელი კომპონენტი უნდა იყოს. ისლამს ერთ პოლიტიკურ ერთეულში რამდენიმე კანონმდებლობის არსებობის პრაქტიკა ისტორიულად ახასიათებს, რაც ინდივიდთა რელიგიურ მრწამსს უკავშირდება. თუ მუსლიმთა მმართველობა შარიათს უნდა ეფუძნებოდეს, არამუსლიმებს გააჩნიათ უფლება საკუთარი კანონმდებლობისა და წესჩვეულებების საფუძველზე იმართებოდნენ. სამართლისა და სოციალური პლურალიზმის ამგვარი ფორმის მიღწევა გაცილებით უფრო ადვილია და, შეიძლება ითქვას, უფრო აუცილებელიც, ვიდრე დასავლური პლურალიზმი. მმართველობის ამგვარი ფორმა ისლამისტთათვის უფრო მისაღებიც არის.
დასავლეთმა თავისი წვლილი არაბულ-ებრაული კონფლიქტის გადაწყვეტაშიც უნდა შეიტანოს. პალესტინის სახელმწიფოს შექმნა პალესტინელთა შორის მზარდი ისლამური რადიკალიზმის გაბათილების ერთადერთი საშუალებაა. ამ პრობლემის გადაჭრა არაბულ სახელმწიფოთა პოლიტიკაზე სამხედრო კონტროლს შეამცირებდა და საყოველთაოდ გავრცელებულ აზრს გააბათილებდა, რომლის მიხედვითაც ქრისტიანული დასავლეთი პალესტინელ არაბთა წინააღმდეგ ისრაელს უჭერს მხარს. არაბული ხელისუფლების წინაშე, ისრაელის საკითხის გარდა, უამრავი პრობლემა დგას. უმნიშვნელოვანესია ისლამისტთა საფრთხე, რომელიც არსებულ მმართველობას ემუქრება. თუმცა, მუსლიმები პალესტინის საკითხის გამო მაინც მეტად შეშფოთებულნი არიან, ვინაიდან არ სურთ მუსლიმური მიწები უცხოური ძალის კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდეს.
ისრაელის დამოკიდებულება ისლამური დაჯგუფებების და ირანის სამხედრო შეიარაღების მიმართ ბოლო დროს მეტად გამწვავდა. თუმცა, არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ისრაელი წლების განმავლობაში ,,ჰამასს“ უჭერდა მხარს ,,პალესტინის განმათავისუფლებელი ფრონტის“ წინააღმდეგ. აშშ-ირანის გარიგებაში - ,,იარაღი-ტყვეთა სანაცვლოდ“ ისრაელი იარაღით ამარაგებდა ხომეინის ირანს. ახლა იგი მზარდი ისლამური გავლენის გამო ჩივის, რასაც თავად შეუწყო ხელი.
ებრაელი ექსპერტები ისრაელსა და არაბულ მთავრობებს ირანისა და ისლამური ფუნდამენტალიზმის წინააღმდეგ გაერთიანებისაკენ მოუწოდებენ. თუმცა, სანამ ამგვარი ალიანსი რეალობად იქცევა, ისრაელს მრავალი პრობლემის დაძლევა მოუხდება. პირველ რიგში მას მოუწევს პროირანულ დაჯგუფებებთან თავისი წარსული ურთიერთობებისა და ირან-ერაყის ომში ირანის მხარდაჭერის აღიარება. მას ასევე მოუწევს სამშვიდობო პროცესში ,,პალესტინის განმათავისუფლებელი ორგანიზაციის“ თანამოსაუბრედ ცნობა, ისევე, როგორც პალესტინის სახელმწიფოს მიღება, როგორც გარდაუვალი შედეგისა. ,,პალესტინის განმათავისუფლებელ ორგანიზაციასთან“ ურთიერთობების შესახებ კნესეტის მიერ ბოლო დროს შემუშავებული კანონმდებლობა სწორი მიმართულებით გადადგმული მნიშვნელოვანი ნაბიჯია, მაგრამ ეს მხოლოდ ზღვაში წვეთია. ისრაელის პოზიციაზეა დამოკიდებული, თუ რამდენად ძლიერ წინააღმდეგობას გაუწევენ ისლამისტები სამშვიდობო პროცესისადმი არაბულ მთავრობათა მხარდაჭერას. პალესტინელთათვის მისაღები შეთანხმების მიღწევის გაჭიანურება გამოიწვევს ,,ჰამასის“, როგორც ,,პალესტინის განმათავისუფლებელი ორგანიზაციის“ ალტერნატივის და ისლამისტების, როგორც სეკულარული არაბული ხელისუფლების ალტერნატივის გაძლიერებას. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ისრაელის მთავრობა ნებისყოფით არ გამოირჩევა, რის გამოც მას ნაკლებად ენდობიან და რაც სამშვიდობო პროცესს აჭიანურებს.
და ბოლოს, დასავლეთს მოუწევს სამხედრო ინტერვენციასთან დაკავშირებული პირობითი მიდგომის შეცვლა. ნებისმიერი მუსლიმი, ისეთიც კი, რომელიც ისლამისტების მიმართ ლოიალობით არ გამოირჩევა, კარგად აცნობიერებს, თუ რამდენად მიდრეკილია აშშ ჩაებას ისეთ კონფლიქტებში, სადაც მუსლიმები ერთმანეთს ებრძვიან (ქუვეითი, ქურთების დასახლება, სომალი) და თითქმის უმოქმედო დარჩეს მაშინ, როცა მუსლიმი ხალხი არამუსლიმთა მსხვერპლი ხდება (ბოსნიის შემთხვევა). დასავლეთის გადაწყვეტილებები სხვადასხვა სტრატეგიულ ინტერესებზე, მიზნებსა და სამხედრო შესაძლებლობებზეა დამოკიდებული და განიხილება, როგორც ყოველივე აქედან გამომდინარე ლოგიკური შედეგი. ხოლო მუსლიმთათვის ეს, საუკეთესო შემთხვევაში, ორმაგი სტანდარტის გამოყენებას ნიშნავს.
მუსლიმები კარგად გრძნობენ დასავლეთის, განსაკუთრებით ამერიკის შეერთებული შტატების ინტერვენციონისტური პოლიტიკის გაძლიერებას მუსლიმურ მსოფლიოსთან მიმართებაში. დასავლეთს არ უნდა გაუკვირდეს მუსლიმური ქსენოფობიის გამძაფრება, რასაც მისი ნებისმიერი სახის ჩარევა იწვევს, თუნდაც ჰუმანიტარული მიზნებით. ახლო აღმოსავლეთის სახელმწიფოთა პოლიტიკაში დასავლეთის ჩარევა მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება მისაღები, თუ მისი მიდგომა ისლამური მსოფლიოს პრობლემების მიმართ (ისლამური სამყარო განსაკუთრებით მგრძნობიარეა ისრაელი-პალესტინის საკითხის და ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში სიმდიდრის არათანაბარი განაწილების საკითხის მიმართ) სამართლიანი იქნება. სხვა შემთხვევაში, დასავლეთის ორმაგი სტანდარტები და თვითნებური ქმედებები მხოლოდ ისლამისტების ხელისუფლებაში მოსვლას შეუწყობენ ხელს, რაც ამ ქვეყნებში დემოკრატიზაციის პროცესს კიდევ დიდი ხნით გადადებს.
nplg.gov.ge
ნათია ხმალაძე
საერთაშორისო ურთიერთობათა მაგისტრი
ცივი ომის დასრულების შემდეგ, დასავლეთის ექსპერტებმა ახალი მტრის არსებობა გააცნობიერეს, რომელსაც ,,ისლამური საფრთხე“ უწოდეს.
დასავლეთის იდეოლოგიური მოწინააღმდეგის, საბჭოთა კავშირის აღსასრულმა, ,,საფრთხის ვაკუუმი“ წარმოქმნა. მაშინ, როდესაც საერთაშორისო სისტემის წონასწორობა დამაბალანსებელ კონფლიქტზე იყო დამოკიდებული, ამერიკის შეერთებული შტატები, სრულიად მოულოდნელად, მთავარი მტრის გარეშე დარჩა. მოაზროვნენი ცივი ომის დასასრულს ისტორიული პროგრესისათვის დიდ დარტყმად მიიჩნევდნენ. მაგალითად, ფრანსის ფუკუიამა ისტორიის დასასრულზე ალაპარაკდა. იგი მწუხარებით ამბობდა, რომ ,,დასრულდა ომი აღიარებისათვის“ და ბოლო მოეღო ადამიანების მზადყოფნას საკუთარი სიცოცხლე იდეისათვის შეეწირათ. ამრიგად, ,,კეთილსა“ და ,,ბოროტს“ შორის ბრძოლა, რაც ამერიკელ პოლიტიკოსთა შთაგონების წყაროდ იყო ქცეული, წარსულს ჩაბარდა. ამგვარ ვითარებაში ისლამური საფრთხის გამოჩენა დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის დაპირისპირების გასაცხოველებლად კარგი მიზეზი იყო. სამუელ ჰანტინგტონის თანახმად, ისლამი და ეგრეთწოდებული აღმოსავლური რელიგიები რადიკალურად ეწინააღმდეგება ,,დასავლურ იდეოლოგიას ინდივიდუალიზმის, ლიბერალიზმის, კონსტიტუციონალიზმის, ადამიანის უფლებების, თანასწორობის, თავისუფლების, კანონის უზენაესობისა და დემოკრატიის შესახებ“. ჰანტინგტონი მიიჩნევს, რომ სწორედ ისლამი წარმოადგენს ზღვარს, რომელიც დასავლეთს დანარჩენი მსოფლიოსაგან გამოყოფს. ფუკუიამასაგან განსხვავებით, იგი ირწმუნება, რომ დასავლეთსა და ისლამს შორის არსებული საუკუნოვანი კონფლიქტი ნაკლებსავარაუდოა რომ შერბილდეს და დასასრულს მიუახლოვდეს. ,,პირიქით, იგი კიდევ უფრო გამძაფრდება“.
დასავლეთში ბევრს საუბრობენ ისლამური საფრთხის, მისი დაძლევის საშუალებათა შესახებ. არსებობს მრავალი მოსაზრება და მიდგომა. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ექსპერტთა უმრავლესობა ისლამს უბრალოდ არ იცნობს. როგორია საფრთხე? რამდენად ძლიერია იგი? რა შედეგს გვაძლევს დასავლეთის პოლიტიკა? ამ კითხვებზე პასუხი მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს საერთაშორისო დღის წესრიგს მიმდინარე ათწლეულის განმავლობაში.
ისლამისტთა მიერ შემუშავებული პოლიტიკური პროგრამა, რომელიც ხშირ შემთხვევაში არასწორად იწოდება ,,ისლამურ ფუნდამენტალიზმად“, მეტად იდეალიზებული ძველი წესრიგის აღდგენას გულისხმობს. მუსლიმი რადიკალები ისტორიული დეტერმინიზმის იდეით შეგულიანდნენ, რომელიც ისლამის გარდაუვალ ტრიუმფს ღვთის მიერ წინასწარ განსაზღვრულად მიიჩნევს. ისლამი სამართლიანი სახელმწიფოს სრულფასოვან, რეალურ მოდელს გვთავაზობს, რომელიც, მათი აზრით, იმპორტირებულ დასავლურ მოდელზე უკეთესია.
შექმნილი რთული ვითარების ერთ-ერთი გამომწვევი მიზეზი არსებული მსოფლიო სისტემიდან მუსლიმური სამყაროს გარიყულობაა. მუსლიმთა აზრით, ისლამურ სამყაროს, წარსულ სიდიადესთან შედარებით, უსამართლოდ შეზღუდული პოზიცია უკავია. მუსლიმები შექმნილ ვითარებაში მუსლიმურ სახელმწიფოთა მმართველ ნაციონალისტურ ძალებს ადანაშაულებენ. ნაციონალიზმი, რომელიც დასავლეთის სამხედრო და პოლიტიკურ ბატონობას უნდა დევნიდეს, პრაქტიკულად, დასავლური მმართველობის მოდელს წინააღმდეგობასაც კი ვერ უწევს, რომ არაფერი ვთქვათ ისლამური ტრადიციების აღდგენაზე. ახლო აღმოსავლეთში ისლამის რადიკალიზაცია კულტურული და ინტელექტუალური სტაგნაციის, დასავლური კოლოიალიზმისა და მმართველობის სეკულარული მოდელის მარცხის შედეგია. ისლამისტებს სურთ ჭეშმარიტ ანტიიმპერიალისტურ ძალად მოიაზრებოდნენ, რომელიც არა მხოლოდ დასავლეთის პოლიტიკურ ჰეგემონიას, არამედ ისეთ დასავლურ იდეოლოგიებსაც ებრძვის, როგორიც არის ლიბერალიზმი, სოციალიზმი და სეკულარიზმი.
მუსლიმური ქვეყნების მთავრობები მეტად არასახარბიელო მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. მათ ვერ შეძლეს მუსლიმი ხალხის დარწმუნება, რომ საკუთარ თავზე აღებული ამოცანები (პალესტინის განთავისუფლება, პან-არაბული და პან-ისლამური გაერთიანება, სოციალური და ეკონომიკური კეთილდღეობა) მათ წარმატებით განახორციელეს. უფრო მეტიც, ხელისუფლების შენარჩუნებისათვის და საშინაო ოპოზიციისა და მეზობელი სახელმწიფოების აგრესიის დაძლევისათვის ისინი უფრო და უფრო მეტად ეყრდნობიან უცხოურ მხარდაჭერას. მუსლიმურ მთავრობათა დასავლეთზე დამოკიდებულება ნათლად აისახა ერაყის ანექსიისაგან ქუვეითის დასაცავად აშშ-ის მიერ წარმოებულ კამპანიაში. იმავეს ცხადჰყოფდა ალჟირში მიმდინარე საარჩევნო პროცესში, სადაც ხელისუფლებაში პროისლამური ძალების მოსვლის საფრხე გაჩნდა, დასავლეთის აშკარა ჩარევა.
შეიძლება ითქვას, რომ არსებული რეჟიმები ისლამიზმის აღზევების საფრთხეს შინაგანი სისუსტის გამო ვერ უმკლავდებიან. ისლამისტები მოსახლეობის ფართო მხარდაჭერით სარგებლობენ, რადგან ისინი საზოგადოებას იმ მიზნების განხორციელებას პირდებიან, რაც მათმა ხელისუფლებამ ფესვგადგმული კორუფციის, დასავლეთზე დამოკიდებულებისა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ დაწესებული შეზღუდვებისადმი მორჩილების გამო ვერ განახორციელა.
ისლამისტები ნაციონალისტების პროგრამას უჭერენ მხარს, მხოლოდ მას რელიგიურ ასპექტში მოიაზრებენ. ალჟირელი ისლამისტი ლიდერი, ,,ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ფრონტის“ ყოფილი მებრძოლი აბასი მადანი, რომელიც სახელმწიფოს დამოუკიდებლობის შემდეგ მართავდა, მიიჩნევს, რომ ,,ისლამის გადარჩენის ფრონტის“ პროგრამა 30 წლის წინ დასრულებულ ,,განმათავისუფლებელ ფრონტთან დაბრუნებაა“. ისლამისტთა დაჯგუფებები ათასობით სამხედროს იზიდავს, რომელთაც სხვადასხვა პარტიებში მოღვაწეობის პოლიტიკური გამოცდილება გააჩნიათ და რომელნიც იმედგაცრუებულნი დარჩნენ ამ პარტიათა უძლურების გამო დასახული მიზნებისათვის მიეღწიათ. ერთმა ლიბანელმა მოაზროვნემ ჯერ კიდევ 20 წლის წინ აღნიშნა, რომ არაბი მმართველები ძირითადად ნაციონალისტები, ხოლო ფართო მასები რელიგიურები არიან. ფორმულა შეიძლება მარტივი, მაგრამ აშკარად ზუსტია.
ვინაიდან ,,ისლამის გადარჩენის ფრონტი“ ,,ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ფრონტის“ წიაღში წარმოიშვა, როგორც ამას ალჟირელი სოციოლოგი - მუჰამედ ჰარბი მიიჩნევს, დიდი შეცდომა იქნებოდა იმის დაჯერება, რომ დღევანდელი ისლამისტები მუსლიმური საზოგადოების იმ ტრადიციული ფენებიდან გამოდიან, რომლებიც დამოუკიდებლობის შემდგომ მოდერნიზაციის პოლიტიკას უგულებელყოფდნენ. სოციოლოგიური გამოკითხვები ცხადყოფს, რომ ალჟირში, ლიბანში, ეგვიპტესა და სხვა ქვეყნებში ისლამისტ აქტივისტთა დიდ ნაწილს სტუდენტობა წარმოადგენს. ეს სტუდენტები მიიჩნევენ, რომ მათ მიერ დასავლური იდეოლოგიის უარყოფა იმის გაცნობიერებიდან გამომდინარეობს, თუ სადამდე მივყავართ მოდერნიზმს. ისინი უკამყოფილებას გამოთქვამენ ტრადიციული რელიგიური სისტემის მიმართ და მას პასიურობასა და მთავრობისადმი მორჩილებაში სდებენ ბრალს.
გასაკვირი არ არის, რომ ამ ქვეყანათა ტრადიციული რელიგიური სისტემა პან-ისლამისტური მოძრაობის მიმართ გულგრილია. ეგვიპტეში ალ-აზარის რელიგიური უნივერსიტეტი, რომელმაც ახლო წარსულში დაარსებიდან ათასი წელი აღნიშნა, მთავრობის პოლიტიკის მხარდამჭერია. საუდის არაბეთში, რელიგიურ ინსტიტუტთა უმრავლესობა არსებულ რეჟიმს უჭერს მხარს. ალჟირში, ამგვარი დაწესებულებები ,,ისლამის გადარჩენის ფრონტის“ საქმიანობაში მონაწილეობას არ იღებენ.
დღევანდელი ისლამისტები რელიგიით ინსპირირებულ ისლამურ მოძრაობათა მესამე თაობად გვევლინება. პირველი თაობა უცხოური ბატონობის წინააღმდეგ მიმართულ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას წარმოადგენდა. 1928 წელს ჰასან ალ-ბანამ ,,ძმები მუსლიმების“ ასოციაცია დააარსა, რომელიც ბრიტანეთის კოლონიალიზმის წინააღმდეგ მიმართული ეგვიპტის ეროვნული ბრძოლის მთავარ ძალად მიიჩნეოდა. ერაყში ბრიტანული მმართველობის წინააღმდეგ მიმართული ,,1920 წლის რევოლუციის“ რელიგიური და ნაციონალისტური იდეოლოგიის მხარდამჭერთა ერთმანეთისაგან გარჩევა პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო. ალჟირის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ფრონტი (ფრანგული კოლონიალიზმის წინააღმდეგ) იმდენადვე ისლამური იყო, რამდენადაც ნაციონალისტური.
დამოუკიდებლობის შემდეგ, ნაციონალისტებმა სახელმწიფოს მართვაზე მონოპოლიზაციას მიაღწიეს. მას შემდეგ, რაც ახლო აღმოსავლეთის სახელმწიფოთა უმრავლესობაში ნაციონალისტმა და სეკულარულმა სამხედრო ოფიცრებმა სახელმწიფო აპარატზე მმართველობა მოიპოვეს, ანტიდასავლური ბრძოლისათვის დამახასიათებელი რელიგიური ელემენტები თანდათან გაქრა. ეგვიპტეში, ერაყსა და სირიაში მუსლიმურ საძმოებს დევნიდნენ. თურქი მუსტაფა ქემალი (ათათურქი), ირანის შაჰი და ტუნისელი ჰაბიბ ბურგუიბა დასავლურ პოლიტიკას ემხრობოდნენ (განსაკუთრებით ქალთა უფლებების საკითხში). ამრიგად, ისლამისტთა მეორე თაობა ,,წამებულთაგან“ შედგებოდა, რომლებიც მოკლული, დაპატიმრებული, ან გაძევებული იქნენ საკუთარი ხელისუფლების მიერ.
მმართველი ელიტა ამჟამად ისლამისტთა მესამე თაობის აღზევების მოწმე გახდა, რომლის აღორძინებასაც არსებული რეჟიმების უსუსურობამ შეუწყო ხელი. ამ თაობას ხელი დასავლურ განათლებაზეც მიუწვდება. მათ სწამთ, რომ ისლამიზმი ხელისუფლებაზე ნაციონალისტთა მონოპოლიას მოუღებს ბოლოს (როგორც ირანსა და სუდანში მოხდა და რაც ალჟირშიც თითქმის განხორციელდა). ისლამისტები მეტი მოთმინებით გამოირჩევიან. ისინი ცდილობენ მთავრობაზე ზეწოლის გზით საკუთარი პროგრამის იმპლემენტაცია ეტაპობრივად მოახდინონ და არა პირდაპირ დაამხონ არსებული რეჟიმი. მაგალითად, 1980 წელს ისლამისტებმა ეგვიპტის კონსტიტუციაში შესწორება შეიტანეს, სადაც შარიათი (ისლამური სამართალი) კანონმდებლობის მთავარ წყაროდ იყო წარმოდგენილი. მსგავსი ცვლილებები 1983 წელს მავრიტანიაში და 1985 წელს პაკისტანში განხორციელდა. მთავრობები იძულებულნი იყვნენ გარკვეულ დათმობებზე წასულიყვნენ, რათა ისლამისტთა ძალაუფლებისადმი სწრაფვა გაენელებინათ. თუმცა ამგვარი მცდელობები, საბოლოო ჯამში, უშედეგოდ მთავრდებოდა. ისლამისტები პროფკავშირებს აკონტროლებდნენ, ,,ისლამურ ტერიტორიებს“ აყალიბებდნენ, სადაც სახელმწიფო კონტროლს სამხედრო დაჯგუფებების მიერ დამყარებული წესრიგი ცვლიდა. ქაიროს გარკვეული შემოგარენი, ზემო ეგვიპტის ნაწილები, ღაზას სექტორი, სამხრეთ ერაყის ტერიტორიები და ა.შ ამგვარ ,,ისლამურ ტერიტორიებს“ მიეკუთვნებოდა.
მიუხედავად იმისა, რომ ძალაუფლების ხელში ჩაგდების მცდელობა ისლამისტთათვის ხშირად სავალალო შედეგით მთავრდება (ირანის რევოლუცია, ანვარ ელ სადათის მკვლელობა, ალჟირის არჩევნების შედეგები), საზოგადოების ისლამიზაცია მაინც წარმატებით მიმდინარეობს. არამუსლიმური უმცირესობისა და სეკულარული ელიტისათვის ეს ფაქტი საკმაოდ შემაშფოთებელია. მთავრობათა უმრავლესობას ამ მოძრაობის შეჩერება არ ძალუძს. სადამსჯელო ოპერაციებით ისინი მხოლოდ ამ პროცესის დაჩქარებას უწყობენ ხელს.
უნდა აღინიშნოს, რომ უკიდურეს გაჭირვებაში მყოფ ადამიანებს ისლამისტები სხვადასხვა სახის სოციალურ დახმარებას სთავაზობენ. ისინი სასწავლო დაწესებულებებს ძვირადღირებული სახელმძღვანელოებით ამარაგებენ, უზრუნველყოფენ უფასო სამედიცინო მომსახურებას, ქუჩების სანიტარულ დასუფთავებას, მიწისძვრით ან სხვა სტიქიური უბედურებებით დაზარალებული მოსახლეობისათვის დახმარების აღმოჩენას და ა.შ. მაშინ როდესაც, ქვეყნის მთავრობას, ფესვგადგმული კორუფციის გამო, მსგავსი ქმედებების განხორციელება არ ძალუძს.
საყურადღებოა, რომ ისლამისტთა ერთ, მთლიან ჯგუფად მოაზრება შეცდომაში შეგვიყვანდა. სპარსეთის ყურის ომში ზოგიერთი ისლამური დაჯგუფება მხარს ერაყს უჭერდა, სხვები კოალიციის მომხრენი იყვნენ და ერაყის საწინააღმდეგო განცხადებებს აკეთებდნენ. ზოგი ღირსეული ქმედებებისა და დიდი მოწოდებებისათვის იღწვის, სხვები კი, ჯამაათის სახელით ცნობილ მცირე, ძალადობისაკენ მიდრეკილ საიდუმლო ჯგუფებში მოღვაწეობას ამჯობინებს. მაგალითად, ექსპერტთა უმრავლესობა ეგვიპტეში ისლამისტების ორ მიმდინარეობას განასხვავებს: პირველი კარგად დაფუძნებული მუსლიმური საძმოა, რომელმაც პროფკავშირების არჩევნებში გაიმარჯვა; მეორე მიმდინარეობა ჯამაათია, რომელიც სახელმწიფო მოხელეებისა და სეკულარულად მოაზროვნე ჩინოვნიკების წინააღმდეგ ტერორისტულ ქმედებებს ახორციელებს. ამ ბოლო დროს მათ მსხვერპლად დასავლელი ტურისტებიც გვევლინებიან. ამ ორ ჯგუფს შორის განსხვავება იმას როდი ნიშნავს, რომ ისინი ერთმანეთისათვის რაიმე დაბრკოლებას წარმოადგენენ. რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა ჟღერდეს, ექსტრემისტთა მეთოდები, ზომიერ ისლამისტებში მათ მიმართ პატივისცემას იწვევს. პროფკავშირების არჩევნებში ექსტრემისტი ისლამისტები ზომიერ ისლამისტთა დასახმარებლად იღწვოდნენ, რათა ამ უკანასკნელთ გამარჯვება მოეპოვებინათ. მათი ერთობლივი ძალისხმევა ხელისუფლებას პოლიტიკის ისლამიზაციისაკენ უბიძგებს. ეს მმართველ ელიტას ზომიერი ისლამისტების ექსტრემისტთა წინააღმდეგ გამოყენების საშუალებას მისცემს. უკანასკნელ წლებში ეგვიპტის ,,ძმები მუსლიმების“ ასოციაციის წევრების დაპატიმრება იმას მოწმობს, რომ ისლამისტთა ამ ორ მიმდინარეობას შორის განსხვავება უფრო და უფრო ბუნდოვანი ხდება. ამრიგად, მთავრობა დილემის წინაშე აღმოჩნდა: თუ იგი ისლამისტებს ერთიან ძალად მოიაზრებს, მაშინ ის ექსტრემისტებს გაუწევს სამსახურს, ხოლო თუ იგი ამ ორ მიმდინარეობას ერთმანეთისაგან განასხვავებს, მაშინ გარკვეულ დათმობებზე წასვლა მოუწევს, რათა ზომიერ ისლამისტთა მოთხოვნები მეტ-ნაკლებად დააკმაყოფილოს.
და მაინც, რა უნდა გაკეთდეს ვითარების განსამუხტავად? დასავლეთის ელიტა, ჩვეულებრივ, დემოკრატიზაციის პროცესის გაძლიერებისაკენ მოუწოდებს, როგორც არარელიგიური, ან ნაკლებად რელიგიური რეჟიმების ალტერნატივისაკენ. უნდა აღინიშნოს, რომ არსებული კრიტიკული მდგომარეობის მიზეზი არა იმდენად მმართველი რეჟიმების მარცხში უნდა ვეძიოთ, არამედ არარელიგიური ოპოზიციის სისუსტეში. მუსლიმურ სახელმწიფოთა უმრავლესობაში, ნაციონალისტური, ლიბერალური და მარქსისტული ძალების რეპრესიების ათწლეულებმა ღია, დეპოლიტიზირებული საზოგადოება დატოვა და პოლიტიკურ-ინტელექტუალური ვაკუუმი შექმნა, რომელიც სამხედრო ისლამმა შეავსო. ხომეინი მიიჩნევდა, რომ რესპუბლიკურ, ლიბერალურ და მემარცხენე დაჯგუფებებზე შაჰის მკაცრმა ზეწოლამ მის რევოლუციას მეტად შეუწყო ხელი. ეგვიპტეში ისლამურ ჯამაათს დიდად დაეხმარა რეჟიმის მარცხი ლიბერალური და სეკულარული ოპოზიცია სამთავრობო პოლიტიკაში ჩაერთო, ან ჭეშმარიტად კონკურენტული არჩევნების ორგანიზება განეხორციელებინა.
ათწლეულების დევნის შემდეგ ისლამისტების მიმართ (მათი სეკულარული მეტოქეებისაგან განსხვავებით) შედარებით შემწყნარებლური მიდგომა ჩამოყალიბდა. ხელისუფლება სეკულარული ოპონენტების წინააღმდეგ ისლამისტების გამოყენებასაც ცდილობდა. ელ სადათმა ეგვიპტეში ისლამისტების დაბრუნებას შეუწყო ხელი, რათა მისი მმართველობის ნასერისტული ოპოზიცია დაებალანსებინა. სუდანში, ალ ნიმეირი ისლამისტების მიმართ ლოიალობას იჩენდა და მათ ზოგიერთ მოთხოვნასაც კი აკმაყოფილებდა, სანამ იგი სუდანის კომუნისტურ და დემოკრატიულ პარტიებს ებრძოდა. ისლამისტები ათწლეულების მანძილზე იორდანიის მეფის ჰუსეინის მოკავშირეები იყვნენ რადიკალი პალესტინელებისა და არაბი ნაციონალისტების წინააღმდეგ. ამჟამად, სახეზე სხვა სურათი გვაქვს. მმართველი რეჟიმები ისლამური საფრთხისაგან თავდასაცავად სეკულარული ოპოზიციის ძალების გამოყენებას ცდილობენ. თუმცა, სეკულარულ ჯგუფებს შორის გაბატონებული უნდობლობა და სისუსტე რეჟიმის გაძლიერებას ვერ ემსახურება.
დემოკრატიზაციის პროცესისათვის ხელსაყრელი მომენტი ერთი ან ორი ათწლეულის წინ შეიქმნა, რადგან ამ პერიოდში მმართველი რეჟიმის სეკულარული ალტერნატივა არსებობდა. მაშინ ისლამისტებს ჯერ კიდევ პოლიტიკურად გარიყული პოზიცია ეკავათ. გაბატონებული პოლიტიკური ხედვა ძირითადად სეკულარული იყო. მმართველ კლასს ხელი დასავლურ განათლებაზე მიუწვდებოდა. მთავრობას საზოგადოების კონტროლი შეეძლო. დემოგრაფიული აფეთქება ჯერ კიდევ არ მომხდარიყო. ურბანიზაცია რეგულირდებოდა და სეკულარული პარტიების დისკრედიტაცია არ ხდებოდა. მაგრამ, არსებული რეჟიმები მეტისმეტი ავტორიტარულობის გამო საჭირო რეფორმების გატარების აუცილებლობასა და გადაუდებლობას ვერ აცნობიერებდნენ. საბჭოთა კავშირი ჯერ კიდევ არ იყო დამარცხებული და დასავლეთიც გაცილებით ნაკლებად ინტერესდებოდა ადამიანის უფლებებითა და დემოკრატიით.
დღეს ეს რეჟიმები იმავე პრობლემათა წინაშე დგანან, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მრავალი ევროპული მთავრობის თავსატეხი გახდა: რა ხერხებით იყო შესაძლებელი მძლავრ კომუნისტურ პარტიებთან გამკლავება, რომელიც ელექტორატის 20-30%-ს შეადგენდა, როდესაც ეს მთავრობები მზად არ იყვნენ დემოკრატიული, მშვიდობიანი ალტერნატიული მმართველობის ძირითადი პრინციპების დაცვა საკუთარ თავზე აეღოთ. საფრანგეთისა და იტალიის მთავრობებმა პარლამენტსა და ქალაქის საბჭოებში კომუნისტური პარტიების დაშვება არჩიეს (მაგრამ არა აღმასრულებელ ხელისუფლებაში), სანამ 1980-იან წლებში ისინი პოლიტიკური სცენიდან თანდათან თავისით არ გაუჩინარდნენ.
თანამედროვე მუსლიმური მთავრობებიც იმავე გზას რომ დასდგომოდნენ, ისლამურ დაჯგუფებებს მათი პოზიციების დამცველი მხარდამჭერთა რეგისტრაციისა და პარლამენტის წევრების არჩევის ნებას დართავდნენ. ასევე, ხელისუფლება მათ მუნიციპალურ და პროვინციულ მთავრობებში წარმოდგენასაც დაუშვებდა. ამ გზით ისლამური მმართველობის და მისი სოციალური და ეკონომიკური პოლიტიკის შესაძლებლობები წარმოჩინდებოდა, რომელიც ხელისუფლებაში მყოფი მთავრობის პოლიტიკისაგან რადიკალურად განსხვავდება.
მმართველმა ელიტამ ეს არგუმენტი არ მიიღო. ხელისუფლება ამგვარ მოსაზრებას მეტისმეტად სარისკოდ მიიჩნევდა. სამართლიან და თავისუფალ არჩევნებში ისლამისტებს შესაძლოა 20-30%-ით მეტი ხმა მოეპოვებინათ. ალჟირის 1991 წლის 26 დეკემბრის არჩევნები ამის კარგი მაგალითი იყო. ელექტორატი, რომლისთვისაც თავისუფალი არჩევნების პრაქტიკა უცნობია, ვერ აცნობიერებს, თუ რა დევს სასწორზე. შედეგად, საზოგადოების ქმედებათა პროგნოზირება მეტად რთულია.
დასავლეთი, ადგილობრივ მთავრობათა მსგავსად, მეტად შეშფოთებულია ისლამური საფრთხით. რა ხერხს შეიძლება მიმართოს დასავლეთის ხელისუფლებამ, გარდა იმისა, რომ ისლამიზმით ინსპირირებული საერთაშორისო ძალადობის წინააღმდეგ იბრძოლოს. დემოკრატიის უხეში მხარდაჭერა ადგილობრივი მთავრობების ანტაგონიზმს იწვევს, რაც დასავლეთში აზრთა სხვადასხვაობის მიზეზი ხდება. დასავლეთის არცერთ მთავრობას არ სურს პრეზიდენტ ჯიმი კარტერის მარცხის გამეორება, რომელმაც ირანი ,,დაკარგა“. თავის მხრივ, ისლამისტები დასავლური პოლიტიკის წინააღმდეგ გამოთქვამენ პროტესტს. მართლაც, არ შეიძლება დასავლეთმა განუსაზღვრელად აწარმოოს პოლიტიკა, რომლის თანახმადაც იგი სადამ ჰუსეინის და ირანის დიქტატორულ რეჟიმს გმობს, მაშინ როდესაც ახლო აღმოსავლეთის სხვა დიქტატორებისა და აბსოლუტური მონარქების პოლიტიკაზე უბრალოდ თვალს ხუჭავს.
ფუნდამენტალიზმის საფრთხე მართლაც რეალურია, როგორც ახლო აღმოსავლეთში, ასევე დასავლეთშიც. მუსლიმმა მებრძოლებმა უდავოდ დაადასტურეს, რომ მათ ძალუძთ არა მხოლოდ საკუთარი ქვეყნების, არამედ მთელი მსოფლიოს მშვიდობას შეუქმნან საფრთხე. პრობლემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მართლაც საკვირველია, თუ რამდენად მცირე დრო და ყურადღება ეთმობოდა პოლიტიკური ისლამის ბუნების შესწავლას. ისლამური სამყარო დასავლეთის მიერ, ნაწილობრივ, ცალსახად აღიქმება. მისი მიდგომა აშკარად სტერეოტიპულია. ისლამი დასავლეთის თვალში ძალადობასთან ასოცირდება. ამგვარი იმიჯის დამკვიდრებას ხელი დასავლეთის მედიამაც შეუწყო. იგი არასოდეს ცდილობდა მუსლიმი ხალხის, რომელიც ხშირად საკუთარ პროტესტს ძალისმიერი მეთოდებით გამოხატავდა, მწუხარების მიზეზთა გაგებას. ახლო აღმოსავლეთის მმართველ ელიტებს პოლიტიკური ისლამის ფენომენი უბრალოდ უსაფრთხოების საკითხამდე დაჰყავთ, ხოლო მათი დასავლელი თანამოაზრეები ისლამურ ფუნდამენტალიზმს საერთაშორისო ტერორიზმის სტატუსამდე ამცირებენ.
თუმცა, გამოსავალის მოძებნა ნამდვილად შესაძლებელია. თუ დასავლეთს ნამდვილად სურს ,,რკინის ფარდის“ გარღვევა და იმ გაუგებრობების დაძლევა, რაც დასავლურ და ისლამურ სამყაროებს შორის განხეთქილების მიზეზი ხდება, მაშინ მან საკუთარი შეცდომები უნდა აღიაროს და კარგად გაიაზროს ისლამური პოლიტიკის ურთულესი ელემენტები, რამაც მსოფლიოს მოსახლეობის ერთი მეხუთედი მოიცვა. ამისათვის, დასავლეთმა, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გაარკვიოს თუ ვინ არიან ისლამისტები და რას მოღვაწეობენ ისინი. ამის მიღწევა კი შეუძლებელი იქნება, თუ დასავლეთი ისლამიზმს მხოლოდ უსაფრთხოების საკითხად განიხილავს და მისი ანალიზი ისლამისტთა საპროტესტო განცხადებებზე კონცენტრირდება. ხშირად, ისლამური დაჯგუფებები დასავლური ინტერესების წინააღმდეგ მიმართულ ერთ ფენომენად, ერთიან ძალად მოიაზრება. ეს უსამართლობაა და თავის მოტყუებას ნიშნავს. ამგვარი მიდგომა ისლამურ დაჯგუფებათა შორის არსებულ განსხვავებებს უგულებელყოფს და ცალსახად მიიჩნევს, რომ ისლამიზმი ერთადერთი ანტიდასავლური ძალაა მოცემულ საზოგადოებაში. უსაფრთხოების პრობლემაზე აქცენტირება დასავლეთის მმართველ ელიტას ხელს უშლის სწორად შეაფასოს ისლამისტთა მოთხოვნები, რომლებიც, ხშირ შემთხვევაში, სამართლიანია. დასავლეთი ვერც დამფრთხალ, იზოლაციაში მყოფ ადგილობრივ მთავრობებს დაეყრდნობა.
იქნებ მართლაც დადგა დრო, როცა დასავლეთმა უნდა გააცნობიეროს, რომ მისი სეკულარული ერი-სახელმწიფოს მოდელი არც ისე უნივერსალურია, როგორც ის მიიჩნევს და რომ პოლიტიკური ორგანიზაციის სხვა ფორმებიც შეიძლება ეფექტური იყოს. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მსოფლიო აღარ არის სტრატეგიულად მრავალპოლუსიანი, კულტურული თვალსაზრისით იგი ასეთად რჩება. ცივ ომში დასავლეთის გამარჯვება, ხშირად არასწორად მოიაზრება მისი პოლიტიკური და ინტელექტუალური მოდელების ტრიუმფად.
დროა ისლამის შესახებ გავრცელებული ზოგიერთი პოპულარული ,,ჭეშმარიტების“ გადახედვაც მოხდეს. ისლამის რელიგიის შესახებ დასავლელ ექსპერტთა მიერ თავსმოხვეული შეხედულებები მუსლიმურ საზოგადოებაში დემოკრატიის სიმწირის, ქალთა მდგომარეობის, ეკონომიკური კრიზისის მიზეზებს არ ხსნის. ბოლოსდაბოლოს არც იმის დავიწყება შეიძლება, რომ ავტორიტარიზმი, როგორც მმართველობის ფორმა, არა მხოლოდ მუსლიმურ სამყაროში, არამედ ჩინეთში, რუსეთში, ლათინურ ამერიკასა და ევროპის უმეტეს ნაწილში უხსოვარი დროიდან ბატონობდა. ეკონომიკური კრიზისი და რესურსების გაფლანგვა მხოლოდ ისლამური მსოფლიოსათვის დამახასიათებელი ნიშან-თვისება როდია. ეს პრობლემა ტიპიურია მესამე მსოფლიოს თითქმის ყველა სახელმწიფოსათვის. უფრო მეტიც, ისიც უნდა ითქვას, რომ ქალის სტატუსი ისლამურ მსოფლიოში უფრო მაღალია, ვიდრე ბევრ არაისლამურ აზიურ სახელმწიფოში.
გამუდმებული კრიტიკა და დასავლეთის მედიის მიერ მუსლიმთა უარყოფითი სტერეოტიპის შექმნა ისლამურ პარანოიას იწვევს. ზოგიერთი დასავლელი ექსპერტი ვითარებას კიდევ უფრო ამძიმებს, როდესაც ისლამს უნიკალურ რელიგიას უწოდებს. ისლამისტებსაც სურთ მუსლიმები დაარწმუნონ, რომ ისლამი ვერასოდეს შეეგუება და მოერგება მოდერნიზმსა და დემოკრატიას.
დასავლეთმა ახლო აღმოსავლეთის რეჟიმებს მმართველობაში ზომიერი ისლამისტური ძალების ეტაპობრივად ჩართვისაკენ უნდა მოუწოდოს. ისლამიზმის იდეოლოგიური მიმდინარეობის იგნორირება აღარ შეიძლება. ისლამისტთა ჩართვა სახელმწიფოს საკანონმდებლო, მოგვიანებით კი აღმასრულებელ ორგანოებშიც უნდა მოხდეს. დასაწყისისათვის, მთავრობასა და სხვა პოლიტიკურ ძალთა შორის (ისლამისტების ჩათვლით) წინასაარჩევნო შეთანხმებები უნდა გაფორმდეს. შეთანხმებები იმის გარანტი უნდა იყოს, რომ არც ერთი პარტიის მიერ დემოკრატიული პროცესის უარყოფა არ მოხდება. არც იმის დავიწყება შეიძლება, რომ მთავრობათა უმრავლესობა და სეკულარული ოპოზიცია იმდენადვე გამოირჩევა დემოკრატიულობით, რამდენაც თავად ისლამისტები. ამიტომაც საარჩევნო კანონმა უნდა აღკვეთოს სისტემა, სადაც გამარჯვებული მთელ ძალაუფლებას იღებს ხელში. უნდა აღინიშნოს, რომ წინასაარჩევნო ხელშეკრულებების გაფორმება ზოგიერთ ქვეყანაში მართლაც მოხდა (ქუვეითში, იორდანიაში, იემენში). სამწუხაროდ, დემოკრატიის ეტაპობრივად მიღწევისა და თავად პროცესის შეუქცევადობისაკენ მიმართული ამგვარი ექსპერიმენტები სამთავრობო მანიპულაციის იარაღად იქცა. თუმცა, შედარებით დიდ, გავლენიან ქვეყნებში არც ამგვარ მცდელობებს ჰქონია ადგილი.
დასავლეთმა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვისა და საარჩევნო პროცესის დარღვევის ფაქტები უნდა დაგმოს ყველგან და ყოველთვის, როცა კი ისინი ხდება. თუმცა, ამგვარ საკითხებში დასავლეთს ნაკლებად ენდობიან. მართალია, სადამ ჰუსეინი დასავლეთის მიერ სამართლიანად იგმობა, მაგრამ არც ერთი მისი მეზობელი სახელმწიფო, ზოგიერთი მათგანი ასევე დიქტატორული, არ არის ასე დეტალურად შესწავლილი და გაშუქებული. დასავლეთის მოძღვრება ადამიანის უფლებებისა და დემოკრატიის შესახებ ყოველთვის სტრატეგიულ მიზნებს ეფუძნებოდა. ამგვარი პირობითობა შეიძლება კანონიერიც იყოს - ზნეობრიობისათვის ბრძოლა იქ წყდება, სადაც ინტერესები იწყება, მაგრამ ასეთ შემთხევაში, დასავლეთის მთავრობას არავითარი პრეტენზია არ შეიძლება ჰქონდეს უფრო მაღალ ეთიკურ სტანდარტებზე, ვიდრე ანტიდასავლურ ძალებს გააჩნიათ. დასავლეთი მართლაც თავად ირჩევს როგორც მტერს, ასევე გაერო-ს რეზოლუციებს, რომელთა ამოქმედებაც მას სურს. ასე, რომ, გასაკვირი არ უნდა იყოს, თუ მის ზნეობრივ მოძღვრებას მესამე სამყაროში სკეპტიკურად უყურებენ.
დასავლეთის სახელმწიფოებმა უნდა გააცნობიერონ, რომ დემოკრატია აუცილებლად ერთპიროვნულ, ერთხმივ სისტემას როდი გულისხმობს. რთულ, განვითარებად საზოგადოებებში არსებული ეთნიკური ჯგუფების უფლებები იმდენადვე მნიშვნელოვანია, რამდენადაც ადამიანის, ან პიროვნების უფლებები. არც ინდივიდუალიზმია უნივერსალური, ან ზნეობრივად უპირატესი ფილოსოფია. აქედან გამომდინარე, უმცირესობათა უფლებების დაცვა ახლო აღმოსავლეთთან დაკავშირებული ნებისმიერი მიდგომის აუცილებელი შემადგენელი კომპონენტი უნდა იყოს. ისლამს ერთ პოლიტიკურ ერთეულში რამდენიმე კანონმდებლობის არსებობის პრაქტიკა ისტორიულად ახასიათებს, რაც ინდივიდთა რელიგიურ მრწამსს უკავშირდება. თუ მუსლიმთა მმართველობა შარიათს უნდა ეფუძნებოდეს, არამუსლიმებს გააჩნიათ უფლება საკუთარი კანონმდებლობისა და წესჩვეულებების საფუძველზე იმართებოდნენ. სამართლისა და სოციალური პლურალიზმის ამგვარი ფორმის მიღწევა გაცილებით უფრო ადვილია და, შეიძლება ითქვას, უფრო აუცილებელიც, ვიდრე დასავლური პლურალიზმი. მმართველობის ამგვარი ფორმა ისლამისტთათვის უფრო მისაღებიც არის.
დასავლეთმა თავისი წვლილი არაბულ-ებრაული კონფლიქტის გადაწყვეტაშიც უნდა შეიტანოს. პალესტინის სახელმწიფოს შექმნა პალესტინელთა შორის მზარდი ისლამური რადიკალიზმის გაბათილების ერთადერთი საშუალებაა. ამ პრობლემის გადაჭრა არაბულ სახელმწიფოთა პოლიტიკაზე სამხედრო კონტროლს შეამცირებდა და საყოველთაოდ გავრცელებულ აზრს გააბათილებდა, რომლის მიხედვითაც ქრისტიანული დასავლეთი პალესტინელ არაბთა წინააღმდეგ ისრაელს უჭერს მხარს. არაბული ხელისუფლების წინაშე, ისრაელის საკითხის გარდა, უამრავი პრობლემა დგას. უმნიშვნელოვანესია ისლამისტთა საფრთხე, რომელიც არსებულ მმართველობას ემუქრება. თუმცა, მუსლიმები პალესტინის საკითხის გამო მაინც მეტად შეშფოთებულნი არიან, ვინაიდან არ სურთ მუსლიმური მიწები უცხოური ძალის კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდეს.
ისრაელის დამოკიდებულება ისლამური დაჯგუფებების და ირანის სამხედრო შეიარაღების მიმართ ბოლო დროს მეტად გამწვავდა. თუმცა, არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ისრაელი წლების განმავლობაში ,,ჰამასს“ უჭერდა მხარს ,,პალესტინის განმათავისუფლებელი ფრონტის“ წინააღმდეგ. აშშ-ირანის გარიგებაში - ,,იარაღი-ტყვეთა სანაცვლოდ“ ისრაელი იარაღით ამარაგებდა ხომეინის ირანს. ახლა იგი მზარდი ისლამური გავლენის გამო ჩივის, რასაც თავად შეუწყო ხელი.
ებრაელი ექსპერტები ისრაელსა და არაბულ მთავრობებს ირანისა და ისლამური ფუნდამენტალიზმის წინააღმდეგ გაერთიანებისაკენ მოუწოდებენ. თუმცა, სანამ ამგვარი ალიანსი რეალობად იქცევა, ისრაელს მრავალი პრობლემის დაძლევა მოუხდება. პირველ რიგში მას მოუწევს პროირანულ დაჯგუფებებთან თავისი წარსული ურთიერთობებისა და ირან-ერაყის ომში ირანის მხარდაჭერის აღიარება. მას ასევე მოუწევს სამშვიდობო პროცესში ,,პალესტინის განმათავისუფლებელი ორგანიზაციის“ თანამოსაუბრედ ცნობა, ისევე, როგორც პალესტინის სახელმწიფოს მიღება, როგორც გარდაუვალი შედეგისა. ,,პალესტინის განმათავისუფლებელ ორგანიზაციასთან“ ურთიერთობების შესახებ კნესეტის მიერ ბოლო დროს შემუშავებული კანონმდებლობა სწორი მიმართულებით გადადგმული მნიშვნელოვანი ნაბიჯია, მაგრამ ეს მხოლოდ ზღვაში წვეთია. ისრაელის პოზიციაზეა დამოკიდებული, თუ რამდენად ძლიერ წინააღმდეგობას გაუწევენ ისლამისტები სამშვიდობო პროცესისადმი არაბულ მთავრობათა მხარდაჭერას. პალესტინელთათვის მისაღები შეთანხმების მიღწევის გაჭიანურება გამოიწვევს ,,ჰამასის“, როგორც ,,პალესტინის განმათავისუფლებელი ორგანიზაციის“ ალტერნატივის და ისლამისტების, როგორც სეკულარული არაბული ხელისუფლების ალტერნატივის გაძლიერებას. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ისრაელის მთავრობა ნებისყოფით არ გამოირჩევა, რის გამოც მას ნაკლებად ენდობიან და რაც სამშვიდობო პროცესს აჭიანურებს.
და ბოლოს, დასავლეთს მოუწევს სამხედრო ინტერვენციასთან დაკავშირებული პირობითი მიდგომის შეცვლა. ნებისმიერი მუსლიმი, ისეთიც კი, რომელიც ისლამისტების მიმართ ლოიალობით არ გამოირჩევა, კარგად აცნობიერებს, თუ რამდენად მიდრეკილია აშშ ჩაებას ისეთ კონფლიქტებში, სადაც მუსლიმები ერთმანეთს ებრძვიან (ქუვეითი, ქურთების დასახლება, სომალი) და თითქმის უმოქმედო დარჩეს მაშინ, როცა მუსლიმი ხალხი არამუსლიმთა მსხვერპლი ხდება (ბოსნიის შემთხვევა). დასავლეთის გადაწყვეტილებები სხვადასხვა სტრატეგიულ ინტერესებზე, მიზნებსა და სამხედრო შესაძლებლობებზეა დამოკიდებული და განიხილება, როგორც ყოველივე აქედან გამომდინარე ლოგიკური შედეგი. ხოლო მუსლიმთათვის ეს, საუკეთესო შემთხვევაში, ორმაგი სტანდარტის გამოყენებას ნიშნავს.
მუსლიმები კარგად გრძნობენ დასავლეთის, განსაკუთრებით ამერიკის შეერთებული შტატების ინტერვენციონისტური პოლიტიკის გაძლიერებას მუსლიმურ მსოფლიოსთან მიმართებაში. დასავლეთს არ უნდა გაუკვირდეს მუსლიმური ქსენოფობიის გამძაფრება, რასაც მისი ნებისმიერი სახის ჩარევა იწვევს, თუნდაც ჰუმანიტარული მიზნებით. ახლო აღმოსავლეთის სახელმწიფოთა პოლიტიკაში დასავლეთის ჩარევა მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება მისაღები, თუ მისი მიდგომა ისლამური მსოფლიოს პრობლემების მიმართ (ისლამური სამყარო განსაკუთრებით მგრძნობიარეა ისრაელი-პალესტინის საკითხის და ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში სიმდიდრის არათანაბარი განაწილების საკითხის მიმართ) სამართლიანი იქნება. სხვა შემთხვევაში, დასავლეთის ორმაგი სტანდარტები და თვითნებური ქმედებები მხოლოდ ისლამისტების ხელისუფლებაში მოსვლას შეუწყობენ ხელს, რაც ამ ქვეყნებში დემოკრატიზაციის პროცესს კიდევ დიდი ხნით გადადებს.
nplg.gov.ge
Комментариев нет:
Отправить комментарий